کتابشناسی سید شهیدان اهل قلم

کتابشناسی سید شهیدان اهل قلم

به گزارش خبرنگار ضیاءالصالحین، سید مرتضی آوینی 46 ساله بود که در قتلگاه فکه به درجه رفیع شهادت نائل شد. تازه 31 ساله بود که انقلاب اسلامی به پیروزی رسید اما در طول سال های پس از انقلاب به شکل فعالی مشغول نوشتن بود که حاصل آن کتاب ها و مقالات بی شماری است. کتاب هایی که هر یک از آنها می تواند فصل تازه ای در مفاهیم مربوط به انقلاب اسلامی را رقم بزند. در ادامه به معرفی بخشی از این کتاب ها خواهیم پرداخت. در ادامه با کتابشناسی سید شهیدان اهل قلم ما را همراهی کنید.     

گنجینه آسمانی

«گنجینه آسمانی» عنوان مجموعه گفتار متن فیلم های روایت فتح است که شهید سید مرتضی آوینی در آن سخن گفته و توسط موسسه روایت فتح این گفتار ها پیاده شده و بصورت یک کتاب درآمده است. پخش فیلم های مستند «روایت فتح» از تلویزیون در فروردین سال 1365 آغاز شد و تقریباً بدون وقفه تا پایان جنگ در سال 1367ادامه یافت. در این مدت گروه روایت فتح پنج مجموعه (نزدیک به هفتاد برنامه) تولید کرد. با اتمام جنگ وقفه ای دو سه ساله در کار گروه پیش آمد، اما بار دیگر در اواخر سال 1370، گروه روایت فتح تشکیل شد و شرایط را برای ساختن مجموعه های جدید فراهم کرد. کار تولید و پخش شش برنامه از اولین مجموعه با نام شهری در آسمان پایان یافته بود که راوی فتح در جستجوی قتلگاه فکه به شهادت رسید. کتاب حاضر گفتار متن همه فیلم های روایت فتح را از اولین برنامه تا شهادت راوی فتح در بر می گیرد. گفتار متن مجموعه مستقل «با من سخن بگو دوکوهه» نیز در انتهای این کتاب گنجانده شده است.

توسعه و مبانی تمدن غرب

موضوع اصلی این کتاب همان طور که از عنوان آن بر می آید تحقیق در معنای حقیقی توسعه است که این امر مبتنی بر مبانی معرفتی و تاریخی تمدن غرب مورد توجه قرار گرفته است. دغدغه مکتبی و اسلامی شهید آوینی و همچنین توجه جدی و فهم متعالی ایشان از آرمان های انقلاب اسلامی در کنار درک عمیق و همه جانبه ایشان از تمدن غربی و اهداف و مقاصد و تاریخ معرفتی آن باعث شده است که این کتاب مجموعه ای کم نظیر از نظریات بدیع و جالب توجه ایشان و همفکران شان را در بر داشته باشد. مهم ترین ویژگی محتوایی مطالب این کتاب آن است که خواننده با دقت در تعابیر و همراهی با سیر کلی مباحث ارائه شده به نگاهی نو و دیدگاهی جدید نسبت به مسائل پیرامون خود از جمله توسعه و مباحث مختلف غرب شناسی رهنمون می گردد که در کمتر آثاری این چنین جامع و همراه با نگاه مکتبی و اسلامی می توان چنین مطالبی را یافت. این کتاب نوزده فصل دارد و موضوع اصلی آن بررسی مفهوم توسعه مبتنی بر مبانی معرفتی و تاریخی تمدن غرب است. فصل های گوناگون این کتاب طی سال های 1364 تا 1366 بصورت سلسله مقالاتی با عنوان «تحقیقی مکتبی در باب توسعه و مبانی تمدن غرب» و به قلم آوینی در ماهنامه جهاد چاپ می شد.

آغازی بر یک پایان

«آغازی بر یک پایان» کتاب ششم از مجموعه آثار شهید مرتضی آوینی است. این کتاب مجموعه ای از مقالات نگارنده است که بیشتر وجهه نظر اعتقادی و سیاسی او را نشان می دهد و در چهار بخش تنظیم شده است. بخش اول حاوی نوشته هایی در سوگ حضرت امام خمینی (ره) و تبیین جایگاه ایشان در «تاریخ حیات باطنی انسان» است. بخش دوم مقالاتی درباره مبانی حکومت دینی و نظام ولایت فقیه، خصوصاً در تقابل سیاسی غالب در عالم متجدد و غربی را در بر می گیرد. بخش سوم کتاب به فاجعه نسل کشی مسلمانان در بوسنی اختصاص دارد و تشکیل «امت متحد اسلامی» به مثابه راهی برای مواجهه با « سیطره نظم نوین و آمریکایی بر جهان» پیشنهاد شده است و بالاخره در بخش چهارم و پایانی کتاب نگارنده انقلاب اسلامی ایران را دلالتی تأویلی بر سپری شدن عصر تمدن غرب می داند و بشارت می دهد که تا «آن وضع موعود که انسان در انتظار اوست فاصله ای چندان باقی نمانده است.  

