شاخصه های یک منبر خوب

شاخصه های یک منبر خوب

در این نوشتار، ویژگی‌ ها و شاخصه های یک سخنرانی و منبر خوب را از نظر می گذرانید.  با ما همراه باشید تا با شاخصه های یک منبر خوب بیشتر آشنا شوید.

اصل کلی آن است که در منابر و سخنرانی ها اصول و معارف دینی با زبان شیوا برای مخاطبان بیان شود که انسان را به خدا نزدیک کند؛ اما این سخنان در زمان ها، مکان ها و برای مخاطبان مختلف، می تواند متفاوت باشد؛ از این رو نمی توان نسخه ای کلی در این زمینه تجویز کرد. بر این اساس، توجه به خطبه ها و سخنرانی ائمه اطهار علیهم السلام که بهترین سخنوران بودند، می تواند در ارزشمند تر شدن منبر مؤثر باشد.

سخنران در یک منبر باید به چند جهت مهم و کلیدی مخاطب شناسی، محتوای منبر و بایسته های منبر توجه نماید:

الف) مخاطب شناسی

مخاطبان، دارای سلیقه ها و گرایش های مختلف مذهبی و دینی همراه با تفاوت های فردی، ظرفیت ها و استعدادهای ویژه ای هستند که توجه به آن برای یک سخنران در موفقیت او و تأثیرگذاری بیشتر در مخاطبان، حائز اهمیت ویژه ای است. بر این اساس است که در برخی از آیات، خداوند تمام انسان ها و در برخی دیگر تنها افراد مؤمن و یا افراد کافر را مورد خطاب خود قرار می دهد: «یا أَیُّهَا النَّاس‏»؛[ سوره بقره، 21؛ بقره، 168؛ نساء، 1] «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا».[سوره بقره، 104؛ بقره، 153]

در نتیجه یک سخنران باید در اولین گام، به شناخت مخاطب بپردازد و با آگاهی از این اطلاعات، مطالب را آماده، دسته بندی و ارائه نماید. فایده این شناخت در برقراری ارتباط مؤثر با مخاطبان؛ ایجاد نگرش های مثبت بیشتر در میان آنها خواهد بود.

ب) محتوای منبر

محتوای منبر و این که چه مطلبی در منبر گفته شود، نقش مهمی در تأثیرگذاری آن دارد. در سخنان ائمه اطهار علیهم السلام چند نکته مهم مورد توجه قرار می گرفت که می تواند در پربار شدن منابر کمک نماید:

حمد و ستایش خدا

از آن جا که مؤثر واقعى در هر عالم خدا است. و توفیق در هر عملى بستگى تام به خواست او دارد، پس باید سخنرانی با نام و یاد و حمد و ستایش او آغاز شود. سیره ی معصومان علیه السلام این بود که سخن خود را با حمد و ستایش خدا شروع می کردند و از او کمک می گرفتند.[عده ای از علماء، الأصول الستة عشر، ص 38، قم، دار الشبستری للمطبوعات، چاپ اول، 1363ش.]

استفاده از آیات و روایات

آیات نورانی قرآن بعنوان یک اثر مکتوب که در اختیار همۀ ی انسان ها است، در هدایت گری آنها از ارزش ویژه ای برخوردار است. چنانچه می فرماید: "از سوی خداوند برای شما نور و کتاب روشنی آمده است. خداوند به برکت آن، کسانی را که از خشنودی او پیروی کنند به راه های سلامت هدایت می کند. آنان را از تاریکی ها به سوی نور می برد و آنها را به راه راست، رهبری می نماید".[سوره مائده، 15 و 16]

امیر بیان، امیرالمؤمنین علیه السلام با آن که سخن شان حق بود؛ با این وجود از آیات قرآن [مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 47، ص 398، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق] و سخنان رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم [طبری آملی، عماد الدین محمد، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، ج 2، ص 156، نجف اشرف، المکتبة الحیدریة، چاپ دوم، 1383ق.] نیز کمک می گرفت.

