آسیبهای اینستاگرام برای جوانان و نوجوانان

آسیبهای اینستاگرام برای جوانان و نوجوانان

اینستاگرام اگر چه مضر به نظر می رسد اما مزایایی هم به همراه دارد، اما نوجوانان و کودکان روش استفاده از آن را به خوبی نمی دانند و به همین علت اینستاگرام برای آنها مضرات جدی دارد. با ما همراه باشید تا با آسیبهای اینستاگرام برای جوانان و نوجوانان بیشتر آشنا شوید.

تا به حال شده که از فضای مجازی خود را دور نگهدارید و سعی کنید که دنیای واقعی را بدون استفاده از فضای مجازی تجربه کنید. احتمالاً برای شما هم اتفاق افتاده که در فضای مجازی تصاویری را ببینید که از یک موضوع پیش پا افتاده، تصویری ببینید که لبخند به لبتان بیاورد و یا از دیدن فیلمی در یک صفحه در فضای مجازی، چنان به وجد آیید که انگشت به دهان بمانید و بعد از کمی تأمل با خودتان بگویید: «نمی تواند واقعی باشد!». تأثیری که از دریافت و دیدن این تصاویر در خود احساس می کنید چگونه است؟ اصلاً این تصویر را در کدام یک از پلتفرم های فضای مجازی دریافت کردید؟ شما حضورتان را در این فضا انتخاب کرده اید؟ تجربه عدم استفاده از این اپلیکیشن را دارید؟

دنیای پیرامونمان پر است از سوژه های بکر و دست نخورده که در مواجهه با آنها بی تفاوت گذر می کنیم. در قبال این بی تفاوتی وقتی با یک ویدئو مواجه می شویم که از همین مطالب ساده، بعنوان یک پیام استفاده کرده است، حیرت زده می شویم. یکی از موضوعات عادی اطراف ما حضور چشم گیر نوجوانان در فضای مجازی است. مخصوصاً بعد از شیوع بیماری کرونا که استفاده از فضای مجازی و اینترنت و مخصوصاً ابزار های استفاده از اینترنت توجیه منطقی ای داشت. دیگر برای شارژ اینترنت و فراهم کردن لپ تاپ یا تبلت و یا گوشی برای ایشان، دلیل مشخص وجود داشت. اما! حضور نوجوانان در این فضای بزرگ و بدون چارچوب، آن هم در شرایطی که اغلب خانواده ها بدون آمادگی قبلی بودند و با شیوع ویروس کرونا و انتقال بی مقدمه مدل آموزش حضوری به مجازی، کار را برای بسیاری، سخت کرده بود. با گذشت دو سال از این اتفاقات و بررسی های در مورد حضور نوجوانان در فضای مجازی و بالاخص، شبکه های اجتماعی و بصورت متمرکز اینستاگرام، بر آن شدیم با حسین غفاری، کارشناس تربیت رسانه ای گفت وگویی داشته باشیم و از ابعاد جدیدی، حضور نوجوانان در این محیط را بررسی کنیم.

چرا این درد را خوب می شناسید؟

چون معلم هستم و در مدرسه با بچه ها در ارتباطم و دو دهه است که با گروه هایی از کودکان و نوجوانان تماس مستقیم دارم. من معلم سواد رسانه ای دبیرستان هستم و همین طور طراح آموزشی در موضوعات سواد اطلاعاتی و سواد رسانه ای. بسته یادگیری طراحی شده ما به نام «سواد پلاس» امسال در بیش از 20 دبیرستان تدریس می شود. موضوعی که امروز در مورد آن صحبت می کنم، موضوع اکثر جلسات ما با خانواده ها و نوجوانان است.