آیینه جادو

این کتاب، ثمره تجربه 10 سال مستند سازی آوینی است. اما آنچه این کتاب را از دیگر کتب سینمایی متمایز می سازد، نگاه فلسفی- عرفانی حاکم بر مباحث آن است. نگاهی که برای طرح آن، تنها داشتن تخصص سینمایی کافی نیست. آینه جادو تنها کتابی است که در زمان حیات آوینی و با نظارت خود وی منتشر شده است. ماده اولیه مباحث کتاب، جزوه ای دانشگاهی بوده که برای یک ترم تدریس در مجتمع دانشگاهی هنر، توسط نگارنده فراهم شده بود که بعدها بصورت کنونی بسط پیدا کرد و در فاصله میان مهرماه 1367 تا اردیبهشت ماه 1369 در فصل نامه سینمایی «فارابی» و ماهنامه «سوره» منتشر شد.

جلد اول: مقالات سینمایی

جلد اول این  مجموعه مقالات نویسنده طی سالهای 67 تا 69 را در بر می گیرد. تجربیات نویسنده در زمینه نویسندگی، کارگردانی و به خصوص مونتاژ بوده است و خودش می گوید که کلمه به کلمه این حرف ها را در پای میز «موویلا» تجربه کرده است.  البته برای نگاشتن مقالاتی این چنین، فقط تجربه سینمایی نمی تواند کافی باشد. نگاه کتاب را از آن لحاظ که دارای هویتی فلسفی و مذهبی نیز هست می توان بدیع و بی سابقه دانست. عناوین بعضی از بخش های کتاب عبارت اند از: جذابیت در سینما؛ مونتاژ به مثابه معماری سینما؛ آینه جادو؛ قاب تصویر و زبان سینما؛ جادوی پنهان و خلسه نارسیسی؛ زبان، تلویزیون و سینما، و اوقات فراغت؛ درباره ارتباطات؛ رمان، سینما و تلویزیون؛ تاملاتی در ماهیت سینما.

جلد دوم: نقدهای سینمایی

جلد دوم از مجموعه سه جلدی «آینه جادو» نقدهای سینمایی شهید سید مرتضی آوینی را طی سال های 71-1368 در بر می گیرد. بخش عمده مقالات این کتاب به نقد و بررسی فیلم های ایرانی در طول پنج دوره جشنواره فیلم فجر71-67 (جشنواره های هفتم تا یازدهم) و ارزیابی سیاست گذاری سینمای ایران در این سال ها اختصاص یافته. نویسنده در چند مورد به آثار سینماگران خارجی که در جشنواره فجر به نمایش درآمده و یا در ایران اکران عمومی گرفته اند، نیز پرداخته است. عناوین بعضی از بخش ها عبارت اند از: فرزندان انقلاب در برابر عرصه های تجربه نشده سینما؛ چرا جهان سومی ها «هامون» می سازند؟؛ ایمان یا نیهیلیسم هامونی؟؛ مضمون عشق در جشنواره نهم؛ سینمای ایران در (دهمین) جشنواره فجر؛ نامه ای به دوست زمان جنگ؛ هبوط به روایت آقای ویم وندرس؛ رقصنده با سرخپوستان؛ عالم هیچکاک.

جلد سوم: گفتگوها، سخنرانی ها و مقالات سینمایی

جلد سوم کتاب «آینه جادو» در سه بخش تنظیم شده است. در بخش اول به مسائلی با محوریت ماهیت سینما پرداخته شده است. بخش دوم کتاب حاوی دو مقاله و یک گفت و گو درباره فیلم سازی مستند است که اشاره ای به تجارب نگارنده در طول سال های فیلم سازی مستندش دارد. بخش سوم مطالب اگرچه پیوند موضوعی خاصی با یکدیگر ندارند، اما هر یک نکات تازه و قابل تاملی را درباره  سینما مطرح کرده اند.

