نوآوری مکتب امام خمینی ؛ ترکیب عرفان، قرآن و برهان

نوآوری مکتب امام خمینی ؛ ترکیب عرفان، قرآن و برهان

به گزارش خبرنگار ضیاءالصالحین، ۱۳ خرداد ماه نشست علمی «مکتب امام خمینی (رضوان الله علیه)؛ مکتب تمدن ساز» با حضور حجت الاسلام دکتر عبدالحسین خسروپناه استاد فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت الاسلام محمد خواجوی رئیس مجمع عالی نخبگان بسیج استان قم و حجت الاسلام احسان مرادی استاد سطوح عالی حوزه علمیه برگزار گردید. آنچه در ادامه می آید، بخش نخست این نشست و مشروح سخنان حجت الاسلام دکتر عبدالحسین خسروپناه با موضوع نوآوری مکتب امام خمینی رضوان الله علیه است که در ادامه می خوانید.

امام خمینی (رضوان الله علیه) یک جهان، جهان بینی و مکتب بود. گاهی تمایز مدارس و مکاتب به روش، مبانی و رویکردها است. مکتب امام خمینی (رضوان الله علیه) که تکامل بخش مکاتب گذشته است و می توان آن را مکتبی نو و منسوب به ایشان دانست، در مبانی، کارکرد و روش تمایزهایی با دیگر مکاتب دارد.

وجه تمایز مکتب امام خمینی (رضوان الله علیه) با دیگر مکاتب

تمایز مکتب امام در مبانی این است که ایشان، فقیهی بود که عرفان و قرآن و برهان را با هم جمع کرد؛ مثلا در کتاب چهل حدیث امام می بینید که روایات را شرح می دهند، یک تفسیر عرفانی از روایات می آورند و با یک نگاه عرفانی به روایات می پردازند؛ با این حال کاملا مشهود است که مبانی و اصول حکمت متعالیه نیز در آن پذیرفته شده است. پذیرش حکمت متعالیه در شرح منظومه و اسفار امام (رضوان الله علیه) کاملا هویدا است. امام (رضوان الله علیه) طرفدار حکمت متعالیه بود، نه مشّاء و اشراق. 

تمام مبانی ابن عربی مورد پذیرش امام (رضوان الله علیه) نیست

ایشان عرفان نظری را با عرفان عملی جمع کرده بودند؛ البته این به معنای آن نیست که امام (رضوان الله علیه)، هر آنچه که ابن عربی آورده است را قبول کردند، بلکه ایشان در تعلیقه خود بر فصوص و مصباح الانس، در بسیاری از موارد نقدهایی را بر ابن عربی وارد می کنند.

تعبیر «ولایت مطلقه» مستفاد از نگاه عرفانی امام است

امام در بحث ولایت فقیه همچون فقیه رجال دان، مقبوله عمر بن حنظله یا مشهوره ابی خدیجه را مورد بررسی قرار می دهد و استدلال عقلی آن را ذکر می کند. قبل از مرحوم امام، فقهای دیگر نیز بحث ولایت فقیه را مطرح می کنند، مانند مرحوم نراقی، محقق ثانی، اما نباید نادیده گرفت که مباحث ولایت عرفانی در نوع نگاه امام (رضوان الله علیه) تاثیر گذار است و ویژگی ممتاز امام (رضوان الله علیه) نگاه عرفانی به این بحث است، به گونه ای که می توان گفت تعبیر «ولایت مطلقه» در تعابیر مرحوم امام مستفاده از نگاه عرفانی ایشان به بحث ولایت فقیه است. ایشان یک عارف واصل بود و اسفار اربعه را طی کرد. امام دقیقا این مسیر را از وقتی که شاگردی مرحوم آیت الله شاه آبادی را کردند، آغاز می کنند و تا زمانی که قیام ایشان شروع می شود، طیّ طریق ایشان ادامه دارد.

عدم وجود قید «مطلقه» در کتب فقهی

اصطلاح ولایت مطلقه فقیه اصلا در کتب فقهی نیامده است، بلکه تعابیر دیگری آمده است، اما تعبیر مطلقه را امام از عرفان استفاده کرده است. این نوع نگاه، نگاه حکیمانه و عارفانه به سیاست، انسان و عرصه های اجتماعی است. این یک مبنای نو و جدیدی است که امام در مکتب خود دارد.

