معرفی کتاب | اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)

معرفی کتاب | اندیشه سیاسی امام خمینی رحمة الله

اندیشه سیاسی امام خمینی رضوان الله علیه مبتنی بر اسلام است. در این اندیشه، ساماندهی زندگی سیاسی جامعه ی اسلامی محور تأسیس نظام سیاسی بوده و با توجه به اهمیت ساماندهی حیات سیاسی و اجتماعی انسان مسلمان در جامعه ی اسلامی و با هدف فراهم کردن امکانات رشد و تعالی او و با پیش فرض های برخاسته از دین و اهداف آن به پیش می رود.

به گزارش خبرنگار ضیاءالصالحین، مولف در کتاب «اندیشه سیاسی امام خمینی رحمة الله علیه» مبتنی بر این اصل است که نگرش جامع و کامل ایشان به هستی در ابعاد مادی و غیرمادی آن، موجب پیوند دین و سیاست در بینش معرفتی امام رحمة الله شد. لذا همه چیز از خدا و به سوی خدا است و نظام مدیریت اجتماعی و سیاسی انسان ها نیز از این مجموعه الهی جدا نیست و باید به سوی خدا باشد که این هدف با اجرای احکام اسلام از طریق حکومت اسلامی محقق می شود. به همین منظور مولف سعی کرده است در کتاب فوق، ابعاد مختلف اندیشه سیاسی امام را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد.

ساختار کتاب

با توجه به آنکه امام صاحب شخصیتی چند بُعدی بودند و در عرصه های مختلف سیاسی، عرفانی، فقهی، اخلاقی و فلسفی ورود پیدا کرده بودند، اندیشه ایشان نیز ابعاد مختلفی به خود گرفته است. از طرفی وجه ممیزه اصلی امام در عمل گرایی و رویکرد تأسیسی ایشان نهفته است. امام در رأس نهضتی انقلابی توانستند، نظام سیاسی شاهنشاهی را متزلزل و سرنگون کرده و بر اساس مبانی فکری سیاسی خود طرح نظام سیاسی جدیدی را ترسیم و پیاده نمایند.

نویسنده معتقد است که بررسی مستندات تاریخ فقه سیاسی شیعه نشان می دهد که منابع مورد استفاده امام، همان منابع سنتی است که در اختیار دیگر علمای سلف قرار داشته است. اما چگونه است که امام از درون این منابع به طرحی نو در فقه سیاسی می رسند و نظریه ولایت مطلقه انتصابی فقیه را پایه ریزی می نمایند؟ به عقیده نویسنده فهم این چگونگی در گرو  بررسی مبانی فلسفی و مبادی روش شناختی و معرفتی امام می باشد.

بطور خاص سؤال این پژوهش این است که «اندیشه سیاسی امام بر چه زمینه های نظری و عناصر و بنیادهای معرفتی فقهی و غیر فقهی استوار است؟» فرضیه اصلی نویسنده آن است که «اندیشه سیاسی امام خمینی بر گرفته و متأثر از مبانی معرفتی و نظری در حوزه های فلسفی و فلسفه عمومی (معرفت شناسی، انسان شناسی و هستی شناسی)، تمایزات روش شناختی و عرفان خاص امام بوده است.

بخش اول: ديدگاه كلی انديشه شيعه و جايگاه امام خمینی

کتاب فوق در 4 بخش سامان یافته است. در بخش اول، مولف برای تبیین نظریه حکومتی شیعه و نظریه امام در این رابطه، ابتدا به سیاست در قلمرو کلام و پیامدهای آن می پردازد. از دید مولف، مهم ترین نوآوری امام، تحول مسئله ولایت از مقدمه ای اثباتی و فقهی به امری ثبوتی و کلامی بود. مولف در فصل دوم این بخش، به خاستگاه جدید سیاست و حکومت در اندیشه امام خمینی رحمة الله می پردازد و لذا به بازشناسی جایگاه سیاست در شریعت، جایگاه آن در منظر امام، ارتباط سیاست و شریعت، ضروریات عقلی پیوستگی سیاست در شریعت، نقد نظریه جدایی دین از سیاست و ارکان نظم سیاسی در حکومت شریعت می پردازد.

در فصل سوم، از تحول و دوگانگی ظاهری در اندیشه سیاسی امام در نظریه ی دولت بحث می کند؛ لذا ابتدا به چیستی تحول در اندیشه سیاسی ( منطق تحول، طبیعی بودن تحول) می پردازد و معتقد است که باید معرفت سیاسی ایشان بصورت روشمند و علمی بررسی شود. به اعتقاد مولف، تفکیک مبنایی محکمات و متشابهات برگرفته از الگوی قرآنی، در اندیشه سیاسی امام راهکار و الگوی مطلوبی جهت توضیح تحول معرفت سیاسی ایشان است.

