مدل های دسته بندی جنبش‌های معنوی نوپدید

مقدمه
جنبش های معنوی نوین (جمن) موضوعی است که در چند دهة گذشته بسیاری از دین شناسان، جامعه شناسان و الاهی دانان را به پژوهش و نظریه پردازی واداشته است. تنوع این جنبش ها بسیار زیاد است و تعداد آنها روز به روز بیشتر می شود، تا جایی که موسسه اینفورم در سال 2010 اعلام کرد که تعداد این جنبش ها در اروپا از ده هزار مورد گذشته است. با توجه به گستردگی و تنوع جمن ها نیازمند ابزارهای نظری هستیم که در فهم بهتر و مهار موضوع محققان را کمک می کند.
یکی از مهمترین ابزارهای نظری برای شناسایی و تحلیل پذیر کردن موضوعات پرمصداق و پیچیده مدل های دسته بندی گوناگونی است که در پژوهش های مختلف بنابر رویکرد، چهارچوب نظری، فرضیه و اهداف تحقیق به صورت منفرد یا ترکیبی به کار می آید. در این مقاله کوتاه می کوشیم تا تعدادی از مهمترین و مفیدترین مدل های دسته بندی جمن ها را ارائه دهیم.
تاریخی
ساده ترین دسته بندی که به ذهن می آید، دسته بندی تاریخی است. در دسته بندی تاریخی می توان جمن ها را به دو صورت تقسیم کرد.
یکم: زمانی.
قرن نوزدهم، نیمه اول قرن بیستم. و دهه های متوالی نیمه دوم قرن بیستم به علاوة دهة اول قرن بیست و یکم. در قرن نوزدهم در آمریکا نزدیک به 300 فرقه مسیحی نو ظهور با کلیساهای مستقل ایجاد شد. در این قرن به علت تشکیل اولین پارلمان جهانی ادیان (1893) و استقبال گسترده از بزرگان ادیان شرقی به خصوص ادیان هندی، میل آنها برای ارائة نوین آیین ها و اندیشه های شان برانگیخته شد. در نیمه  دوم قرن بیستم با روی دادن جنگ جهانی دوم و احساس بحران معنویت روند پیدایش و گسترش ادیان و معنویت های نوظهور بیشتر شد. بنابراین دسته بندی زمانی پیش نهاد شده از توازن کمی برخوردار است.
این دسته بندی برای شناسایی کم فایده و برای نقد بی ثمر است و برای معنویت های کهن به کار نمی اید.
دوم: دوره  ای.
دورة ادیان محلی. دورة توسعه در غرب با تأکید بر آمریکا و دورة توسعة  جهانی.
این تقسیم بندی تا حدودی با تقسیم بندی زمانی هماهنگی دارد ولی از منظر دیگری به موضوع می نگرد. در قرن نوزدهم بیشتر جنبش های دینی و معنوی (نظیر: کلیسای وجود مقدس، کریستین ساینس و...) محلی بودند. اما از اواخر قرن نوزدهم جنبش های معنوی نوپدید که خواستگاه شرقی داشتند به غرب راه یافتند. و از اواسط نیمة اول قرن بیستم با توسعة تکنولوژی رسانه ای و تولیدات فرهنگی از یک سو و سیاست درهای بسته آمریکا (1917) از سوی دیگر جنبش های معنوی شرقی ابتدا در اروپا و سپس در تمام جهان گسترده شد. در همین دوره اتحادیه ملی انجیلی ها (1942) شامل 43 اتحادیه کلیسایی و 100 کلیسا تأسیس شد. و ظرفیت رسانه ها باعث شد که فردی مثل بیلی گراهام مطرح شود و اتحادیه مجریان (1956) شکل بگیرد. و او نیز مجله کریستیانتی تودی (1956) راه بیندازد.
این دسته بندی نیز برای شناسایی کم فایده و برای نقد بی ثمر است. همچنین برای معنویت های کهن نیز فایده ای ندارد.