در ابتدا یک سوال می پرسم: «به نظر شما نوجوان ما چرا در اینستاگرام است؟» شرایط به گونه ای است که نوجوان ما اصلاً انتخاب نمی کند. اگر هم ادعا می کند که انتخاب کرده است، توهم انتخاب کردن دارد. کافی است از او بپرسید: «دلیل انتخابت چیست؟ چرا اینستاگرام را استفاده می کنی؟» آن وقت معلوم می شود که انتخابی در کار نبوده. این پاسخ اوست: «همه همین رو انتخاب کردند!» می بینید؟ در عین این که به نظر می رسد انتخاب کرده، اما گزینه ی دیگری نداشته. این چطور انتخابی است؟! در مورد اغلب رسانه های انتخابی همین روال برقراراست: «چرا این فیلم را دیدی؟ چون این فیلم الان روی پرده است»، «چرا این بازی های دیجیتال را دوست داری؟ چون این بازی را همه دارند بازی می کنند.» کلاً انتخاب های نوجوان ما این طور شده است. همه در اینستاگرامند؛ پس او هم در اینستاگرام است. به او القا شده که اینستاگرام محیط زیست اوست. اگر بخواهد عقب نباشد از دوستانش باید برود در اینستاگرام. فرقی هم بین سلیقه آدم ها نیست. برای این که سرگرم باشند، بخندند، یاد بگیرند، کاسبی کنند، جهاد تبیین کنند و… جبر است انگار! بچه های مان شرایط فعلی رسانه ای را مشیت الهی می دانند. تماشای تلویزیون را مشیت الهی می دانند! باید تلویزیون نگاه کنند. نمی شود نگاه نکنند. گویی مثل ملیت و جغرافیا و خانواده است و نمی شود تغییرش داد. اصلاً علامت سوال نمی گذاریم که چرا؟ چطور؟ و…

درد چیست؟

هر انتخابی تبعاتی دارد. نتایجی دارد. ملاحظاتی دارد. در قبال هر انتخاب، مسئولیتی وجود دارد. اما می بینیم که اغلب انسان ها امروز این نگاه را در مواجهه با فضای مجازی و اینستاگرام ندارند. چون در ضمیر ناخودآگاهشان پذیرفته اند که مجبور به تن دادن به این شرایط هستند و انتخابی وجود نداشته اصلاً. برای همین مسئولیت نمی پذیرند. آدم ها خودشان را محکوم می دانند به استفاده از نت. اما چون بالاخره در استفاده از اینترنت آسیب های کوچک و بزرگی به وجود آمده، نسل بشر برای این دردی که از آسیب های استفاده و حضور در فضای مجازی نشأت می گیرد، دنبال تسکین دهنده است. مثلاً این که به بچه ها رژیم مصرف رسانه ای بدهیم؛ به بچه ها بگوییم فلان صفحات را فالو نکنند؛ فلان صفحات را حتماً فالو کنند و…. این ها حکم کم کردن شعله گازی را دارد که غذای روی آن دارد  می سوزد. ولی شعله را خاموش نکردیم!

مهم ترین شعار ما «انتخاب آگاهانه و کاربری مسئولانه» است. هم روی انتخاب آگاهانه باید کار کنیم و هم روی کاربری مسئولانه. پذیرفتن مسئولیت عواقب ناشی از استفاده از این فضا که ممکن است گریبان گیر من باشد و یا گریبان گیر هر شخص دیگری. مهم این است که بدانیم کار ما عواقبی دارد و مسئولیت این عواقب گردن من است؛ و ما ادراک «عزت نفس»

نوجوانِ ما برای خودش حق انتخاب و امکان انتخاب قائل نیست و با فقدان «هویت مستقل» و «هویت انتخاب گر» دست به گریبان است. مشکل بچه ها و نوجوان های ما مشکل «عزت نفس» است. این که خودش را در مرتبه ای نمی بیند که بگوید: «من این را نمی خواهم» یا «ما از این ها نیستیم» و «ما این ها را نمی پسندیم.» برعکس! فرزندان ما با حداکثر ذلت نفس رشد می کنند. می گویند: «من همان فیلمی را می بینم که همه می بینند» یا «من همانی را می خواهم که دست همه است.» و «من همان کاری را می کنم که همه می کنند.» «من همان قیافه ای را برای خودم درست می کنم که بقیه برای خودشان درست کرده اند.»

بچه های الان، نوجوانان الان، خیلی وابسته به عرف منحط جهانی شده اند. بچه های ما الان خیلی بی «منم» شده اند. «منم» یعنی من شخصی هستم که برای خودم ارزش هایی دارم و تصمیماتی می گیرم. این را با غرور اشتباه نگیریم. مثل کسی که در یک محله با شرایط نامناسب به دنیا می آید و در محیطی ناسالم که پر از دزد و قاچاقچی است رشد کرده، اما وقتی به منزل بر می گشته، کسی را داشته که گوشش را بپیچاند و بگوید که این کار ها مناسب تو نیست. بعد از گذر زمان او می داند و می فهمد که بعضی از کار ها در شأنش نیست. در بین آدم های خوب سرشناس کم نداشتیم افرادی که خودشان لابه لای حرف هایشان معترف ند که بچه فلان محله ناجور هستند. اما وقتی بررسی می کنیم که چرا از آن محله سالم درآمده اند، درمی یابیم که او چیزی در درونش پرورش یافته به نام «عزت نفس». مثلاً می گوید پدربزرگم دائم به ما تشر  می زد و می گفت این کار ناشایست است و تو برای این کار نیستی، من حرف هایش را جدی گرفتم، اما مثلاً یک پسر دایی داشتم که این حرف ها را جدی نگرفت و آدمی شد شبیه همان ها. خلاصه اش را بگویم، قدیم ها شاخص اعتماد به نفس را می توانستی ببینی، چون وجود داشت. پس افراد در مواجهه با رخداد ها «انتخاب» می کردند.