استفاده از اشعار، ضرب المثل ها، قصه و کلمات بزرگان

بی گمان بهره گیری از ذوق شعری، ضرب المثل ها، قصه و کلمات بزرگان، راه کاری ارزشمند، مثبت و سازنده است به گونه ای که گاهی تأثیر یک بیت شعر از چندین منبر بیشتر خواهد بود. از اهل بیت علیهم السلام نیز توصیف فراوانى دربارۀ اشعار پرمعنا و با هدف شده است.

بنابراین گاهی می توان برای بیان نشر اصول عقاید و معارف الهی از اشعار، قصه ها، کلمات بزرگان و ضرب المثل ها که بار معنوی خاصی دارند استفاده نمود.

امام علی علیه السلام در خطبه ی معروف شقشقیه که مشتمل بر شکایت در مورد خلافت و صبر امام در برابر از دست رفتن آن و سپس بیعت مردم با او است، از شعر شاعر کمک گرفت:

«شَتَّانَ مَا یوْمِی عَلَی کورِهَا                            وَ یوْمُ حَیانَ أَخِی جَابِر»؛[سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 48، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق]

چه تفاوت فاحشی است بین امروز من با این همه مشکلات، و روز حیان برادر جابر که غرق خوشی است. همچنین امام علی علیه السلام در بیان جایگاه خود در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم و بی توجهی به این جایگاه بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «من در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم مانند پاره تن او بودم، و مردم مانند نگاه کردنشان به ستاره های آسمان، (با دیده احترام) به من نیز می نگریستند؛ اما روزگار به طورى چشمش را از من فروبست که فلان و فلان را هم ردیف من قرار داد؛ سپس هم طراز پنج نفرى شدم که برجسته ترین آنها عثمان بود و گفتم: واى بر یادگار رسول خدا! اما روزگار به این مقدار هم راضى نشد و تا جایی از ارزش من(نزد مردم) کاست، که امروز هم طراز پسر هند(معاویه) و پسر نابغه(عمرو عاص) شدم! همه بچه شتران چاق شدند، حتی بچه شترهای بیمار!».[ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغة، محقق، مصحح، ابراهیم، محمد ابوالفضل،‏ ج 20، ص 326، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، 1404ق.]

توجه به مشکلات جامعه

برخی از مشکلات در دنیا بتدریج موجب کم رنگ شدن دین و سرانجام باعث از بین رفتن دین خواهد شد. امام علی علیه السلام در این زمینه می فرماید: «سالم ماندن از سختى آزمایش ها را درخواست کنید؛ چراکه سختى آزمایش، می تواند دین را از بین ببرد».[ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول صلی الله علیه وآله وسلم، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ص 111، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1404ق] در نتیجه موضوع منبر بهتر است با توجه به مشکلات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه، شهر و منطقه تهیه شود. تا آن جا که استفاده از آموزه های دینی می تواند بسیاری از مشکلات انسان را حل نماید؛ چه بسا برخی سخنان نقطۀ پایان بسیاری از دردهای ناشی از جهل و بیداد باشد.

توازن مژده و هشدار

خوف و رجا و یا امید و ترس دو ویژ گی مهم مؤمنان و انسان های عارف به حساب می آید که در آموزه های دینی تأکید بسیاری در مورد آن دو وجود دارد. امام صادق علیه السلام فرمود: «... خوف و رجا دو بال ایمان است...».[منسوب به جعفر بن محمد ع (امام ششم)، مصباح الشریعة، ص 180، بیروت، اعلمی، چاپ اول، 1400ق.]

امّا باید توجه داشت که همیشه باید بین خوف و رجا توازن برقرار باشد؛ چراکه هر کدام به تنهایی برای انسان مضر و چه بسا مهلک باشند. سخنران باید مخاطب خود را در میان مژده و هشدار قرار دهد؛ زیرا ترساندن مردم و بیان عذاب، جهنم و مشکلات به تنهایی و بدون بشارت باعث وحشت، ناامیدی و فرار مردم می شود. بنابراین شایسته است در کنار انذار، بشارت نیز داده شود. قرآن می فرماید: «إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشیراً وَ نَذیراً...»؛[ سوره بقره، 119] ما تو را به حق فرستادیم، تا بشارتگر و بیم ‏دهنده باشى...

