آداب مهمانی در اسلام/آداب مهماني از منظر روايات اسلامی/بخش اول

چكيده:
گنجينة روايات معصومان(ع) سرشار از رواياتي است كه به مسائل مهم اجتماعي همچون آداب مهماني مي پردازد. مهماني دادن و به مهماني رفتن، سبب انس و الفت ميان امت اسلامي شده، اتحاد و برادري را ايجاد مي كند؛ ازاين رو، در دين اسلام توصيه هاي فراواني به مهماني دادن و دعوت از مهمان شده است. ميزبان و مهمان دو طرف اين رفتار اجتماعي اند و هريك وظايفي در قبال ديگري دارد. برخي وظايف ميزبان، در روايات اسلامي  چنين بيان شده است: اكرام و استقبال از مهمان، پذيرايي كافي و مناسب از وي، غذا خوردن با مهمان، پرهيز از به كار گرفتن مهمان و بدرقه كردن وي. اما وظايف مهمان در برابر ميزبان عبارت است از همراه نبردن غيرمدعو، نشستن در جايگاه تعيين شده از سوي ميزبان، كوتاه كردن زمان مهماني، نگاه داشتن چشم، تجسس نكردن و رازداري مسائل خانوادگي ميزبان.

مقدمه:
يكي از رفتارهاي اجتماعي، ديد و بازديد از خويشاوندان، همسايگان و به طوركلي افراد ديگر جامعه است. اين سر زدن و اطلاع از احوال همديگر در اصطلاح شرع «صلة رحم» نام دارد. راه هاي مختلفي براي اجراي اين رفتار اجتماعي و صلة رحم كه رايج ترين آنها مهماني دادن و دعوت كردن از دوستان و آشنايان است. مهمان نوازي و پذيرايي خوب و شايسته از مهمانان يكي از خصايل نيكو و ارزشمند دين اسلام شمرده مي شود. اسلام پيروانش را به مهماني دادن دعوت كرده و پاداش هاي  بزرگ و ارزنده اي براي مهمان نوازي تعيين كرده است. پيامبر اكرم(ص) ورود مهمان به خانه را هديه اي الهي مي دانست و مي فرمود:
إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَيْراً أَهْدَى لَهُمْ هَدِيَّةً قَالُوا وَ مَا تِلْكَ الْهَدِيَّةُ قَالَ الضَّيْفُ يَنْزِلُ بِرِزْقِهِ وَ يَرْتَحِلُ بِذُنُوبِ أَهْلِ الْبَيْتِ»؛ هرگاه خداوند بخواهد خير و خوبي به جمعيتي برساند، هديه اي به سوي آنان مي فرستد. سؤال شد منظور از هديه چيست؟ فرمودند آن هديه، مهمان است كه با روزي خود وارد مي شود و هنگام رفتن، گناهان آن خانواده را به همراه مي برد! (نوري، 1407ق، ج 16، ص 258).
يكي از علاقه هاي اميرمؤمنان(ع) در دنيا پذيرايي از مهمان بوده است: «حُبِّبَ إِلَيَّ مِنْ دُنْيَاكُمْ ثَلَاثٌ إِطْعَامُ الضَّيْفِ وَ الصَّوْمُ بِالصَّيْفِ وَ الضَّرْبُ بِالسَّيْفِ»؛ از دنياي شما سه چيز محبوب من است: اطعام مهمان، روزه در تابستان، شمشير زدن [در راه خدا] (همان، ص 259).
معمولاً مردان بزرگ را رسم است كه در لحظات آخر زندگي خود، امور مهم تر را سفارش مي كنند. امام زين العابدين و امام محمدباقر(ع) يكي از توصيه هاي حضرت علي(ع) در لحظات پاياني عمر شريفشان را اكرام مهمان نقل مي كنند: «خدا را خدا را در مورد مهمان، او را راهي نكنيد مگر با احترام و راضي، اين وصيت [من] به شما است» (همان، ص 260).
مهمان نوازي و دوست داشتن مهمان چنان جايگاه و منزلتي دارد كه اميرمؤمنان(ع) فرموده اند:
مؤمني نيست كه مهمان را دوست داشته باشد، مگر اينكه در روز قيامت، از قبر خود درحالي خارج  شود كه صورتش چون ماه شب چهارده، نوراني  است؛ جماعت به او نگاه مي كنند و مي گويند: او كيست؟ آيا پيامبري مرسل است؟ فرشته اي مي گويد: او مؤمني است كه مهمان را دوست مي داشت و اكرامش مي كرد و راه او غير از بهشت نيست (شعيري،1363، ص 136).
امام صادق(ع) پاداش اطعام مؤمن را براي انسان ها بي شمار بيان كرده اند: «هركس مؤمني را طعام دهد تا سير شود، هيچ كس از مخلوقات خداوند نمي داند چه مقدار پاداش در آخرت دارد، نه ملك مقربي و نه نبي مرسلي، به جز خداوند، پروردگار عالمين» (كليني، 1388، ج 2، ص 201).
پيامبر اكرم(ص)  نيز دربارة ثواب اطعام مهمان و به طوركلي اطعام مسلمان، مي فرمايند: «هركس سه نفر مسلمان را طعام دهد، خداوند او را [از طعام هاي] سه بهشت در ملكوت سماوات: جنت فردوس، جنت عدن و جنت طوبي طعام دهد و از [ميوه] درختي در بهشت عدن كه خداوند خود به دستش آن را كاشته است، به او دهد» (همان، ص 200).

