راه و ماه | شرور و بلاها، چرایی و وظیفه‌ ی ما - علامه مصباح یزدی (ره) / بخش اول

راه و ماه | شرور و بلاها، چرایی و وظیفه‌ ی ما - علامه مصباح یزدی (ره) / بخش اول

در این بخش از ضیاءالصالحین، جلسه اول از سلسله مباحث اندیشه اسلامی آیت الله مصباح یزدی (ره)​ را با موضوع "شرور و بلاها، چرایی و وظیفه ی ما" به مدت 27 دقیقه مشاهده می فرمایید.

گزیده بیانات حضرت آیت الله مصباح یزدی در جلسه اول مجموعه راه و ماه :

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم

الْحَمْدُ للهِ رَبِّ العَالَمِین وَصَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وآلِهِ الطَّاهِرِین

أللَّهُمَّ کُنْ لِوَلِیِّکَ الحُجَّةِ بْنِ الْحَسَن صَلَوَاتُکَ عَلَیهِ وَعَلَی آبَائِهِ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ وَفِی کُلِّ سَاعَةٍ وَلِیًا وَحَافِظاً وَقَائِداً وَنَاصِراً وَدَلِیلاً وَعَیْنَا حَتَّی تُسْکِنَهُ أرْضَکَ طَوْعاً وَتُمَتِّعَهُ فِیهَا طَوِیلاً

مقدمه

این روزها صحبت از بلاها، مصیبت ها و بیماری های واگیر و به خصوص مسئله کروناست که بسیاری از کشورها را در بر گرفته و روزبه روز هم شیوع بیشتری پیدا می کند. درباره این گونه مسائل، سؤالات فراوانی از قشرهای مختلف در سطوح متفاوت فهم و تحصیل و معرفت و ایمان مطرح می شود.

این بحث بطور کلی در دو حوزه قابل طرح است: یکی حوزه نظری، و ديگري حوزه عملی. منظور این است که یک وقت ما از نظر عقلی می خواهیم بفهمیم وجود این بلاها و آفت ها چه توجیه عقلانی دارد  و یک وقت می خواهیم ببینیم وظیفه انسان درباره این   موضوعات چیست.

بنابراین بحث را بطور کلی می شود به دو بخش تقسیم کرد: 1 بخش نظری 2. بخش عملی

در بخش نظری تا آن جا که ما با بحث های اعتقادی و فلسفی آشنا هستیم از قدیم ترین مباحثی که درباره شناخت عالم و هستی مطرح بوده، بحث درباره شرور است. بالاخره در این عالم چیزهایی وجود دارد که انسان از آن ها منتفع می شود، لذت می برد و شادی بخش است، و نیز چیزهای دیگر که هم موجب درد و رنج و الم می شود و هم مانع کارهای خیر و تحقق خیرات بیشتر می گردد.

شرور و بلا از نگاه ماتریالیسم و دهریین

گرایشي که به دهریین نسبت می دهند و مقتضای گرایش ماتریالیستی است این است که همه این ها لازمه طبیعت این عالم است. همین طور که بر اساس نگرش ماتریالیستی نمی توان برای عالم برنامه منظم و حساب شده اي تعیین کرد که چگونه بوده، چگونه هست و چگونه خواهد شد، براساس این اصول این پرسش ها جواب قطعی ندارد، این عالمی که ما در آن زندگی می کنیم همین است که هست، تا بوده چنین بوده و تا هست چنین است!

ثنویون و جدایی مبدأ خیر از شر

این گرایشی است که اصلاً وارد مباحث الهی و خداشناسی و حکمت های آفرینش و این مسايل نمی شود. طبعاً ما هم این گرایش را به کلی کنار می گذاریم و می گوییم: آن موضوع نظری که ما به دنبال آن هستیم برای کسانی مطرح می شود که قائل به آفریدگار حکیم باشند؛ چنین کسانی به راحتی می پذیرند که آفرینش خوبی های این عالم از روی حکمت و مصلحت بوده، و صفات حُسنای الهی باعث این شده که این ها را خلق کنند، اما به شرور که می رسیم کار دشوار می شود. به همین جهت از دوران باستان کسانی قائل به ثنویت شدند و گفتند: این عالم دو مبداء دارد؛ مبدأ خیر، و مبدأ شر. بعضی ها این دو مبدأ را در عرض هم قائل بودند؛ چنان که به بعضی از حکمای قدیم چنین گرایشی نسبت داده شده که قائل به دو مبدأ مستقل از هم (یکی منشأ خیرات، و دیگری منشأ شرور) بوده اند، ذات یکی اقتضای خیر دارد و مبدأ همه خیرات عالم است، و ذات دیگری اقتضای شر دارد و مبدأ همه شرور عالم است. این هم یک گرایش در باره پديده هاي عالم بوده است.

