سینما و حجاب (2)

اشاره

در شماره پیشین، روشهاى سینما براى تغییر در تصورات رایج از حجاب و تخریب آن را بررسى كردیم. در این شماره قصد داریم به بحث طبقاتى كردن حجاب، و معرّفى شخصیتهاى بدحجاب به عنوان الگو توسط سینما بپردازیم.

طبقاتى كردن حجاب

روش اوّل: حجاب، نماد طبقه فقیر جامعه

نمایش زنان فقیر ایرانى با چادر و چارقد، و نمایش زنان ثروتمند با وضعى متفاوت، گویى رسمى است غیر قابل تغییر كه از دیر باز در سینماى ایران رایج بوده است. این نوع طرّاحى لباس به اندازه اى در سینما رواج دارد كه در عالم واقع هم كسى با دیدن یك زن محجّبه، احتمال نمى دهد كه او همسر یكى از تجّار ثروتمند باشد. چرا كه در اكثر فیلمها، اشراف زادگان و شخصیتهاى پولدار، با موهاى نیمه باز، مانتو و لباسهاى فاخر به تصویر كشیده مى شوند.

این سنّت ماندگار در سینما باعث شده است تا دخترانى كه از خانواده هاى كم درآمد هستند، براى پنهان كردن فقر خود، بد حجابى اشراف گونه را بر پوشش اسلامى ترجیح دهند.

آسیب دیگر این سنّت غلط، دامن خانواده هاى ثروتمند را هم گرفته است، زیرا محجّبه شدن آنها، در سطح جامعه به خساست تعبیر مى شود.

روش دوم: حجاب، نشانه طبقه مسنّ جامعه

به جرأت مى توان ادعا كرد كه حتى در بین طراحان لباس هم جا افتاده است كه وقتى مى خواهند مادر بزرگى را در یك خانواده نمایش دهند، او را به صورت زنى چادرى به تصویر مى كشند. و یا مادرها را با حجاب و احتمالا بدون چادر و نهایتا تصویر دختر جوان خانواده را كمى امروزى تر و یا به عبارت دیگر، بد حجاب به تصویر مى كشند.

البته اخیراً مادر بزرگهاى جدیدى در فیلمهاى ایرانى پیدا شده كه به اصطلاح هنوز دلشان جوان است. لباسى كه در این گونه فیلمها براى آنها انتخاب مى شود، در بعضى مواقع، بینندگان را هم به تعجب وا مى دارد؛ چون مدل و رنگ لباس آنها مخصوص دختران جوان است، نه پیرزنهاى سالمند. البته این روش هم به صورت دیگرى بر روى حجاب تأثیر مى گذارد و پیامدهاى زیر را دارد:

1. همه به خوبى مى دانند كه بانوان چقدر بر روى بالا رفتن سنّ خود حساس هستند؛ بنابر این، یكى از بهترین راههاى مخفى كردن سن بالا، كنار گذاشتن چادر و پوشیدن لباسهاى تجدّدگرایانه است.

2. با این روش، تمایل دختران جوان به پوشیدن چادر كم خواهد شد. به طورى كه از جمله عبارتهاى رایج كه در كوچه و بازار به دختران چادرى گفته مى شود، خطاب كردن آنها با عنوان «مادر بزرگ» است.

3. این نوع از طراحى لباس، بد حجابى را براى دختران جوان موجّه جلوه مى دهد. برخى براى توجیه این امر جملاتى از این قبیل را به كار مى برند: «هنوز این حرفها براى او زود است، بگذار جوانى اش را با خوشى بگذراند.‌»

4. طبیعى است كه به تبع چادر، مسائل عبادى، ذكر و تسبیح هم مخصوص مادر بزرگها خواهد شد.

روش سوم: فرنگ رفته هاى بد حجاب

فرنگ رفته ها هم طبقه دیگرى هستند كه معمولاً در فیلمهاى ایرانى به صورت افراد بد حجاب به تصویر كشیده مى شوند. یكى از آفاتى كه دامن فرهنگ ایرانى ما را گرفته است، فرنگ رفته هایى هستند كه بعد از مدّتى اقامت در خارج از ایران، تغییر عمده اى در پوشش و گفتار آنها پدید مى آید. خوشبختانه یكى از این دو آسیب فرهنگى به خوبى توسط دست اندركاران سینما شناسایى شده و در فیلمهاى مختلف، به تشویق شخصیتهایى كه بعد از مراجعت به وطن، هنوز زبان خود را از دست نداده اند و یا برعكس، به هجو افراد خودباخته كه تحت تأثیر مدتى اقامت در خارج قرار گرفته و زبانشان تغییر كرده است مى پردازند.