انفطار صورت

«انفطار صورت» اثری است متفاوت از سید مرتضی آوینی که به بررسی جایگاه گرافیک و نقاشی در تحولات تاریخی دوران انقلاب اسلامی می پردازد. کتاب از فهرست، نمایه و هفت مقاله تشکیل شده است و ناشر در ابتدای آن می گوید: «انفطار صورت» آخرین کتاب از مجموعه دوازده جلدی آثار شهید آوینی است که نشر ساقی برای اولین بار منتشر می کند. این کتاب مقالات نگارنده را درباره هنر گرافیک و نقاشی در بر می گیرد. مقالاتی که غالبا در طول سال های 1368 تا 1371 در مجله «سوره» نگاشته شده است. آوینی در این مجموعه مقالات نسبت بین انقلاب اسلامی و گرافیک و نقاشی را واکاویده است. او در این اثر به صراحت و تفصیل درباره تأثیر شگرف انقلاب اسلامی بر گرافیست های ایرانی سخن گفته است.» عنوان مقالات چاپ شده در کتاب «گرافیک و تحولات تاریخی»، «گرافیک و انقلاب اسلامی»، «زبان گرافیک و سمبل هایش»، «جنگ در آینه مصفای نقاشی متعهد»، «انفطار صورت»، «نقاشی برای نقاشی» و «یادداشت های ناتمام» است. «یادداشت های ناتمام» بصورت کپی از دست نوشته های شهید آوینی چاپ شده است.     

امام (ره) و حیات باطنی انسان

کتاب حاضر، مجموعه ای است از آثار منثور و منظوم شهید مرتضی آوینی در ستایش مقام معنوی و جایگاه عرفانی و نقش تاریخی امام خمینی (ره) .در این مجموعه آمده است :دهه شصت و امام خمینی (ره)، امام و حیات باطنی انسان، هنر، تاریخ و میثاق ولایت، فراق یار نه آن می کند که بتوان گفت، داغ بی تسلی، انتظار(شعر)، ای عزت ممثل(شعر)، آن سان که تو رفتی(شعر)، فار التنور...(شعر)، مبشر صبح(در مدح مقام معظم رهبری، آیت الله خامنه ای) .کتاب با تصاویری از امام خمینی (ره) و مراسم عزاداری و تشیع پیکر ایشان همراه است.

حلزون های خانه به دوش

کتاب «حلزون های خانه به دوش» دومین اثر از مجموعه آثار شهید آوینی است که طی سال های 69ـ 1368 در ماهنامه سوره منتشر شده است. مضامین مشترک این مقالات عبارت است از: معارضه جریان روشنفکری و به اصطلاح «دگراندیش» با انقلاب اسلامی، در حوزه فرهنگ، هنر و مطبوعات. مجموعه یاد شده قرار بود با عنوان «انقلاب اسلامی و اتوپیای غرب زدگان» انتشار یابد. لحن شهید آوینی در مقالات کتاب حلزون های خانه به دوش کمی متفاوت است و کلمات و عبارات هم پیچدگی برخی کتاب ها را ندارد. همین امر هم موجب شده است تا این کتاب یکی از پر مخاطب ترین آثار این شهید باشد که البته در این امر نباید موضوع کتاب را نیز کم اثر دانست. نویسنده در این کتاب به جنگی تمام عیار با روشنفکران وادی فرهنگ و هنر برخاسته و با مقالات و یا جوابیه هایی که به برخی نوشته های آن ها داده این قشر را رسوا کرده است. شهید آوینی خودش می گوید: «من با زندگی به سبک و سیاق متظاهران و روشنفکران آشنا نیستم؟! خیر من از یک راه طی شده با شما حرف می زنم. من سال های سال در یکی از دانشکده های هنری درس خوانده ام، به شب های شعر و گالری های نقاشی رفته ام، موسیقی کلاسیک گوش داده ام. ساعت ها از وقتم را به مباحث بیهوده درباره چیزهایی که نمی دانستم گذرانده ام. من هم سال ها با جلوه فروشی و تظاهر به دانایی زیسته ام. ریش پروفسوری و سبیل نیچه ای گذاشته ام». پس عجیب نیست کسی که با ادا و اطوارهای روشنفکری آشناست و چم و خم رفتارهایشان را می شناسد بتواند نقدی جانانه بر آنان داشته باشد. نقدهای شهید آوینی در این کتاب به شدت خواندنی است؛ چرا که هنوز هم با همین مطالب می توان جواب روشنفکرها را داد و به ریش نداشته شان خندید!