کسان دیگری قائل شدند که خدا (اهورا مزدا) همه چیز را آفرید و از جمله اين مخلوقات، اهریمن بود که مبدأ  شرور عالم شد؛ تمامي  شرور از اهریمن است و انتساب آن ها به خدای آفریدگار به واسطه اهریمن است؛ چون او خالق اهریمن است، خالق کارهای او هم حساب می شود؛ چه بسا بگویند که خدا راضی نبود که چنین بشود.  پس گرایش ديگر هم این است که خالق شرور اهریمن است و اگرچه خود اهریمن مخلوق است ولی خداوند نسبت به افعال او راضی نیست و افعال بد و شرور این عالم همه منسوب به اهریمن است.

چرایی شرور از نگاه اسلام

اما آن چه  مستقیماً با اعتقادات توحیدی و ادیان الهی و به خصوص دین اسلام ارتباط پیدا می کند این است که ما قائلیم به این که کل هستی یک آفریدگار دارد و او واجد همه کمالات و صفات خیر است و هیچ نقص و شری در وجودش نیست، همه چیز هم آفریده اوست و همه را بر اساس حکمت و مصلحت آفریده است. آن وقت سؤال می شود که این شرور را برای چه خلق کرده است؟

از همين جا برای کسانی این مسئله مطرح می شود که از نظر عقلی چگونه می توان توجیه کرد که خدای حکیمی که هیچ صفت زشتی ندارد، هیچ عامل شری در وجودش نیست، خودش خیر محض است و جز خیر چیزی را نمی خواهد،  چرا این شرور را خلق کرد؟

شرور امور عدمی هستند!

در این باره در طول دوره های مختلف تاریخ اسلام در بین اندیشمندان بحث های بسیار عمیق طولانی واقع شده و مشهورترین پاسخ فلسفی این است که این شرور در واقع امور عدمی هستند؛ چرا که حیثیت شر بودن، حیثیت عدمی است.  و عدم ها اصلا وجود ندارند که خلق شوند.

آنچه در مقام سؤال از این مسئله می توان مطرح کرد این است که بنا بر این که ما شرور را به امور وجودی نسبت بدهیم، این مسئله چه پاسخی دارد؟ توضیح آن که ما به برخي امور وجودی نیز  «شر» را نسبت مي دهيم ؛ آتش که می سوزاند، بیماری که انسان را از پا درمی آورد؛ مانند بیماری سرطان یا کرونا، هم این ها امور وجودی هستند، هرچند با تحلیل عمیقی مي توانيم بگوییم که حیثیت آن ها به عدم بر می گردد. بالاخره این سؤال مطرح می شود که چرا خداوند حکیم و مهربان، این امور زیان بار را خلق کرده است؟

هم چنین همه مسلمان ها بلکه اهالی همه ادیان معتقدند که در عالم ابدی، دو سرا هست: سرای بهشت که هیچ شری در آن نیست، و سرای عذاب که هیچ خیری در آن نیست. در این باره نیز سؤال می شود که اگر خدای متعال جهنم را خلق نمی کرد، چه می شد؟

تقسیمات شرور

1: شرور ابتدایی و شرور ثانوی

شرور این عالم، به نوبه خود، به دو دسته تقسیم می شوند: یک دسته شروری که بدون دخالت انسان یا موجود مختار دیگری پدید آمده است و به آن ها «شرور ابتدایی» می گوییم؛

دسته دیگر، شروری است که جنبه ثانوی یا عکس العملی دارد؛ یعنی موجودی کاری را انجام می دهد و در اثر آن، شری تحقق پیدا می کند؛ چنان که انسانی گناه می کند و به آثار سوء آن گناه مبتلا می شود؛ به این شرور  «شرور ثانوی» یا «عکس العملی» می گوییم.

2: شرور دنیایی و شرور آخرتی

در پاسخ به این گونه سؤالات می توان گفت: این مخلوق هایی که ما آن ها را «شر» می نامیم، به دو دسته قابل تقسیم هستند: یک دسته شروری که در این عالم تحقق پیدا می کند؛ یک دسته شروری که مربوط به عالم ابدی است.

نسبی بودن شرور دنیوی

اما شرور دنیوی، شروری نسبی هستند؛ برای مثال اگرچه آتش کاغذ را می سوزاند، ولی همین آتش باعث می شود که غذا پخته شود، یا هوا گرم شود و از سرمازدگی و بیمار ی های ناشی از آن جلوگیری می کند. 