اینستاگرام یک مشیت الهی نیست!

الان با فضای مجازی بی مکان و بی زمان و همه گیر، شرایطی به وجود آمده که فرزندان ما اگر در آن محیط نباشند خودشان را دارای حیات و هویت نمی دانند. چرا؟ چون بی احتیاطی کردیم و بسیاری از آدم هایی که باید در این فضا نمی رفتند، رفتند و خود را در این پدیده آلوده کردند. نوجوان هم تقصیر ندارد. چشمش را باز می کند می بیند که همه نوع آدمی در این فضا زندگی می کند. حالا چه طور می شود به او بگوییم که اینستاگرام یک مشیت الهی نیست و حاصل انتخاب برخی افراد دیگر است؟ اینستاگرام جایی مثل کویر مرکزی ایران یا کوه های زاگرس نیست که باید زندگی در جوار آن را بعنوان مشیت الهی بپذیریم. اینستاگرام یک محصول ناقص، پر از اشکال از یک شرکت آمریکایی است. اما فرزندان ما در مقابل انتخاب آن بی اراده شده اند، به همین دلیل ساده و هولناک که بزرگترهای شان در این انتخاب بی اراده اند.

در دوران نوجوانی فعل و انفعالاتی در بدن و مغز افراد اتفاق می افتد و در نتیجه درگیر سوالات هویتی می شود. در دهه های گذشته وقتی این سوالات پیش می آمد، نوجوان ما برای یافتن پاسخ سمت چه کسانی می رفت؟ اولین افراد در حیطه دایره امن ش پدر و مادر بودند و پدربزرگ و مادربزرگ، اقوام، آشنا های نزدیک، اگر مدرسه می رفت افراد آن جا یا هر رابطه اجتماعی دیگر در اطراف خود داشت، شهر خودش، فرهنگ خودش، اصول عرفی و منطقه ای خودش! آدم های مستقر در این رابطه، پاسخگوی سوالاتش بودند و هویت ش را به او القا می کردند. این مسیر از ۱۳-۱۴ سالگی تا ۲۰ سالگی به آرامی طی می شد. در نهایت وقتی از او می پرسیدی که «شما که هستید؟» برای پاسخ ابهامی نداشت. چون گروه های مرجعی که به او نزدیک بودند هویت را در او شکل داده بودند. گروه های مرجع قومی، قبیله ای و مذهبی، به شکل خوبی هویت او را شکل داده بودند. پس در سن ۲۱-۲۲ سالگی با یک هویت معلوم، وارد زندگی جدی می شد. شغل انتخاب می کرد. تشکیل خانواده می داد و هویت را به نسل بعد انتقال می داد.

گروه های مرجع قرن جدید

ما الان نوجوان را به محض یاد گرفتن خواندن و نوشتن و کلیک کردن (!) در دهکده جهانی رها می کنیم. چه دنیایی؟ دنیای بی در و پیکر اینستاگرام! دنیای فضای مجازی آمریکایی. در این دنیا کنار همه آدم بزرگ ها و بچه های همه کشور ها با همه سلیقه ها، از مناطق مختلف و فرهنگ های متفاوت و سطوح عقل و درک مختلف، قرار می دهیم. فرزند ما به سرعت تبدیل به یک گره (node) در شبکه تارعنکبوتی جهانی (web) می شود. گره ی در بین این همه گره در این شبکه بزرگ؛ آجری دیگر در این دیوار! این گره در ظاهر کاملاً هم سطح و هم تراز باقی گره ها قرار می گیرد. نه بالاتر و نه پایین تر؛ بدون هیچ ملاحظه تربیتی و هویتی و اقلیمی و…. نوجوان نگاه می کند و می بیند پدرم که این جا هست، مادرم هم هست، خاله و دایی و معلم و هم کلاسی و سیاست مدار و بازیگر و … هم هستند. من هم باشم دیگر! حالا نوجوانی که می گوید «من کی هستم؟» در اینجا می گردد تا هویت ش را پیدا کند.