جغرافیایی
سومین مدل، دسته بندی جغرافیایی است که صورت ابتدایی آن در کتاب آفتاب و سایه ها مطرح شده. در آن کتاب معنویت های نوظهور به هندی و آمریکایی تقسیم شده است. که مطالعات بیشتر این دسته بندی را توسعه می دهد. زیرا با توجه به تقدم ژاپن در تولید ادیان نوظهور، هند پس از آن قرار می گیرد. و نیز ادیان افریقایی گستردگی قابل توجهی دارد. افزون براینکه از جهت تقدم تولید ادیان جدید نیز آفریقا سربلند است و اولین دین نوظهور در سال 1530 در گواتما ایجاد شد. مدل پیشرفته و کامل تری این دسته بندی در کتاب New Religions in Global Perspective اثر پیتر کلارک آمده است، که شرح آن از این قرار است: اروپا، آمریکای جنوبی، استرالیا، آفریقای جنوبی، آفریقا و شمال صحرا، آمریکای شمالی و مرکزی، آسیای شمالی، شمال شرق آسیا و شرق آسیا.
این دسته بندی برای شناسایی مفید و برای نقد کم بهره است و برای شناسایی معنویت های کهن فایدة اندکی دارد.
مدل والیس
این مدل تقسیم جمن ها از سوی والیس ارائه شده است و همیلتون آن را مفیدترین مدل دسته بندی در این باره می داند. (همیلتون.ص366)
    1.جنبش های طردکنندة دنیا
    2.جنبش های تأیید کنندة  دنیا
    3.جنبش های تطبیق کننده با دنیا
این مدل از منطقی ترین مدل هایی است که ارائه شده است و برای شناخت و نقدی جمن ها ظرفیت خوبی دارد، اما برای شناخت ادیان اصیل مطلب قابل توجهی ندارد. اگر چه این مدل خیلی کلی است اما روی موضوعی متمرکز شده که از اهمیت برجسته ای برخوردار است و مهمترین شاخص ادیان جدید و جنبش های معنوین نوپدید تلقی می شود.
کارکردی
دسته بندی دیگر از سوی گاردن میلتون ارائه شده است که تا حدود زیادی به کارکردهای این جنبش ها توجه دارد:
    1.ادیان قدیس متأخر: حول محور اعتقاد به الهاماتی که به یک فرد شده جمع می شوند و آرمان احیا و بازسازی دارند. مصداق بارز جنبش مورمون ها به رهبری ژوزف اسمیت. (هینلزص1110و1111)
    2.ادیان اشتراکی: حقیقت عمده در زندگی آنان چالش یک وجود اشتراکی است. (همان.ص 1113)
    3.ادیان متافیزیکی تفکر جدید: نهضتی بسیار التقاطی است که از خواب مصنوعی، تعالی گرایی نیوانگلند، اقتصاد آزاد و بالاخره بینشی اساسی مبتنی بر اینکه دین باید صورتی عملی داشته و به مسائل عمدة زندگی روزمره نظیر فقر، بیماری و بدحالی بپردازد الهام می گیرد. (همان.ص1114)
    4.روانی/ روحانی: حول محور تجربة صور گوناگون پدیده های روانی به وجود آمدند و تحت تأثیر اندیشه های سوئیدنبرگ (1688-1772) هستند. (همان.ص1116)
    5.ادیان حکمت باستان: پیوند نزدیکی با ادیان روانی دارند و معتقد به داستانی یا افسانه ای هستند که آنها را به زمان های دوردست وصل می کند. (همان.ص1119)
    6.ادیان جادویی: ادیانی که یکی از اجزای مهم رسوم زندگی آنها پذیرش سحر و جادو است. (همان.ص1122)
    7.ادیان شرقی: از ادیان هندی و چینی منشعب شده و یک گرو را به عنوان رهبر معنوی خود می پذیرند. (همان.ص1129)
    8.ادیان خاور میانه: از یهودیت و اسلام منشأ گرفته اند. (همان.ص1131)
اگرچه این دسته بندی معیار روشنی ندارد، اما برای شناسایی مفید است و برای نقد هم فایده هایی دارد. همچنین برای شناسایی معنویت های کهن کمی به کار می اید.
مدل سینگر
این مدل از سوی روانشناس معروف و مناقشه برانگیزی به نام مارگرت تالر سینگر مطرح شده که آسیب شناسی جنبش های معنوی نوین همواره نام او را تداعی می کند.