ترغيب به مهماني دادن:
نخستين نكتة مهم كه در روايات ديني با آن روبه رو مي شويم اهميت و ارزش مهماني دادن و پذيرايي از ديگر مؤمنان است. اين اصل مهم اجتماعي را مي توان در قالب اصول اجتماعي مهم تر و عالي تر ديگري مانند اصل اخوت و برادري مؤمنان و اصل صلة رحم تبيين كرد. براساس آية «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» بناي شارع مقدس در امت اسلامي  ايجاد اتحاد و برادري ميان امت اسلامي  است. اتحاد و برادري ميان امت اسلامي  در سطح كلان، جز با ارائة راهكارهاي عملي در سطح خرد به دست نمي آيد. برخي راهكارهاي ايجاد برادري و اتحاد در سطح خرد، توصيه به اداي صلة رحم در سطح فاميل و خويشاوندان و نيز رسيدگي به همسايگان هم محله اي است. توصيه به مهماني دادن و رفتن، را نيز مي توان در همين جهت تفسير كرد. با اين تفاوت كه توصيه به مهماني دادن سطح بالاتري از دو سطح فاميلي و همسايگي را دربر مي گيرد؛ زيرا مهمان كردن ديگران هم شامل خويشاوندان، هم همسايگان مي شود و هم افراد غريبه و ناآشنا. پيامبر اكرم(ص) فرموده اند: «هر خانه اي كـه مهمان وارد آن نـشود، فرشتگان واردش نمي شوند» (همان).
امام علي(ع) نيز يكي از وظايف ثروتمندان را برپايي مهماني بيان فرموده اند: «هركه خداوند به او ثروتي دهد، بايد با آن به خويشانش رسيدگي كند و مهمان داري نمايد» (نهج البلاغه، خ 142).
همچنين، در روايت آمده است كه روزي امام علي(ع)  را غـمگين يافتند. سبب را جـويا شدند. حضرت فرمود: «هفت روز است كه مهماني بر ما وارد نشده است» (ديلمي، 1412ق، ج 1، ص 136).
البته برپايي مهماني بايد به قصد قربت و در راه خدا باشد. پيامبر اكرم(ص) فرموده اند: «كـسي را كه براي خدا دوستش داريد، به غذاي خود مهمان كنيد» (حر عاملي، 1409ق، ج 24، ص274؛ متقي هندي، 1389ق، ح 25881).
بنابراين مهماني دادن با نيت هايي غيرالهي مانند كسب شهرت، فخرفروشي به ديگران و... آثار و بركات مهماني با قصد قربت را نخواهد داشت.