رویکرد امام به سرتاسر فقه، حکومتی بود

ویژگی دیگر، نوع نگاه امام به فقه است. برخی می گویند که فقه امام، فقه اجتماع است اما این صحیح نیست زیرا هیچ فقیهی نیست که فقه اجتماع نداشته باشد. امام علاوه بر فقه اجتماع، فقه الحکومه نیز داشت؛ یعنی رویکرد حکومتی به سرتاسر فقه داشتند و این گونه نبود که بخشی از فقه امام، فقه الحکومه است. ملا احمد نراقی و از فقهای حاضر نیز همچون آیت الله سید محمد صادق روحانی بخشی از فقه را به فقه الحکومه اختصاص دادند،  اما رویکرد امام الفقه الحکومی بود و این جزء ابداعات و خاصّ مکتب امام (رضوان الله علیه) است.

البته این سخن بدان معنا نیست که امام ولایت فقیه را ابداع کرد، خیر، ما بیست سال قبل در پاسخ به این شبهه که اصل ولایت فقیه از ابداعات امام است، پاسخ دادیم و آوردیم که قبل از امام هم ولایت فقیه مطرح شده بود؛ اما رویکرد حکومتی به سرتاسر فقه جزء مکتب امام و از نوآوری های ایشان است.

در مکتب امام، فقیه شان ولایت را نیز دارد

سومین ویژگی مکتب امام، نوآوری های ایشان در فقه سیاسی و فقه ولایت فقیه بود. ایشان برای اولین بار نشان داد که فقیه غیر از شان فقاهت، شان ولایت نیز دارد و چون شان ولایت دارد می تواند با عنصر مصلحت، جعل حکم کند. این جعل حکم غیر از فتوا است، البته از باب حکم نیز ثانوی نیست بلکه در حکم اولی است؛ یعنی ولایت فقیه که خود یک حکم وضعی است، حکم اولی است و جعل حکم از جانب ولیّ فقیه در حکم اولی است. من با جستجو و استقراء مفصّلی که کردم احدی از علما را نیافتم که چنین رویکردی را داشته باشد و این از ابتکارات مکتب امام است.

اهمیت عنصر زمان و مکان در اندیشه امام

توجه به عنصر زمان و مکان در بحث موضوع شناسی نیز نوآوری مکتب امام است. بنده تا اینجا به ویژگی های معرفتی این مکتب اشاره کردم که این ویژگی ها به ما اجازه می دهد که به این مکتب بگوییم: «مکتب».

تقابل با مکاتب مدرن و اهمیت خداباوری در منظومه فکری امام

اما ویژگی های دیگری در مکتب امام است که قابل ملاحظه و توجه هستند. یکی از آن ویژگی ها این است که مکتب امام در تقابل با مکاتب مدرن است، اومانیسم، سوبجیکتیویسم و سکولاریسم سه مکتبی هستند که امام با آنها به شدت مبارزه می کند. امام با عنصر خداشناسی توحیدی و با چشم عرفانی و اجتماعی مباحث خود را دنبال می کند. حتی در دفاع مقدس نیز این نگاه وجود دارد، جمله معروف ایشان در فتح خرمشهر گواهی بر این ادعاست، چرا که فرمودند: «خرمشهر را خدا آزاد کرد». این دقیقا در مقابل هیومنیزم است. امام در مقابل سوبجیکتیویته و عقلانیت خود بنیاد، عقلانیت اسلامی را مطرح می کند. ایشان عقل مستقل را در حوزه نظر و عمل قبول دارد اما این عقل مستقل وقتی به محضر وحی می رسد، رشد و تکامل پیدا می کند، مصداق «وَ یُثیرُوا لَهُم دَفائِنَ العُقول؛ گنجینه ی خِرد را برای بشر بازگشایی کنند» تحقق پیدا می کند و بعد می شود عقلانیت اسلامی.

همچنین پیوند دین و دنیا که در فرمایشات امام است، دقیقا در تقابل با سکولاریسم است. همه فقها به مباحث پارادایم مدرن توجه ندارند اما ویژگی چهارم مکتب امام این است که با پارادایم دنیای مدرن تقابل دارد.

مکتب امام (رضوان الله علیه)؛ مکتبی تمدّن ساز و انحطاط شکن

ویژگی پنجم مکتب امام (رضوان الله علیه) نگاه تمدنی و مبارزه با انحطاط است. به مراتب در سخنان حضرت امام می بینیم که می فرمایند ما مسلمانان دچار انحطاط شدیم و باید از این انحطاط بیرون آمده و به سمت تمدنی برویم که در گذشته مسلمانان توانستند به آن برسند. امام مهم ترین عامل انحطاط و عقب ماندگی مسلمانان را حکومت ها می دانستند، برای همین می فرمود که باید یک حکومت اسلامی مقتدری داشته باشیم که بتواند در مقابل این عقب ماندگی بایستد. دکتر ولایتی در کتاب فرهنگ تمدن ایران نشان دادند که هرگاه حکومت ها به اسلام نزدیکتر شدند و با مردم اهل مدارا بودند و دارای اقتدار بودند، تمدّن نیز شکل گرفته است.