    1.مذهبی نو مسیحی
    2.مذهبی هندو و شرقی
    3.سحری، جادویی و شیطانی
    4.روح گرا (معتقد به احضار ارواح)
    5.ذن
    6.نژاد پرستی
    7.بشقاب پرنده و سایر پدیده های فضایی
    8.روان شناسی یا روان درمانی
    9.سیاسی
    10.خودیاری، خوداشتغالی و نظام های روش زندگی
این دسته بندی نیز معیار روشنی ندارد و بسیار آشفته است. اگرچه برخی از جریان های معنوی جدید را به خوبی برجسته می کند و برای نقد آنها نیز ثمربخش است. در باب ادیان کهن نیز مطالبی عرضه می کند.
جامعه شناختی
این دسته بندی که از سوی سینگر ارائه شده ادیان را به لحاظ ساختاری کارکردی مورد ملاحظه قرار داده است.
    1.خارج از دین رسمی و دارای ویژگی یک دین رسمی
جنبش هیرکریشنا , ارتش عيسي , پیورتانیسم , تانترا , تائوئیسم , جینیسم
ذاذن , سوكاگاكاي , كليساي اتحاد (خانواده) , كليساي علم شناسی , لامائیسم , معبد شائولین
    2.فاقد سازمان رسمی و تاکید بر معنویت
جنبش عصر جديد , فالون دافا , رب­النوع معنويت , ويكا , بت­پرستي(جديد) , عرفان دون خوان , اکنکار
    3.گروه های اصلاح گر درون دینی
آپس­دئي , بهائیت , ليگ­هاي زنان , سازمان­هاي مربوط به جوانان , گروه­هاي مناسكي يا موسيقايي
    4.علایق مرتبط با معنویت
شفابخشي , مراقبه (مدیتیشن) , تجسّم­بخشي , تمرين­هايي كه اغلب «رازوزانه» ناميده مي­شوند , تای چی چوان, جی کونگ , کونگ فو , وشو , یوگا , فال­گيري , قبّالا , واسطه­گري در احضار روح , ركيئي
    5.مهارت ها و خدماتی خاص که دارای بعدی روحانی
بيوفيدبك, بيوريتمس , برنامه­ريزي [براي رفع] اضطراب زباني , فروش تلفني , مفسران , شركت با مسئوليت محدود براي برنامه­ها
این دسته بندی نیز معیار روشنی ندارد ولی اطلاعات و زاویه دید مفیدی را برای شناسایی و نقد جمن ها ارائه می دهد، در باب ادیان کهن نیز اطلاعاتی دربردارد.
محتوانگر                                                                                       
به اعتقاد بهزاد حمیدیه جنبش هاي اديان جديد در ايران، اعم از اينکه به تشکيل فرقه منجر شده باشند يا به اصطلاح اليزابت آروک در دوره تکويني (Formative) يا نهفتگي (Dormant) باشند، به نه سنخ يا تيپ قابل تفکيکند:
1- سنخ روشنفکري: فروکاهش دين در مقام تئوري و نظر.
2- سنخ نبوتي: موسس مدعي پيام آوري و حامل پيام خاص براي انسان ها است. در سنخ نبوتي، مي توان به فرقه “ايليا” اشاره نمود.
3- گروه هايي که از سنن شرقي الهام گرفته اند (مثل اشو و فرقه راجنيش، ساتيا سايي بابا، (SRF1)، مراقبه متعالي يا ( TM) و کتب فنگ شويي)
4- گروه هايي که آنها را (religion –self دين سلف- دين معطوف به خود) مي خوانند.
5- گروه هايي که موفقيت هاي شخصي (اقتصادي يا غيراقتصادي، مديريت، روابط عشقي و ...) را غايت گرفته، کل زندگي را معطوف بدان مي نمايند. عادت هاي ميليون دلاري برايان تريسي، عشق مورد نظر شما از هارويل هندريکس (هر دو از نشر آسيم) و برخي کتاب هاي فوق العاده پر فروش آنتوني رابينز از اين دسته اند.