دوری جستن از سرزنش مخاطب

امام علی علیه السلام فرمود: «زیاده روی در سرزنش، آتش لجاجت را برمی انگیزد».[تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، محقق، مصحح، درایتی، مصطفی، ص 223، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1366ش] در نتیجه شایسته است سخنران از سرزنش زیاد مخاطبان خودداری نماید.

آگاهی با موضوعات جدید

آیات و روایات زیادی در بیان اهمیت علم و آموزش و آثار آن وارد شده است. امام علی علیه السلام فرمود: «الْعِلْمُ أَصْلُ کُلِّ خَیْر»؛[تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 41] علم اصل هر خیر و نیکوئى است‏. بر این اساس سخنران باید تا حدودی به دانش های نوین آگاه باشد؛ اما از ابراز نظر در مواردی که در آن آگاهی کامل ندارد، خودداری نماید. قرآن انسان ها را از پیروی در موضوعاتی که پیرامون آن علم و آگاهی ندارند، نهی نموده است: «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ...»؛[سوره اسراء، 36] اهمیت این موضوع هنگام بیان آن برای دیگران بیشتر است. امام علی علیه السلام فرمود: «آنچه نمی دانید را بیان نکنید، ... چراکه خداوند بر اعضای بدن‏ دستوراتی داده و در قیامت از همان از این اعضا می پرسد».[نهج البلاغة، ص 544]

پاسخ گویی به پرسش های مردم

از آغاز زندگی بشر تا کنون، افرادی وجود داشته اند که به دنبال شناخت حقایق و شناساندن آن به دیگران بودند. از آن سو، اشخاص دیگری نیز با سرگرم کردن مردم به شبهات و اموری بی فایده و امروزه بیشتر در فضای مجازی، عمدا تلاش می کنند که بشر را از راه خداوند دور کرده و به خواسته های خود دست یابند.

بر این اساس پاسخ گویی به پرسش ها و شبهات دینی یکی از نیازهای اساسی و مهم هر جامعه ای شمرده می شود و سخنران با بررسی موضوعات نوین مطرح شده در ارتباط با دین، می تواند مخاطبان بیشتری را تحت پوشش قرار داده و اطلاعات بیشتری را در اختیارشان قرار دهد.

امام صادق علیه السلام می فرماید: امام علی علیه السلام در کوفه سخنرانى می کرد. مردی به نام «ذعلب» که  سخنور ماهری بود پرسید، آیا پروردگار را دیده ای؟ امام علی علیه السلام فرمود: من پروردگارى را که ندیده ‏ام عبادت نمی کنم. ذعلب پرسید چگونه او را دیده ‏اى؟ امام علی علیه السلام فرمود: چشم ها او را با چشم سر نمی بینند؛ بلکه دل ها او را با ایمان حقیقى می بینند...».[کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 1، ص 138، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.]

بررسی آماری

سخنران برای دست یابی به اهداف دینی، فرهنگی و اجتماعی خود از منبر، و نیز پیشبرد اهداف خود در جامعه، نیازمند آمار و اطلاعات دقیق از وضعیت مردم است. به همین سبب، آمارگیری از وضعیت معیشت، فرهنگی، اجتماعی برای سخنران مسئله بسیار مهمی است؛ به گونه ای که موجب تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطب می شود. امام علی علیه السلام فرمود: «تدبیر و برنامه ریزى پیش از هر کار انسان را از پشیمانى آسوده می کند و کار را به پشیمانى نمی کشاند».[کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، محقق، مصحح، نعمة، عبد الله، ج 1، ص 367، قم، دارالذخائر، چاپ اول، 1410ق]

در برخی از سخنرانی ها از آمار و ارقام برای القای مطلب و بیان اهمیت موضوع استفاده می شود؛ مانند آمار بی توجهی به معنویت در بالا رفتن آمار طلاق، خودکشی و... طبیعی است که این آمار باید دقیق باشد تا مخاطبان در صورت مراجعه به منابع معتبر، به خلاف آن پی نبرند.