نویسنده با بررسی اندیشه امام، به این نتیجه رسیده است که امام سیاست و دین را توأمان با یکدیگر می دانند. ولایت در اندیشه امام مبتنی بر نص صریح، جنبه الهی دارد، گرچه مسئله مشروعیت نظامی دوگانه پیدا می کند. مشروعیت الهی در کنار مقبولیت مردمی در اندیشه امام، نظام سیاسی جمهوری اسلامی را مبتنی بر مشروعیت دوگانه استوار ساخته است. همچنین نویسنده در بررسی مسئله تحول و تطور در اندیشه امام، بر این نظر است که اندیشه سیاسی امام مبتنی بر اصول ثابتی است که منبعث از بنیادهای فلسفی ایشان می باشد و در واقع ایده اسلام سیاسی و سپس نظریه ولایت فقیه، هسته ثابت معرفت سیاسی امام است. این هسته ثابت به مثابه محکمات اندیشه امام است. بر این اساس اندیشه امام متحول شده است، اما این تحول مبتنی بر اصول ثابت و معینی بوده است. اصولی چون اصل عمل به مقدور، اصل تکلیف و اصل مصلحت از اصول ثابت اندیشه امام هستند. ضمن آنکه، در سیر تحولات اندیشه امام، پیروزی انقلاب اسلامی و بُعد عملی یافتن نظریه سیاسی تأثیر زیادی داشته است؛ بطوری که امام از نظریه نظارت به سمت نظریه ولایت فقیه حرکت می کنند.

بخش دوم: مبانی فلسفی و نظری امام خمینی

بخش دوم کتاب به مبانی فلسفی و نظری اندیشه سیاسی امام خمینی اختصاص دارد. بررسی مبانی معرفت شناسی، منابع معرفت از دیدگاه وی، مبانی هستی شناختی و انسان شناختی از جمله مباحث این بخش می باشد. از نظر مولف، فطرت مهم ترین خاستگاه معرفتی انسان شناسی در اندیشه امام خمینی می باشد. فصل دوم، که به فلسفه نظری امام اختصاص دارد، به رابطه حکمت سیاسی متعالیه و تفکر سیاسی امام خمینی می پردازد.

ارتباط و جایگاه دین و فلسفه در اندیشه امام خمینی و پیامدهای سیاسی آن، از دیگر مباحث این فصل می باشد. در فصل سوم نیز مولف، فلسفه عملی امام را نیز مورد بررسی قرار می دهد و از همین منظر، قدرت، ماهیت قدرت، مهار قدرت، و جایگاه آن در اندیشه سیاسی امام را بحث می کند. مولف همچنین پیرامون عمل گرایی امام در دگرگون سازی قدرت سیاسی، به برهم زدن وضع موجود و راهبردها و خط مشی های وی برای نیل به اهداف و وضع مطلوب از دید امام اشاره می کند.  

با توجه به خصوصیت عملی علم از دیدگاه امام، اندیشه سیاسی نیز باید مقدمه فعالیت عملی فردی و جمعی باشد. همچنین غایت و مقصد علم که اصلاح نفس آدمی و تهذیب نفس است، اندیشه سیاسی را نیز متکفل اصلاح و هدایت بیشر می داند. بدین ترتیب تعریفی که امام از سیاست ارائه می دهد و آن را در خدمت هدایت و تعالی آدمی معرفی می کند، مبتنی بر چنین نگرشی است. بنابراین حاکم صلاحیت دار حکومت بر انسان ها نیز باید در مسیر علم الهی باشد و عالم به علم الهی که وجود کامل تری نسبت به دیگران دارد، باید سیاست و حکومت را راهبری کند.

بخش سوم: روش شناسی اجتهادی امام خمینی

بخش سوم کتاب به تمایزات روش شناسی اندیشه سیاسی امام خمینی رحمة الله اختصاص دارد. وی در این فصل به اهمیت و جایگاه روش در اندیشه امام و روش شناسی اندیشه سیاسی شیعه، می پردازد که روش شناسی تطبیق فلسفه با شریعت، روش شناسی عقلی شیعه، روش شناسی اجتهادی شیعه، از جمله این روش ها می باشد.

مولف همچنین پیرامون روش های تحلیل اندیشه سیاسی امام می گوید، روش های تحلیلی موجود شامل روش تحلیل فقهی، روش نوگرایانه و روش واقع گرایانه می شود. مولف با اشاره به روش شناسی اجتهادی امام و مبانی کلامی این روش، به برخی نوآوری های امام در حوزه اصول که منجر به نظریات سیاسی شد، همچون خطابات قانونیه، اصل اباحه، اراده، عدم تقیید احکام شرعی به قدرت، تعلق امر به طبیعت کلی، قاعده رجوع جاهل به عالم، می پردازد. به اعتقاد مولف نگاه جدید امام به رابطه دین و سیاست که موجب شکل گیری انقلاب سیاسی و فرهنگی در ایران شد، از مبانی و مبادی اصولی و فقهی ایشان نشات گرفته است.