رستاخیز جان

از مجموعه آثار منتشر شده از آوینی، «رستاخیز جان» هفتمین است. کتاب، همچون بیشتر کتب شهید، مجموعه ای است از مقالاتِ گردآوری شده؛ البته با موضوعات هنر، ادبیات و فرهنگ. مقالات کتاب در چهار بخش دسته بندی شده است. سه مقاله اول بخش نخست، در نسبت ادبیات با حقایق و وقایع بیرونی و وابستگی و تعهد به آنهاست (تعهد بدون هرگونه بار ارزشی). در مقاله بعدی، آوینی مطالبی را درباره تاجیکستان (که آن روزها تازه از قید حکومت کمونیستی رها شده بود)، تمدن ایران، نوروز و برخی آداب و سنن ایران نگاشته است. و آخرین مقاله این بخش پاسخی است به ژاژخایی شخصی درباره خط فارسی. در بخش دوم، سه مقاله با موضوع فرهنگ و هویت گرد آمده که به جز مقالۀ آخری، نگاه تئوریک غالب است. این سه مقاله به نوعی تضادهای مبتلابه مباحث فرهنگی (چه در سطح نظری و چه در سطح مصداقی) را به طرح و بحث می گذارد. و اما بخش سوم. سه گانه ای زیبا درباره ویدئو و ماهواره است. مطلب اول گفتگویی است نسبتاً مفصل با نشریه فارابی با عنوان «ویدئو در برابر رستاخیز تاریخی انسان» و مطالب بعدی مقالاتی است درباره ویدئو و ماهواره. به نظر می رسد خلاصه کلام سید مرتضی در این مطالب دو چیز است:

1: بی خاصیتی و بی اثری روش های سلبی و منع محور در مبارزه با تهاجم فرهنگی و دفاع از فرهنگ و ارزش های داخلی.

2: توان بالقوه فرهنگ ایرانی اسلامی در دفاع از خود و مواجهه با تهاجم بیگانه، ضرورت فعال بودن به جای انفعال و استفاده از ظرفیت های داخلی. البته در گفت وگوی ذکر شده، شهید مباحث نظری جالبی را درباب فرهنگ، تفریح، اوقات فراغت و تفاوت ماهوی تلویزیون، سینما و ویدئو طرح می کند. آن موقع (یکی دوسال اول دهه 70 شمسی) زمانی است که تازه ویدئو قانونی اعلام شده است و مباحثی همچون تهاجم فرهنگی تازه مطرح شده است. به گمان من این سه گانه جزو کاربردی ترین و ملموس ترین مباحث طرح شده در بین آثار آوینی است که خواندن آن نه تنها مفید، بلکه برای مدعیان «کار فرهنگی در سپهر فکری انقلاب اسلامی» از ضروریات ابتدایی است. گرچه مهم ترین مصداق ذکر شده (ویدئو) الآن چندان موضوعیتی ندارد، اما ریشه بحث و نوع نگاه آوینی به موضوع بسیار ویژه و دقیق است. در همین گفت وگوست که آوینی از کامپیوتر با عنوان «بت بزرگ» یاد می کند و آن را خطرناک تر از ویدئو برمی شمرد؛ البته نه از باب اخلاق ظاهری، که از باب حقیقت دین. و باز البته توصیه اش تسخیر این مظاهر تمدن تکنولوژیک است. در بخش چهارم، مقاله ای با موضوع خطر مرگ تئاتر و انفصال آن از مردم آمده است و سپس مقاله ای از اولین شماره نشریه سوره در سال 1368، در تبیین پیام امام خمینی ـ قدّس سرّه ـ به هنرمندان ذکر شده است.    

فردایی دیگر

این کتاب مجموعه چند مقاله است که نویسنده پیش از سفر آسمانی اش از میان آثار قلمی خود برگزیده و برای چاپ به انتشارات برگ سپرده بود. این کتاب برای اولین بار در سال ۱۳۷۳ به چاپ رسید و در سال های بعد نیز برای دومین و سومین بار تجدید چاپ شد. نشر ساقی چهارمین چاپ آن را در ادامه انتشار مجموعه آثار سید مرتضی آوینی به انجام رسانده است. این مقالات از آن حیث که نویسنده، خود، گلچین شان کرده حایز اهمیت اند. از لحاظ موضوعی نیز گرچه مقالات به ظاهر پراکنده می نمایند اما می توان آنها را در دو بخش دسته بندی کرد. بخش نخست، مجموعه سه مقاله است که به فهم و تفسیر عالم غربی در وجوه گوناگون آن پرداخته و بخش دوم، از چهار مقاله با موضوع شعر تشکیل شده است و در آن، عالم اشراقی و دینی که در این عرصه از ادبیات جلوه گر است، تبیین شده است و به خصوص بخش عمده آن به تأویل و تفسیر اشعار عرفانی امام خمینی (ره) تعلق دارد. مقالات بخش نخست کتاب عبارت اند از: راز سرزمین آفتاب. فردایی دیگر / درباره ۱۹۸۴ و دنیای متهور نو. آخرین دوران رنج / یادداشتی بر کتاب عبور از خط. اما بخش دوم مجموعه چند مقاله است درباره شعر که عبارت اند از: راز و رمز. غزال غزل. یاد بهشت و نوحه انسان در فراق. ختم ساغر.