ج) بایسته های منبر

سخنران برای جذابیت بیشتر منبر باید به نکات دیگری هم توجه داشته باشد:

✔ یکی از مهم ترین راه ها برای تقویت منبر آن است که گوینده کارش برای خدا باشد و مخلصانه آن عمل را انجام دهد و از بیان مطالبی که خود به آن عمل نمی کند، پرهیز نماید. امام علی علیه السلام فرمود: «من شما را به چیزی امر نمی کنم و از چیزی نهی نمی کنم، مگر این که قبل از آن، خودم به آن عمل می کنم».[نهج البلاغة، ص 250]

✔ یکی از راه های جذاب شدن منبر، پیوستگی و نحوه بیان مطالب است؛ چراکه حتی مطالب مفید و سازنده، بدون انسجام و تازگی، سبب خستگی مخاطب خواهد شد.

✔ پراکندگی مطالب در منبر بدون انسجام و دسته بندی، مخاطب را دچار سردرگمی و تحیر می کند. شایسته است سرفصل و عنوان های سخنرانی، مشخص بوده و هنگام سخنرانی طبق همان طرح اولیه با درصد کمی اختلاف پیش رفت.

✔ بهتر است سخنران از یادداشت و نوشته بصورت پیوسته استفاده نکند؛ بلکه لازم است مطالب منبر بصورت خلاصه و دسته بندی شده نگاشته شده و همراه سخنران باشد.

✔ اگر سخنران از صدای مناسبی برخوردار نیست، نباید در مواردی مانند قرائت مجلسی قرآن و یا برخی انواع مداحی و روضه که نیازمند صدای زیباست وارد شود.

✔ از حرکات دست و صورت در القای مطلب کمک گرفته شود. فراز و فرود صدا و یک نواخت نبودن آن تأثیر مهمی در این امر دارد.

✔ حضور مخاطب در جلسه منبر فرصت مناسبی است که به دلائل مختلفی همچون شرائط اقتصادی، کمتر به دست می آید. بنابراین سخنران باید از این فرصت به دست آمده حداکثر استفاده را نموده و برای آن برنامه ریزی لازم را انجام دهد و بر حسب اقتضای مجلس و مخاطب، زمان در نظر گرفته شود و در برخی موارد به حداقل زمان ممکن بسنده کند تا مخاطبان انگیزه شرکت در جلسات بعدی را داشته باشند.

✔ نقل آیات و روایات زیاد و تکرار آن بدون تحلیل و تأمل، مخاطب را خسته می کند. بنابراین بهتر است از آیات و روایات همراه با تحلیل و بررسی استفاده شود.

✔ گفتنی است که قبل از منبر باید متن آیات و روایات بازخوانی شود تا از اشتباهات منبر کاسته شود. همچنین در روایات باید به اعتبار آنها توجه نمود و از استناد به مواردی که بعنوان روایت مطرح شده، اما مستند معتبری ندارند خودداری شود.

✔ یکی از ویژگی های مهم در سخنرانی، استواری و تداوم در امر تبلیغ دین است. اهمیت این مسئله تا آن جا است که خداوند به پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ»؛[سوره شوری، 15] به دعوت پرداز، و همان گونه که مأمور شدی، ایستادگى کن، و از هوس هاى مخالفان دین پیروى مکن.‏ بنابراین سخنران نباید در این امر دچار سستی و ضعف شود و سرزنش سرزنش کنندگان وی را از تبلیغ دین منصرف نماید.

✔ یکی از مهم ترین ویژگی های مبلغان، شجاعت و نترسیدن است، خداوند می فرماید کسانی که تبلیغ رسالت های الهی می کنند از هیچ کس جز خداوند نباید هراس داشته باشند:

«الَّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ کَفى‏ بِاللَّهِ حَسیباً».[سوره احزاب، 39]