ما بچه های دهه ی شصت، چطور پای تلویزیون بعنوان یک رسانه هویت مان را گیر می آوردیم؟ از کارتون های «پسر شجاع» و «خانواده دکتر ارنست» و «بچه های مدرسه والت» و…. هر چند که خیلی هم سطح خانواده من و هویت واقعی من نبود؛ اما باز، چون از فیلتر هایی برای مناسب سازی و ترجمه و دوبله می گذشت، آسیب کمتری داشت. نهایتاً روزی یکی دو ساعت در کنار خانواده با نظارت محسوس خانواده این نوع مواجهه اتفاق می افتاد. تازه همان هم مقبول همه نبود. مثلاً در خانه ما، چون خواهر نداشتیم، کارتون های دخترانه دیده نمی شد. «حنا دختری در مزرعه» و «دختری به نام نل» برنامه های دخترانه ای بود که ما خیلی نمی دیدیم؛ چون حتی در این نوع از تغذیه رسانه ای تعدیل یا تقویت خانوادگی بصورت طبیعی وجود داشت.

حتی اگر از حیطه برنامه کودک هم خارج می شدیم، انتخاب و استفاده از برنامه ها در چارچوب و تحت نظر خانواده بود. این طور نبود که بدون پروا هر خوراک رسانه ای را دریافت کنیم. باز هم تاکید می کنم هر چند بخشی از الگوسازی توسط رسانه اتفاق می افتاد، اما همین مقدار هم با حضور پررنگ خانواده بود. مثلاً در خانواده اگر پدر اهل تماشای فوتبال بود، فرزند هم احتمالاً فوتبالی می شد. روحیات و اخلاق فرزندان از نظر هویتی و از نظر شخصیتی با عرف و چارچوب خانواده هماهنگ بود.

نوجوان و رسانه امروز

الان چه؟ الان فرزندان ما در اینستاگرام تنها هستند. تنها به چه معنا؟ به این شکل که بچه از همه تعلقات زندگی طبیعی اش قیچی می شود، از هویت خانوادگی، جنسیتی، قومی، مذهبی و… و در دنیای تار عنکبوتی مجازی پرت می شود که تنها یک عضو است از کل اعضای این جمع. آن هم در چه سنی؟ در سنی که هویت باید به شکل محدود و طبقه بندی شده و گام به گام به او القا شود.

دنیای مجازی هم روندش این است که خودت بگرد یکی را پیدا کن؛ یا بدتر: هوش مصنوعی و الگوریتم های تجاری می گردد یکی را برائت پیدا می کند که شبیه او بشوی! واقعیت تأسف بار است. فرزندمان را رها کرده ایم در دنیایی از انتخاب های درست و غلط. انگار یک کودک ۶ ساله را با یک کارت بانکی پر از پول، در یک فروشگاه بزرگ رها کرده ایم. معلوم است که خودش را با چیپس و پفک و پاستیل و بستنی خفه می کند. نخود و لوبیا نمی خرد که! شیر و برنج و سبزیجات برنمی دارد! شهر مجازی شلوغ است و چیز هایی را که متناسب با رشد عقلی و سن و طبیعت و هویتش نیاز دارد، نمی تواند پیدا کند. اولویت فرد در دنیای مجازی این است که کدام هویت و کدام انتخاب جذاب تر است؟

اوضاع برای دهه هفتادی ها یک پله بهتر از نوجوانان امروز بود. چون درست است که هویت اجتماعی آنها هم در شبکه های اجتماعی شکل گرفته، ولی آن زمان شبکه های اجتماعی و وبلاگ ها متن محور بود. نوجوانان مجبور بودند بخوانند و بفهمند و تحلیل کنند. از بد روزگار بچه های دهه هشتادی در اینستاگرام دارند اجتماعی می شوند. در محیط اینستاگرام که یک شبکه اجتماعی تصویرمحور است، نوجوانان فرصت تحلیل و تفکر ندارند. اگر بخواهند بین دو نفر انتخاب کنند، با قیافه افراد کار دارند. صفحات اینستاگرام به مخاطبانشان چه ارائه می دهند؟ عکس فلانی، غذای فلانی، سفر های فلانی، قیافه اعضای خانواده فلانی و… در صورتی که دهه هفتادی ها لااقل مطالب فکری و ذهنی دیگری را می خواند و با اندیشه های او نسبت برقرار می کرد که آیا آنها را قبول دارد یا نه!