تشويق به پذيرفتن دعوت مؤمن:
ترغيب و تشويق به مهماني دادن و مهمان كردن ديگران، با هدف ايجاد برادري و دوستي ميان امت اسلامي تنها با ترغيب و تشويق دعوت شدگان به پذيرش دعوت دعوت كنندگان به مهماني امكان پذير است؛ ازاين رو، در روايات اسلامي، به پذيرش دعوت ميزبان تشويق شده است و نپذيرفتن دعوت ديگران نقض آداب اجتماعي شمرده مي شود. پيامبر اكرم(ص) فرموده اند: «از ادب به دور است... كه مردي به مهماني دعوت شود و نپذيرد يا بپذيرد و غذا نخورد» (حميري، 1413ق، ص 160، ح 583).
در تبيين اين مطلب مي توان گفت دعوت ديگران به مهماني، نشانة توجه دعوت كننده به مدعو و بيان گر علاقه، اظهار دوستي و محبت او به مدعو است، ازاين رو، نپذيرفتن دعوت، به معناي بي توجهي به دعوت كننده و رد كردن رابطة دوستي و محبت اوست و اين با اصول ديني و اخلاقي مخالف است. ازاين رو، در روايات ديني، پذيرش دعوت ديگران و غذا خوردن با آنان نشانة علاقه مندي و دوستي بيان شده است. هشام بن سالم مي گويد: با عبدالله بن ابي يعفور وارد خانة  امام صادق(ع) شديم؛ ما گروه فراواني بوديم و من در ميانشان از همه جوان تر بودم. امام ما را به صرف غذا دعوت كردند؛ همه سر سفره نشستيم و با حضرت، غذا خورديم. حضرت رو به من كرده، فرمودند: «هشام! مگر نمي داني دوستي مسلمان با برادر مسلمانش وقتي ثابت مي شود كه با كمال علاقه از غذاي او ميل نمايد؟» (مجلسى، 1403ق، ج 15، ص 239).
پذيرفتن دعوت ديگران چندان اهميت دارد كه در رواياتي از پيامبر اكرم(ص)، حتي در صورت دور بودن منزل ميزبان و با وجود زحمت اياب و ذهاب براي مهمان، به پذيرش دعوت سفارش شده است: «به حاضران و غايبان امت خود سفارش مي كنم كه دعوت مسلمان را، حتي اگر از فاصلة پنج ميل باشد، بپذيرند؛ زيرا اين كار بخشي از دين است» (برقي، 1413ق، ج 2، ص 180، ح 1510).
اما با وجود توصيه هاي مؤكد براي پذيرفتن دعوت ميزبان، در برخي شرايط از پذيرفتن آن نهي كرده اند؛ از جمله، نپذيرفتن دعوت فاسق است. پيامبر اكرم(ص) در اندرزي بــه ابوذر مي فرمايند: «از غذاي مردمان فاسق تناول مكن» (حر عاملي، 1409ق، ج 24، ص 2744). مورد ديگر، مهماني ثروتمنداني كه فقرا را به مهماني خود دعوت نمي كنند: «پـذيرفتن دعـوت كـسي كـه ثروتمندان بر سر سفره مهماني او هستند و فقيران حضور ندارند، كراهت دارد» (راوندي، 14077ق، ص 141، ح 358).
پس از بيان فلسفة سفارش به مهماني دادن و رفتن و نيز اهميت اين موضوع در دين اسلام، به بيان آداب و وظايف ميزبان و مهمان در قبال يكديگر مي پردازيم.

آثار و بركات مهمان براي ميزبان:
برخلاف تصور برخي كه مهمان را ماية زحمت و دردسر مي دانند، در روايات ديني بركات دنيوي و اخروي فراواني براي مهمان شمرده شده است. امام رضا(ع) به نقل از پدران خود و آنان به نقل از رسول خدا(ص) اكرام مهمان را در يك جامعه ضامن خوشي و سلامت آن دانسته اند: «هميشه امتم در خوشى و خوبى باشند تا زمانى كه با هم دوستى كنند و امانت را بپردازند و از حرام دورى كنند و از مهمان‏ پذيرايى كنند و نماز را برپا دارند و زكات بدهند، چون‏ انجام ندهند گرفتار قحطى و خشك سالى شوند» (نوري، 1407ق، ج 16، ص 258).
امام صادق(ع) نيز اجر و ارزش مهمان داري را از آزاد كردن بنده بالاتر دانسته و فرموده اند: «اگر مؤمني دو نفر مؤمن را با غذا پذيرايي كند، بالاتر از اين است كه برده اي را آزاد كرده باشد» (كليني، 1388، ج 2، ص 201).
بركات مهمان براي ميزبان هم شامل دنيا و هم شامل آخرت است. مهمان، باعث ريزش گناهان ميزبان و حرام شدن جهنم بر او و راهنماي او به بهشت برين است. پيامبر اكرم(ص) نگاه محبت آميز به مهمان را مانع آتش جهنم بيان كرده اند: «هيچ بنده اي نيست كه مهمان برايش بيايد و به صورت او نظر كند مگر اينكه چشم او بر آتش جهنم حرام گردد» (نوري، 1407ق، ج 16، ص 258).
همچنين، پيامبر اكرم(ص) در روايت ديگري مهمان را راهنماي بهشت خوانده اند: «الضَّيْفُ دَلِيلُ الْجَنَّةِ»؛ مهمان، راهنماي بهشت است (همان، ص 257).
حضرت علي(ع) نيز مهمان نوازي را سبب آمرزش گناهان بيان كرده اند: «هر مؤمني كه صداي مهماني را بشنود و خوشحال شود، گناهانش آمرزيده مي شود، اگرچه گناهان او به اندازة زمين تا آسمان باشد» (همان).
ازآنجاكه در اين احاديث سياق كلام مطلق است، هم شامل مهمان دعوت شده و هم مهمان دعوت نشده مي شود؛ از اين رو، اين پاداش هاي الهي، مي تواند انگيزه اي براي تكريم بيشتر، همراه با گشاده رويي، نسبت به مهمان ناخوانده براي كساني باشد كه به مهمانان ناخوانده چندان روي خوش نشان نمي دهند.

ادامه دارد...