صد افسوس كه این سیاست فیلمسازان، با یك روحیه ناسیونالیستى همراه بوده است؛ به گونه اى كه در فیلمهایشان همیشه صحبت از حفظ زبان مادرى بوده است؛ ولى هیچ گاه هنرپیشه زنى را كه از فرنگ برگشته، به علت حفظ یا از دست دادن حجاب، مورد تشویق و یا نكوهش قرار نداده اند. گویى حجاب جزء فرهنگ ملى ما ایرانیان نیست. این برخورد فیلمسازان (تشویق حفظ زبان مادرى و سكوت در برابر از دست دادن حجاب) نوعى توهین به فرهنگ اسلامى - ایرانى ما ایرانیان است.

در گذشته، به علت عقب نگه داشته شدن مردم كشورمان توسط پادشاهان - به خصوص پادشاهان سلسله قاجاریه - رفتن به فرنگ و آگاهى یافتن از پیشرفتهاى آنجا، نوعى افتخار به حساب مى آمد؛ و متأسفانه امروز با وجود تمام پیشرفتهایى كه در كشور عزیزمان به وجود آمده، به علت باقى ماندن ذهنیت سابق در بین مردم، هنوز هم افراد فرنگ رفته، این سفر را براى خود افتخار مى دانند.

از آنجا كه پوشش خاص براى افراد از فرنگ برگشته، به مرور زمان تبدیل به یك نوع نماد شده است، افرادى كه حس فخر فروشى در آنها قوى است، بعد از بازگشت از فرنگ، با كنار گذاشتن حجاب، سعى در نوعى خود نمایى دارند. گویى اگر این كار را نكنند، تمام هزینه هاى آنها بر باد مى رود و هیچ كس باور نمى كند كه مدتى در خارج از مرزها بوده اند.

بیش ترین تأثیر این عملكرد، بر روى افراد غرب زده ظاهر مى شود. این گونه افراد، حتى آنها كه یك بار هم پاى خود را از ایران بیرون نگذاشته اند، سعى مى كنند نقش افراد فرنگ رفته را بازى كنند؛ بنابر این، از بین حجاب و بد حجابى، بدحجابى را بر مى گزینند.

شاید گفته شود كه همه این امور، واقعیتهاى خارجى پیرامون ما هستند و این فیلمها بازتابى است از جامعه بیرونى؛ امّا باید گفت: مسئولیت تربیتى سینما چیست؟ شاید واقعیت خارجى همین طور باشد كه نمایش مى دهند؛ ولى مگر نه این است كه وظیفه دینى و ملى ما مبارزه با غرب زدگى است؟

روش چهارم: پلیس یا مأمور مخفى با حجاب

در سینماى ایران، وضعیت ظاهر افسران زن، همیشه در قالب زنان چادرى بوده است.

این قیافه همیشگى كه ما در فیلمها از افسران زن مى بینیم باعث شده است، نگاهى كه به زنان چادرى در جامعه مى شود، به دید یك مأمور باشد.

توجه داشته باشید كه تذكّر نكته بالا به این معنا نیست كه از این به بعد نقش پلیسهاى زن را به زنان غیر محجّبه بدهند تا دیگر این تصوّر در اذهان بینندگان پدید نیاید؛ چرا كه این شغل در نظر ما یك شغل مقدس است؛ بنابر این، انتظارى جز حفظ حجاب كامل از این قشر نمى رود. در واقع، دلیل به وجود آمدن پیامد یاد شده، كمى استفاده از چادر در طراحى لباس بازیگرانى است كه نقش دیگر اقشار جامعه را بازى مى كنند.

روش پنجم: تحصیل كرده بدحجاب

استفاده از دختران بد حجاب براى بازى در نقش دانشجویان، طبقه بندى دیگرى در امر حجاب پدید آورده است.