اینستاگرام دارد ویترین کم عمق، ولی پر زرق و برقی از شخص به مخاطبم ارائه می دهد. این نمایش راه به اندیشه مخاطب نمی برد. در شرایطی که مخاطب نوجوان در اوج خامی و بی تجربگی است. هنوز هویتش را نیافته است. هنوز در دنیای ذهنش دنبال الگو می گردد و هنوز تجربه می کند، گروه مرجعش همین آدم های اینستاگرامی می شوند. افرادی که در اینجا هستند، آیا صلاحیت هویت دهی به فرد را دارند؟ شاید بله و شاید نه!

اگر من که چهل سالم است در اینستاگرام تصویری جذاب با زیبایی بسیار خیره کننده ببینم احتمالاً با خودم زمزمه می کنم: «این فوتوشاپ است»، اما اگر همین تصویر را یک نوجوان ببیند، کل دنیایش را و ذهنیاتش را زیر و رو می کند. این تصویر برای او زیباترین چیزی است که ممکن است وجود داشته باشد. چرا؟ چون سبد تجربه نوجوان خالی است. در ازایش سبد هیجانات ش پر است. اما فرد بزرگسال سبد تجربه اش پر است و سبد هیجاناتش کم. اما می بینیم هر روز همین بزرگسالان هم بار ها و بار ها گول این فریبندگی ها را می خورد. چه انتظاری از یک نوجوان دارید؟

در نظر بگیرید که بازی اینستاگرام بازی لایک گرفتن در ازای جلوه گری است و ملاک موفقیت هم تعداد لایک بیشتر از تعداد مخاطبان بیشتر است. اینستاگرام می گوید: «خودت را بروز بده و لایک بگیر!» نوجوان ما چقدر تصویر از غذا بگذارد؟ چقدر منظره بگذارد؟ بعد از یک جا باید برود سراغ کار های غیرتکراری. باید کاری بکند که به خاطر شگفتی در این فضا دیده می شود. مثل شکلک درآوردن و جلب توجه های فیزیکی و رفتاری به هر طریقی.

آسیب هویتی

عواقب این نوع از هویت یابی نوجوانان در اینستاگرام را در چند حالت می توان فرض کرد که در ادبیات روانشناسی شامل دنیایی از حرف است. نوجوان اینستاگرامی در جستجوی هویت یا دچار توقف هویتی می شود و یکی از اولین انتخاب هایش را بر می گزیند و محو آن می شود؛ یا دچار تعلیق هویتی می شود و تا بعد از نوجوانی هم سوال «من کیستم؟» را بی پاسخ می گذارد؛ یا با پراکندگی هویت خو می گیرد و هویتی چهل تکه و بعضاً متناقض و متضاد را می سازد. نکته حائز اهمیت این است که در هر مورد، بعد از گذشت دوران نوجوانی، فرد در جستجوی هویت خود آرام می گیرد و به یک نقطه خاص رضایت می دهد و در همان متوقف می شود. یعنی در هر شرایطی که هست، به همان رضایت می دهد و با هویت مذکور تا آخر عمر می ماند. این چشم انداز نسلی است که به جای خانواده و جامعه فرهنگی ایمن، دوران هویت یابی خودش را در اینستاگرام سپری کرده است. در فضای اینستاگرام و در کل فضای مجازی، گروه های مرجع نوجوانان ما معمولاً گروه هایی نیستند که نسبتی با خانواده یا نظام فرهنگی اصیل جامعه ایرانی اسلامی داشته باشند. بلکه اغلب از گروه های سلبریتی ها و افرادی هستند که به یک طریقی مشهور و معروف شدند.

والدین باید دقت داشته باشند که کسانی که نوجوان منتظر است در اینستاگرام ببیند چه کسانی هستند؟ از ترکیب این ها می شود فهمید که هویت نوجوان ما دارد به چه سمتی میل می کند. فضای متناقض این شیوه هویت یابی برای نوجوان ایجاد مشکلاتی می کند. مثلاً می بیند ارزشی که از فلان سلبریتی دریافت می کند با ارزشی که از خانواده دریافت کرده در تناقض است. در نتیجه با خودش می گوید خانواده من این را نمی پسندند و دچار شکاف عاطفی می شود. یا باید از خانواده بریده شود و یا باید مطلوب و نقطه جذاب خودش در دنیای مجازی را از دست بدهد. در هر دو صورت ما با نسلی طرف خواهیم بود که بخشی از ظرفیت های هویتی شان را از دست داده اند.

منبع: مهر