رابطه فلسفه آفرینش انسان با فلسفه شرور

آن چه  محل بحث است و بیشتر شبهات در اطراف آن دور می زند، این است که اصلا چرا خداوند در این عالم شروری که موجب درد، رنج، ناراحتی، بی خوابی، گرفتاری و.. می شود، را خلق کرده است؟ پاسخ این سؤال هنگامی روشن می شود که ما بفهمیم چرا خدا انسان را در این عالم خلق کرده است؟ توضیح اين که: خداوند متعال بعد از این که همه عوالم را آفرید، در عوالم علوی، فرشتگان مقربین و عالین، تا فرشتگان متوسط و مربوط به عالم برزخ و عالم مثال، تا فرشتگانی که مربوط به این عالم بودند، همه ظرفیت خاص داشتند؛[وَمَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَّعْلُومٌ (صافات، 164)] و خداوند به حسب ظرفیت آن ها فیضی را به آن ها مرحمت کرد: «بَلْ عِبَادٌ مُّكْرَمُونَ * لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ».[سوره انبیا، 26-27] خاصیت ملائکه این است که توان محدودی برای یک کار یا کارهای خاصی دارند و دارای همان مقامی هستند که از ابتدا براي آن خلق شده اند و تکاملی ندارند.

خدا موجودات دیگری مانند گیاهان و اجسام  را هم خلق کرد و اما بدون انسان جای موجودی که بتواند از طريق اختیار خودش عالی ترین مرتبه فیوضات الهی را دریافت کند، خالی بود. این بود که خدای متعال به فرشتگان فرمود: «إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً».[سوره بقره، 30] چنین موجودی آن قدر می تواند تکامل یابد که جانشین خدا شود و رفتارهای خدایی از او ظهور پیدا کند، و هنگامی لیاقت این فیض را پیدا می کند که مسیرش را با انتخاب خودش تعیین کند. اما برای تحقق انتخاب باید دو راه وجود داشته باشد: یک راه صعود، و دیگری راه سقوط. البته ملائکه هم نوعي از  اختیار دارند؛ یعنی دوست دارند کار خوبی انجام دهند که از آن لذت می برند. به این معنا آن ها نیز اختیار دارند؛ اما انتخاب به معنی اختیار بین خیر و شر و ترجیح یکی بر دیگری را ندارند. برای این که چنین موجود انتخاب گری به وجود بیاید و بتواند به مراتب مختلفی از تکامل برسد، و در عرصه های مختلفی به کمال اختیاری برسد و به یک تعبیر «مظهر اختیار الهی» شود، باید در عالمی آفریده شود که طبیعت آن اقتضای تغییرات مختلف داشته باشد. بنابراین خدای متعال این عالم را خلق کرد تا موطن تغییرات گوناگون باشد و این تغییرات بتواند زمینه را برای انتخاب های بسیار پیچیده و مختلف در عرصه های متفاوت فراهم کند، تا آن انتخاب مطلوب تحقق پیدا کند و انسان لایق عالی ترین فیض الهی گردد. اگر انسان آفریده نشده بود و قدرت چنین انتخابی نداشت، نمی توانست آن فیض ویژه را دریافت کند، و لذا ملائکه گفتند: «أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ» و خداوند در پاسخ به آن ها فرمود: «إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ؛ شما نمی دانید که چرا این موجود می تواند خلیفه شود، اما شما نمی توانید خلیفه شوید و ظرفیت آن را ندارید».

مقصود بالذات و مقصود بالعرض

نتیجه، این که وجود شرور، مقصود بالذات نیست؛ بلکه مقصود بالعرض است. این ها همه مقدمه است تا برای موجودی که ظرفیت ممتازی دارد، زمینه اي فراهم شود كه بتواند با اختیار و انتخاب خودش لیاقت دریافت عالی ترین فیض الهی را پیدا کند.

بنابراین، می توان گفت که عام ترین حکمت وجود شرور، نقایص، آفات و بلاها در این عالم، آن است که زمینه انتخاب را برای انسان ها فراهم کند تا بتوانند با انتخاب صحیح خودشان طرف خیر را انتخاب کنند و لیاقت و استحقاق دریافت عالی ترین کمال وجودی و فیض الهی را پیدا کنند.

پس حاصل پاسخ به این سؤال که چرا شروری مانند دردها، رنج ها، غصه ها، فراق ها، عذاب ها، شکنجه ها و... در این عالم وجود دارد این است که همه این ها مقدمه است برای این که انسان هایی بتوانند انتخاب صحیح داشته باشند و به عالی ترین فیوضات الهی نائل شوند.

ملاک، غلبه کمّی نیست!