عده اى از دختران دانشجو، با وجود اینكه قبل از ورود به دانشگاه از نظر ظاهرى با حجاب بوده اند؛ ولى بعد از گذشت مدتى رو به بدحجابى مى آورند. گویى اگر ظاهرشان همانند تیپ دانشجویانى كه در فیلمها نمایش داده مى شوند نباشد، كسى متوجه نخواهد شد كه آنها بعد از كلّى زحمت توانسته اند وارد دانشگاه شوند.

آسیب دیگر این صحنه‌ها این است كه حتى دختران غیر دانشجو هم این ظاهر را براى كسب شخصیت در جامعه براى خود انتخاب مى كنند.

با ترویج بیش تر این نظام طبقاتى، به مرور زمان، قیافه غالب تحصیل كرده ها و فرهیختگان جامعه به صورتى كه در بالا ذكر شد تغییر خواهد كرد. با این توصیفات، از این پس در چنین جامعه اى، محجّبه بودن نشانه انسانهاى عقب مانده و بى سواد خواهد بود و دیگر كسى با دیدن یك بانوى محجّبه، احتمال نخواهد داد كه شاید او ی ك دكتر و یا استاد دانشگاه باشد.

روش ششم: منحصر كردن حجاب به مجالس ختم

یكى دیگر از رسمهاى سینماگران در مورد حجاب، این است كه همه بازیگران زن - حتى آنهایى كه در صحنه هاى دیگر فیلم بد حجاب بوده اند - در صحنه هاى مربوط به مجالس ختم، به صورت كامل پوشش خود را حفظ مى كنند.
این كار كم كم باعث مى شود تا در ذهنها این گونه جا بیفتد كه حجاب مخصوص عزاداریها است. به عبارت دیگر، موها را باید به احترام مرده پوشاند نه به احترام خدا!

معرفى شخصیتهاى بد حجاب به عنوان الگو

سینما در تعدادى از محصولات خود، شخصیتهاى بدحجاب را گاهى به صورت مستقیم و گاه به شكل غیرمستقیم به عنوان الگو معرفى كرده است.

در روش مستقیم، اكثر نقش اول فیلمها بد حجاب هستند و بیش ترین الگو بردارى بینندگان، از بازیگران نقش اول فیلم است.

معرفى غیرمستقیم مى تواند در روشهاى ذیل خود را نشان دهد:

روش اول: تقابل رفتارى

هر چند در یك حالت عادى، صفت دلسوزى و مهربانى متناسب با اشخاص متدین است، ولى گروهى از فیلمها، شخصیتى را كه به عنوان فرد مهربان و دلسوز معرفى مى كنند، بازیگرى بد حجاب است. در حالى كه شخصیت مقابل او را كه نقش منفى هم دارد، به بازیگرى باحجاب؛ اما خشن و بى رحم مى سپارند.

به عنوان نمونه، مى توان از مدیر مدرسه اى یاد كرد كه نحوه حجاب او در حد كمال است؛ اما در برخورد با شاگردان، كاملا عجولانه رفتار مى كند، مثلاً قبل از شنیدن حرف آنها، اقدام به تنبیه شان مى كند و البته در ادامه فیلم متوجه اشتباه خود شده و در كمال حقارت مجبور به عذر خواهى مى شود. در این بین، معلم جوانى كه از نظر سطح حجاب، پایین تر از خانم مدیر است (مقدارى از موى سرش از زیر مقنعه پیدا است و چادر ندارد) به كمك دانش آموز یاد شده مى شتابد و سعى مى كند او را كه از دستِ كتكهاى پدرش فرار كرده، در خانه خود پناه دهد و سرانجام در پایان فیلم، او را به دست نامزد واقعى اش مى سپارد.

این نوع تقابل در بین رئیس زندان زنان و معاون بد حجابش هم وجود دارد، مثلاً: معاون دلسوز، موقع انتقالى گرفتن از آن زندان، به بعضى از زندانیان هدیه مى دهد و با گفتن: «هر كارى كردم مجبور بودم، حلالم كنید. مأمور بودم و معذور.‌» آنها را ترك مى كند.

تقابل پدید آمده در این فیلمها باعث مى شود كه تدین بازیگران با حجاب، دروغین به نظر آید و حتى حجاب آنها تصنّعى جلوه كند. این تصور تماشاگر را به تردید درباره بقیه متدینین جامعه هم وا مى دارد.