ادامه دهنده حقیقی مکتب امام، رهبر معظم انقلاب است... البته شاگرد بزرگوار حضرت امام یعنی رهبر معظم انقلاب این درس تمدن را از امام خوب فراگرفت و بحث تمدن نوین اسلامی را با تفصیل بیشتر مورد پردازش قرار داد. بنده معتقدم که منظومه و مکتب رهبر معظم انقلاب در ادامه منظومه فکری و مکتب مرحوم امام است.

مکتب امام؛ مکتبی است نظری و عملی

فعالیت های اجتماعی ویژگی ششم مکتب امام است. مکتب امام (رضوان الله علیه) مکتب فقهی محض نیست، مکتب عرفانی محض، کلامی یا فلسفی محض نیست، بلکه مکتب امام خمینی (رضوان الله علیه) مکتب معرفتی اجتماعی است، مکتبی نظری و عملی است که جنبه کاربردی دارد، مانند بحث مدیریت جهادی که جهاد سازندگی، بسیج، سپاه، نهضت سواد آموزی و ... نشأت گرفته از این نگاه و مکتب است.

عدالت خواهی از عناصر اصلی مکتب امام است... ویژگی دیگر مکتب امام عدالت خواهی است. اگر امام الان حضور داشتند، بیشترین عنصری که بر آن پافشاری می کردند، عدالت خواهی است. چرا باید یک یا چند نماینده به راحتی غرق در فساد شوند و فساد آن ها وقتی روشن شود که می خواهند برای دور بعدی وارد انتخابات شوند، و شورای نگهبان آنها را رد صلاحیت کند! مشخص است که اشکالاتی در ساختار نظارتی مجلس وجود دارد. 

مطالبه ما از مجلس یازدهم، عدالت گرایی و مبارزه با فساد است... ما در اینجا به مجلس یازدهم عرض می کنیم که مطالبه مردم، عدالت گرایی و مبارزه با فساد است و باید این خواسته در ساختار هم اجرایی شود. ما از نمایندگان نمی خواهیم که در مجلس قرآن را ختم کنند، ما از نمایندگان مجلس شعار نمی خواهیم چرا که مجلس دهم فقط شعار داد و عمل نکرد. خواسته مهم ما از مجلس یازدهم اصلاح قوانین ناظر به عدالت گرایی است که در مکتب امام است.

استکبار ستیزی؛ جزء لاینفکّ مکتب امام است

استکبار ستیزی جزء مکتب امام است؛ شما نمی توانید این ویژگی را از امام (رضوان الله علیه) بگیرید و بگویید ما پیرو مکتب امام (رضوان الله علیه) هستیم. علاوه بر این عناصر، عنصر اخوّت و همدلی است. اخوّت میان مسلمانان، احزاب سیاسی و حوزه و دانشگاه از دغدغه های اساسی مرحوم امام بود.

نگاه گزینشی به مکتب امام غلط است

یکی از مشکلات و آسیب هایی که در جامعه وجود دارد و عمده جریانات سیاسی دچار این آسیب شدند این است که خود را به مکتب امام منسوب می کنند ولی گزینشی به مکتب امام نگاه می کنند. مثلا استکبار ستیزی را کنار می گذارند بعد می گویند که ما پیرو مکتب امام هستیم. یا اقتدار و مدیریت جهادی را کنار می گذارند و رویکردی ذلیلانه در مقابل دشمنان اتخاذ می کنند و خود را طرفدار مکتب امام می دانند یا افرادی که از ولایتمداری دم می زنند اما مردم سالاری را باور نکردند.

من اینجا به صراحت عرض می کنم که متاسفانه بسیاری از اصول گرایان ما مردم را باور ندارند و بسیاری از اصلاح طلبان ما ولایتمداری، اقتدار و استکبار ستیزی را قبول ندارند. این نگاه گزینشی است. مکتب امام باید بصورت جامع شناخته شود نه این که گزینشی به این مکتب نگاه شود. این مساله یکی از دغدغه های رهبر معظم انقلاب است که اندیشه و سیره امام را باید با هم دید و الا گرفتار التقاط و انحراف می شویم./504/م

تهیه و تنظیم: محمد حائری شیرازی