6- گروه هايي که از تعاليم باطني و علوم غريبه مشتق شده اند (گروه هايي نظير اکنکار و در غرب نظير بشاره، گورديجف، اوسپنسکي)
7- گروه هايي که بر موجودات فرازميني، فرشتگان و (ufology بشقاب پرنده شناسي) متمرکز شده اند (در غرب، گروه هايي مانند جنبش رائل، دروازه آسمان)
8- علم گرايي: عرضه دين جديد يا معنويت در قالب يک علم تجربي. دکتر بهرام الهي و کتب او در اين دسته جاي مي گيرند.
9- گروه هايي مبتني بر تفسير ويژه از متون يا مناسک دين سنتي. روشنفکران عمده و مطرح ايران نظير عبدالکريم سروش، مصطفي ملکيان، محسن کديور، اکبر گنجي و ...، در حال حاضر، بر فرو کاهش دين به معنويت مجتمع شده اند و با چرخشي آشکار از دين وحياني دور شده اند (به درجات مختلف.) باز تعريف reductionist اين روشنفکران از دين، در سطح بندي کارل دابلر (10)، “سکولاريسم در سطح دين” تلقي مي شود. عمده خصوصيات اين “دين معنوي” (spirituality)، تقليل يا محو فقه، بخش مابعدالطبيعي دين و الهيات، تاکيد بر پلوراليسم ديني، قرار دادن تجربه ديني به عنوان هسته و لب شريعت، نفي اتوريته از اولياي دين و نفي تعبد است. ميزان تاثير اين حوزه روشنفکري بر پيدايش فرقه هاي جديد ديني، مسئله اي جامعه شناسي و مستلزم بررسي داده هاي آماري است. ليکن، ناديده گرفتن بالکليه تاثير آن، چيزي جز ساده سازي مطلب نخواهد بود.
این دسته بندی نیز معیار روشنی ندارد و از این رو اقسام ارائه شده تداخل ها یا هم پوشانی هایی با هم دارند و بعضی اساساً قسیم های مناسبی نسبت به هم نیستند. مثل سه مورد اخیر اساسا از جنس متفاوت اند از سوی دیگر مورد یک با نهم، مورد دو با سوم و مورد چهارم با ششم منطبق است و تمایز آنها تمایز لفظی است و در مصداق همانند هستند. این دسته بندی درباب جنبش های جدید و مفید است و برای نقد آنها نیز کارآیی دارد اما در باب ادیان کهن اطلاعاتی دربرندارد.
غایت شناختی
این دسته بندی با توجه به نهایت سیر و تحول معنوی ادیان و جنبش های معنوی نوین از سوی حمیدرضا مظاهری سیف نخست در کتاب جریان شناسی انتقادی عرفان های نوظهور و سپس به طور مستقل و مبسوط در کتاب تجربه های عرفانی در ادیان ارائه شده است.
    1.طبیعت گرایی: غایت معارف و سلوک را نیروی طبیعت می داند.
1.1.   وهم جو: با اوهام و کاهش کارآیی ذهن هوشیار با نیروی ارتباط برقرار می کند.
1.2.   واقع نگر: با تعمق در متن زندگی واقعی و از خلال واقعیت ها و برای بهبود زندگی با نیروی طبعیت پیوند می سازد.
    2.انسان گرایی: انسان و لایه های عمیق وجود او را غایت سلوک و قلة معارف می شناسد.
2.1.   الحادی: خالق و خدایی غیر از انسان را نام نمی برد و نمی شناسد.
1.1.   الاهی: خالق و خدای عالم را با حقیقت وجود انسان یکی می داند. بعدی فراتر از اوج وجود بشر برای او تصور نمی کند.
    2.خداگرایی: خداوند را به عنوان موجودی مستقل و متعالی تعریف می کند.
2.1.   انسان ستیز: انسان را در ستیز و کشاکش با خدا و خداوند را در جنگ با بشر می بیند و راه معرفت و سلوک را در خلال همین ستیزه ها نشان می دهد.
2.2.   انسان انگار: خداوند را بسان انسانی خاکی دارای تجسم و تجسد می پندارد.
2.3.   انسان باور: انسان را شایستة رفتن تا اوج و قرب خداوند می شناسد.