دادن نقشهاى مثبت به یك آدم بد حجاب، باعث مى شود كه ضمن تأیید شدن رفتار خوب او، خصوصیات زشت وى نیز مورد تأیید بینندگان قرار گیرد. از سوى دیگر، رفتار زشت شخصیتهاى با حجاب، باعث ایجاد نفرتى مى شود، كه دامن صفات خوب آنها و از جمله حجاب را هم مى گیرد.

روش دوم: تقابل شخصیتى

بازیگر بد حجابى را در نظر بگیرید كه در فیلم، یك شخصیت قوى، شاد، شجاع و با انرژى دارد. در حالى كه در مقابل او، بازیگر دیگرى كه با حجاب است، علاوه بر دارا بودن یك شخصیت ضعیف، تو سرى خور و افسرده هم هست.

در این فیلم، بازیگر بد حجاب در كمال اقتدار به محضر مى رود تا از شوهر خود طلاق بگیرد. وقتى به آنجا مى رسد، متوجه دختر چادرى اى مى شود كه پدرش مى خواهد او را با زور كتك، شوهر بدهد. زن بد حجاب كه نقش قهرمان گونه اى دارد، دختر چادرى را از محضر فرارى مى دهد. و بعد از كلى كش و قوس، او را به نامزدش كه اكنون سرش به سنگ خورده است، تحویل مى دهد.

تقابل موجود در این فیلمها، زن را در جامعه مذهبى، به صورت فردى ضعیف و بى اختیار جلوه مى دهد؛ در حالى كه جامعه روشنفكر امروز، آزادى كامل براى زنان قائل است و در آن، زن بدون هیچ واهمه و هراسى مى تواند اظهار نظر كند.

دختران جوان با دیدن بد بختیهاى زن با حجاب از یك سو، و شخصیت قوى و شاد زن بد حجاب كه علیه زورگوییها مبارزه كرده و از حقوق زنان دفاع مى كند از سوى دیگر، نا خودآگاه یك همزاد پندارى نسبت به شخصیت بد حجاب پیدا مى كنند؛ بنابر این، طبیعى به نظر مى رسد كه در زندگى روزمره نیز او را به عنوان الگو برگزینند.

این الگو بردارى، تنها به صفات خوب بازیگر بد حجاب محدود نمى شود؛ بلكه دختران جوان، از مد لباس و حركات او هم الگو بردارى مى كنند. این در حالى است كه حجاب و چادر از نظر آنها نشانه عقب ماندگى و تن دادن به یك زندگى بدون اختیار و همراه با حقارت است.

شبهه افكنى در مورد حجاب

گروهى از فیلمسازان، هنر سینما را ابزار دست خود براى انتقال شبهات به ذهن جوانان قرار داده اند؛ به گونه اى كه با كوچك ترین مناسبتى، موضوع فیلم را به بحث بین دو نفر از شخصیتهاى فیلم مى كشانند و بعد از بیان چند شبهه، به بهانه اى واهى و قبل از رسیدن به جواب، ادامه گفتگو را به هم زده و بحث را تمام مى كنند.

مثلا در ابتداى فیلمى نشان داده مى شود كه سقف كلاس دخترانه اى در حال چكه كردن است و در این حین، دانش آموزان مشغول مطرح كردن سؤالاتى درباره حجاب هستند؛ اما زمانى كه نوبت به پاسخ گویى معلم مى رسد، سقف كلاس فرو مى ریزد و همه دانش آموزان به بیرون از كلاس فرار مى كنند و دیگر تا پایان فیلم هیچ فرصت دیگرى پیش نمى آید كه معلم به سؤالات دانش آموزان پاسخ دهد. این در حالى است كه موضوع فیلم اصلاً مربوط به زندگى شخصى معلم است و دبیرى او هیچ تأثیرى در موضوع فیلم ندارد.

مشكلى كه براى او پیش مى آید و باعث مى شود موضوع فیلم حول آن بچرخد، مى توانست براى یك زن خانه دار هم اتفاق بیفتد. به نظر مى رسد تنها علت دبیر بودن هنرپیشه نقش اول این فیلم، این باشد كه بهانه اى به وجود آورد تا شبهاتى درباره حجاب از زبان عده اى از دختران جوان از او پرسیده شود.

كافى است یك سؤال بدون جواب در فیلمى مطرح شود. مطمئناً این سؤال به صورت یك شبهه در ذهن بینندگان باقى خواهد ماند.

 

 

 

منبع: مجله مبلغان، شماره 102