نتایج تمایز روش شناسی آخرین فصل این بخش را تشکیل می دهد. «فقه الحکومه» یا همان صدور حکم حکومتی و ورود عنصر مصلحت در عرصه حکم شناسی، حاصل نگرش حداکثری به فقه و از مهم ترین نتایج تمایز روش شناختی ایشان است. قرار گرفتن عنصر عقل در کنار سایر روش های شناخت فقهی، از موارد تأثیرگذار در روی آوری به چنین رویکردی است. همچنین نحوه بهره گیری ایشان از اسناد و احادیث و روش بررسی وثاقت روایات و حجیت اسناد ذیل عنوان روش شناسی تاریخی امام مبحث قابل توجهی است.

بخش چهارم: مبانی عرفانی انديشه امام خمينی

بخش چهارم، به بنیادهای عرفانی اندیشه ی سیاسی امام خمینی اختصاص دارد که به بررسی نسبت منطقی- تحلیلی عرفان و سیاست می پردازد. ماهیت و حقیقت عرفان اسلامی، تبیین عرفان نظری و عملی، جایگاه انسان کامل از جمله این مباحث می باشد. مولف همچنین دیدگاه های مختلف درباره نسبت عرفان و سیاست را مورد بررسی قرار می دهد؛ چرا که برخی قائل به عدم زایش اندیشه سیاسی از بستر اندیشه عرفانی می باشند. مولف همچنین انسان شناسی الهی و عرفانی را مهم ترین رکن پیوند دهنده عرفان و سیاست می داند. در فصل دوم این بخش، همچنین پیوند سیاست و عرفان در اندیشه امام، به تفصیل مورد بحث قرار می گیرد.

نوآوری امام در این بحث، در ترکیب و جمع میان ولایت باطنی و ظاهری است که در نظریه ولایت مطلقه فقیه نمایان شده است. مفهوم محوری که موجب پیوند این دو ساحت در اندیشه امام شده است، «انسان کامل» است که در عرفان اسلامی مظهر اسم جامعه الهی دانسته شده است. چنین انسانی با قرب نهایی مظهر ربوبیت حق می گردد و با ولایتی که بر جمیع هستی دارد، صاحب خلافت الهی جهت ایجاد و توسعه ایمان و معرفت و عبودیت و عدلت در میان خلق است. دیدگاه امام درباره انسان نیز مبتنی بر همین ظرفیت وجودی او و مبانی متافیزیکی عقلانی است.

در اندیشه امام شناخت انسان کلیدی ترین و راه گشاترین معرفت است. در این راستا امام انسان سازی و هدایت و اصلاح انسان را پایه و منشأ اساسی سعادت و کمال او بر می شمارد. هدف از بعثت انبیا و پیامبران هم همین بوده است. این همان نقطه پیوند میان عرفان و اندیشه سیاسی امام است. زیرا بینش انسان ساز و اصلاح گرایانه امام به اجتماع انسانی، موجبات تفکر سیاسی انقلابی برای برپایی حکومت عدل اسلامی و تربیت و هدایت انسان ها به قله رفیع کمال انسانی را فراهم می آورد.

ارزیابی اثر

مولف در این اثر، تمام کوشش خود را در نشان دادن پیوند دین و سیاست در اندیشه امام، به کار گرفته است و درصدد اثبات این مدعاست که منشاء قدرت سیاسی در اندیشه امام برگرفته از اصول اساسی دین یعنی امامت و نبوت است که البته بنیادهای فقهی، معرفتی، فلسفی و عرفانی نیز دارد.

پرداختن به روش و شیوه استنباطی خاص امام در اجتهاد و فقاهت، از دیگر نکات برجسته کتاب می باشد که چگونه این شیوه، باعث ایجاد تحولات و تاثیراتی درعرصه اجتماع و سیاست شد. ضمن آنکه توجه به سه ساحت بسترهای فکری، مبانی فکری و تمایزات روش شناختی اندیشه امام، این اثر را در حوزه اندیشه شناسی امام متمایز کرده است. به ویژه آنکه از چهار منظر کلامی، فلسفی، فقهی و عرفانی اندیشه امام مورد غور و بررسی قرار گرفته است.

منبع: کتاب اندیشه سیاسی امام خمینی رحمة الله نوشته مریم السادات حسینی توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است./910/م