این دسته بندی معیار روشنی دارد برای شناسایی بخشی از جنبش های معنوی نوین مفید است و اما از پوشش دادن به بخشی دیگر نظیر جنبش هایی که صرفا در جستجوی قدرت هستند و رویکردهای متافیزیکی دارند چندان کارآمد نیست. برای نقد پشتیبان و پرثمر است. از ادیان کهن نیز تحلیل خوبی ارائه می دهد.
منبع شناسی
این تقسیم برای اولین بار دراین مقاله ارائه می شود.

ابراهیمی            متون مقدس دارند - ریشة سنتی دارند
غیر ابراهیمی      متون مقدس ندارند(ادیان ابتدایی)
جمن ها             علوم جدید(روانشناختی) - ریشة سنتی ندارند
علوم غریبه    (فراروانشناختی / متافیزیک)
این دسته بندی معیار روشنی دارد و به جهت منبع محوری برای شناخت جمن ها بسیار مفید است، در مقام نقد هم زمینه های خوبی را ایجاد می کند از ادیان کهن نیز اطلاعات مفیدی به دست می دهد.
ماهوی
این مدل تقسیم بندی هم برای اولین بار در این تحقیق ارائه می شود و معیار آن حقیقت و ماهیت جمن هاست. به این ترتیب جنبش های معنوی نوین یکی از صورت های زیر را دارند:
    1.دینی: اعتقادات جزمی را پیشنهاد می کنند.
    2.عرفانی: شهود، وحدت و فنا را در ارتباط با ارزش های عالی جهان بینی خود پیش می کشند.
    3.اخلاقی: صرفاً توصیه های رفتاری ارائه می دهند.
    4.روانشناختی: در تلاش اند تا مشکلات روانی مثل اضطراب، افسردگی، بی معنایی و سایر گرفتاری های روان شناختی پیروان خود را برطرف کنند.
    5.فراروانشناختی: برای دست یابی به نیروها و تجربة پدیده های خارق العاده می کوشند.
این دسته بندی برای شناسایی بسیار مفید و برای نقد راهنما و گره گشاست، اما برای تحلیل ادیان کهن به منزله ریشه پیدایش معنویت های نوظهور کمکی نمی کند.
تحلیل و جمع بندی
هر کدام از این دسته بندی ها مزایا و کاستی هایی دارند و بنابر هدف و رویکردی که در مطالعات جنبش های معنوی نوین اختیار می شود، مواردی از آن یا مدل های تلفیقی از میان آنها کارآیی خواهد داشت. اما در اینجا مرور تعدادی از مدل های دسته بندی در دسترس لازم بود تا ابعاد و انواع جمن ها شفاف شود و در روند موضوع شناسی بتوانیم به نگرشی جامع و فراگیر نسبت به آنها دست پیدا کنیم و در نهایت تعریفی از آنها ارائه دهیم.
 

منابع
    1.حمیدرضا مظاهری سیف. جریان شناسی انتقادی عرفان های نوظهور. قم: انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. 1387
    2.حمیدرضا مظاهری سیف. تجربه های عرفانی در ادیان. قم: بوستان کتاب. 1388
    3.جان ر. هینلز. رهنمای ادیان زنده. ترجمه عبد الرحیم گواهی. قم: بوستان کتاب. چاپ سوم. 1387
    4.محمد تقی فعالی. آفتاب و سایه ها.
    5.تيپولوژي اديان جديد در ايران، حمیدیه
    6.ملکم همیلتون. جامعه شناسی دین. ترجمه: محسن ثلاثی. تهران: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان، چاپ اول 1377.
    7.برایان ویلسون. جنبش های نوین دینی. مترجم: قلی پور. مشهد: انتشارات مرندیس. چاپ اول 138
    8.جان آر، هینلز. فرهنگ ادیان جهان. ترجمه گروه مترجمان. انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب. ویرایش دوم چاپ اول 1386
    9.Encyclopedia of New Religious Movements. Edited by. Peter B.Clarke. London and new york, Routledg, 2006.
    10.New Religions in Global Perspective A study of religious change in the modern world. Peter B.Clarke. London and new York. Routledge 2006
------------------------
منبع :  اداره مشاوره نهاد مقام معظم رهبري در دانشگاه ها(پرسمان)