در این جا بی مناسبت نیست به سخنی که از بعضی از حکما نقل شده است اشاره کنیم که گفته اند هر چند وجود شرور در این عالم فی الجمله حکمت هایی دارد، ولی نهایتاً باید تعداد خیرها از شرور بيشتر باشد و نباید شر غالب شود. ولی ظاهراً این جواب نیز جواب کاملی نیست؛ زیرا ملاک غلبه، فقط غلبه کمّی نیست و اگر انسانی پیدا شود که لیاقت پیدا کند که به انتخاب خودش عالی ترین فیض وجود را دریافت کند به همه عالم می ارزد و جا دارد همه آن ها فدا شوند تا چنین انسانی پیدا شود؛ مثل وجود مقدس پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم.

جابجایی خیرات و شرور

در این جا این مسئله فرعی مطرح می شود که برای انسان ها مراتب مختلفی از تکامل میسر است، ظرفیت های افراد متفاوت است، عرصه های تکاملی آن ها نیز مختلف است ، از این رو، حکمت اقتضا می کند که به دنبال فعل و انفعالات و تأثیر و تأثرات متقابل، عرصه های مختلفی از خیر و شر پدید بیاید تا شرایط مختلفی برای تکامل طولی و عرضی فراهم شود.  هم چنین با توجه به ظرفیت های مختلفی که در وجود انسان است، باید بتواند مدتی راه خیر را انتخاب کند و بعد تغییر مسیر بدهد، چنان که عکس این نیز  باید ممکن باشد؛ باید شرایط انتخاب همواره قابل تغییر باشد، به گونه ای که اگر کسی ده ها سال هم عبادت خدا کرده اين امکان  را داشته باشد که آخرالامر مبتلا به معصیت و شر شود. عکس این مطلب نیز صادق است. پس باید انواع و اقسام عواملی وجود داشته باشد که زمینه های خیرات و شرور را جابه جا کند.

پس غیر از  شرور ابتدایی و اولیه که برای کل عالم بطور عام در نظر گرفته شده برای اشخاص هم شرور خاصی در نظر گرفته می شود تا زمینه امتحان های جدیدی فراهم بشود.

ابتلائات؛ راهی برای کاستن تعلق به دنیا

مسئله فرعی دیگر این است که کسانی در اثر فریفتگی در برابر لذت های دنیا و سپس دلبستگی به آن ها، انتخاب نادرستی می کنند، ولی در عمق دلشان هرچند بصورت کم رنگ اصل ایمان و معرفت باقی می ماند؛ لطف الهی اقتضا می کند که حتی برای چنين كساني نیز زمینه ای برای بروز و ظهور قلبي و رشد فراهم شود. یکی از راه ها این است که اين افراد به بلا و یا شرور مبتلا شوند تا بفهمند كه لازمه زندگی این دنیا چه شروری است و بدین وسیله تعلق شان به دنیا کم شود، و چه بسا باعث شود که از گناهان گذشته نیز توبه کنند؛ وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ.[سوره سجده، 21]

شرور اجتماعی

مسئله فرعی دیگر نیز این است که گاهی خود شخص مرتکب کاری که موجب شر باشد نشده، اما شر از دیگری به او سرایت می کند، مثل شرهای اجتماعی؛ عکس این مسئله در خیرات نیز وجود دارد؛ یعنی خود شخص مرتکب چیزی که موجب استفاده از نعمت ها بشود نشده، بلکه دیگری کاری را انجام داده که زمینه انتخاب مطلوب را برای این شخص فراهم می کند، و در واقع این هم نوعی امتحان است؛وَنَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً.[سوره انبیا، 35]

پس ممکن است رفتار کسی زمینه انتخاب و امتحان را برای دیگران فراهم کند؛ چنان که رفتار خوب گذشتگانی ممکن است زمینه هایی را برای اعمال خیر نسل بعدی فراهم کنند.

شرور؛ مقصود بالتبع

حاصل جواب کلی این است که شرور این عالم (به آن معنایی که بر امور وجودی اطلاق می شود) مقصود بالتبع هستند. و اراده حکیمانه الهی اقتضا می کند، اشیائی در عالم تحقق پیدا کند كه بعضی از آن ها بالذات مورد قصد الهی هستند و بعضی بالعرض، بعضی بالاصاله و بعضی بالتبع، بعضی بی واسطه و بعضی با وساطت یک یا چند موجود دیگر. چنان که آفرینش اشرف مخلوقات به قصد اولی است اما به طفیل او میلیون ها موجود دیگر خلق می شوند؛ ما خَلَقْتُ سَماءً مَبْنیةً وَلا أَرْضاً مَدْحِیةً ... إِلّا لِأَجْلِکُمْ وَمَحَبَّتِکُم. 

«و صل علی محمد وآله الطاهرین»