فتح خون

در میان کتاب های بسیاری که دربارة واقعة عظیم کربلا نگاشته شده اند، اندک هستند کتاب هایی که نویسندگان شان کوشیده اند علاوه بر ابراز شیفتگی و بیان عظمت واقعه و مظلومیت سیدالشهدا و یارانش، نقبی به حقیقت ماجرا بزنند و در حد توان خود، پرده از راز بزرگ کربلا بردارند. «فتح خون» سید مرتضی آوینی از این معدود کتاب هاست. متن کتاب، از دو پارة کلی تشکیل شده است. پارة اول که متن اصلی کتاب است، به شرح و بیان وقایع و توصیف ماجراهای پیش آمده از رجب سال 60 تا محرم سال 61 هجری می پردازد; و پارة دوم که از زبان «راوی» روایت می شود، تحلیل و رازگشایی همان وقایع و ماجراهاست و در واقع بخش برجستة کتاب نیز همین است. راوی در «فتح خون» از موضع یک انسان عارف سخن می گوید که زمین را آینة آسمان می بیند و به ظواهر کفایت نمی کند و می کوشد در مخاطبه با انسان امروز، او را از پوستة واقعة عاشورا فراتر برد و چشم باطنش را باز کند، تا بتواند عمق واقعه را دریابد. یکی از مفاهیم مورد توجه نویسنده در این کتاب، فرازمانی و فرامکانی بودن عاشورا و کربلاست. آوینی از «اصحاب آخرالزمانی امام عشق » سخن می گوید و از اینکه هر انسانی کربلایی دارد و عاشورایی. او واقعة عاشورا را نه فقط به مثابه یک اتفاق تاریخی، که بعنوان یک حقیقت کلی می بیند که می تواند برای هر انسان و در هر زمان و مکان تکرار شود. عشق نیز از مفاهیم محوری «فتح خون» است. آوینی به تأسی از عرفای بزرگ، عشق را مدار و محور هستی می داند و امام را تجلی تام و تمام این عشق، عشقی که عقل نیز «اگر پیوند خویش را با چشمة خورشید نبرد» آن را تصدیق می کند. در حقیقت الگوی شهید آوینی برای تفسیر و تحلیل واقعة عاشورا، همین عشق آسمانی است. شهید آوینی بخش اعظم «فتح خون» را در محرم سال 1366 به رشتة تحریر درآورد و در سال های بعد، آن را ویرایش و تکمیل کرد. اما فصل دهم کتاب که باید به وقایع ظهر عاشورا می پرداخت، ناتمام مانده است. گویی آوینی این فصل را در عمل و با شهادت خویش به پایان رسانده است. فتح خون، در 10 فصل روایت می شود: آغاز هجرت عظیم، کوفه، مناظرة عقل و عشق، قافلة عشق در سفر تاریخ، کربلا، ناشئة اللیل، فصل تمییز خبیث از طیّب (اتمام حجت)، غربال دهر، سیارة رنج و تماشاگه راز.   

نسیم حیات

این کتاب در بردارنده گفتار متن برنامه های تلویزیونی است که شهید بعد از رحلت حضرت امام، در فاصله سال های 1368 تا 1371 ساخته یا صرفا متن آنها را نوشته است. غالب نوشته های این مجموعه به تحولاتی می پردازد که با ظهور حضرت امام خمینی و گسترش انقلاب اسلامی ایران در جهان، گشایش افق تازه ای را در تاریخ بشر امروز بشارت می دهد. متن دو برنامه هفت قصه از بلوچستان و گم گشته های دیار فراموشی که سیدمرتضی آوینی در یکی دو سال بعد از پیروزی انقلاب ساخته، برای تکمیل این مجموعه، در کتاب حاضر گنجانده شده است. عناوین بعضی بخش ها عبارت اند از: عاشورا در مهریز؛ سفر به سرزمین نور؛ حج جانبازان؛ انقلاب سنگ؛ سه نسل آواره؛ هفت قصه از بلوچستان؛ خنجر و شقایق...

مطالب پیشنهادی : 

سیری در اندیشه های شهید آوینی

شهید آوینیِ تاریخ فردای ما

فتح خون/شهید سیدمرتضی آوینی(ره)

صوت/ زنده شدن بهار از دل زمستان - شهید سید مرتضی آوینی