خدمات شایان امیرکبیر به ایران

خدمات شایان امیرکبیر به ایران

در این بخش از ضیاءالصالحین قصد داریم خدمات شایان امیرکبیر به ایران را بطور مختصر و مفید بررسی کنیم. با ما همراه باشید تا در این مورد بیشتر بدانید.

گاه درخشش نام بعضی از انسانها درصفحات تاریخ آنچنان است که نیازی به تورق درآن نیست. و چه نیکوست که این درخشندگی حاکی ازمثبت بودن اثراتی باشد که ازآن انسانها باقی مانده باشد. میرزا تقی خان فراهانی معروف به امیرکبیر از جمله این شخصیت هاست که به خاطر انقلابی که در خیلی از حوزه ها ایجاد کرد، نام خود را بصورت جاودانه در تاریخ حک کرد.

اهم اقدامات امیرکبیر

امیرکبیر سواد و سیاست هر دو را در دستگاه قائم مقام و محمدخان زنگنه آموخت و برخلاف آنان که اشراف زاده بودند، وی ازطبقه متوسط جامعه و فرزند آشپز و دربان قائم مقام بود. او پس از تحصیل درمکتب خانه قائم مقام وارد خدمت دیوانی ( پیش از 20 سالگی ) شد وطی آن با اصلاحات عباس میرزا و وزیرانش آشنا شد و درخدمت نظام درآمد، دردوره جنگ های ایران و روس و در چارچوب فعالیت نظامی ، اوتحت نظارت مستقیم قائم مقام قرارگرفت.
بدین ترتیب او با رجال نظامی وسیاسی اروپایی که ازتبریز گردآمده بودند سروکارداشت ودرمرحله بعد به وزارت آذربایجان رسید. اوحتی به همراه هیئت تحت سرپرستی خسرو میرزا عذرخواهی رسمی ازامپراتور روسیه پس از قتل گریبایدوف در 1243 ه.ق ، به آن کشور سفر کرد و قریب یازده ماه درآنجاماند وسپس درماموریت ارزنه الروم ومذاکرات باعثمانی نیز شرکت کرد.
امیرکبیر 4 سال نیزدر نمایندگی ایران درعثمانی به سر برد و توانست ازنزدیک با رشید پاشا صدراعظم وبنیانگذار" تنظیمات " وماهیت اصلاحات وی آشنا شود و ازاصلاحات محمد علی پاشا درمصر هم اطلاعاتی به دست آورد. سرچشمه دیگراندیشه های وی ترجمه کتابهای خارجی، به ویژه فرانسوی بود.
وی همانند قائم مقام درمورد محمدشاه نقش اساسی در به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه داشت ودرسال های اول سلطنت اودرمقام صدراعظم ایران اصلاحات گسترده ای را آغاز کرد. امیرکبیر در مدت 3 سال زمامداری یک ایران پرآشوب وفتنه تحویل گرفته ویک کشورمنظم ومرتب تحویل داد. او ابتدا کوشید درعزل ونصب ها شایسته ترین افراد رابه امورکشوری ولشکری بگمارد و بعد به اصلاح امورمالیه، امنیت راه ها، اصلاحات لشگری واقتصادی وقضایی وسیاسی همت گماشت.
تشویق وتوسعه صنایع ملی نیز به قول آدمیت از ارکان سیاست اقتصادی او بود که دراین راستا عده ای صنعتگر وهنرآموزدررشته شکرریزی ، بلورسازی، ریخته گری، نجاری و آهنگری به مسکو و پطرزبورگ روانه شدند تا در کارخانه های آنجا فنون تازه را بیاموزند
امیرکبیردرسال 1264 ه.ق توسط ناصرالدین شاه به عنوان اتابک اعظم صدارت امورکشوری رابرعهده گرفت. هرچند که حکم صدارت هیچ گاه به نام اوصادرنشد. درطی سه سال صدارت وی اقدامات اصلاحی مهمی را آغاز کرد، اصلاح تشکیلات اداری، براندازی شیوه خرید وفروش ایالات، اصلاح نظام ارتش ، سروسامان دادن به امورمالیه وخزانه، کاهش دادن مواجب ومستمریهای گزاف شاهزادگان ، درباریان، دیوانیان وروحانیون، تفکیک امورعرضی از امور شرعی، مبارزه بارشوه خواری، دزدی وپیشکش حکام ودیوانیان ، حذف القاب وعناوین وتملق گویی و مدیحه سرایی، راه اندازی چاپارخانه وپست جدید، تاسیس مدرسه دارالفنون .
امیرکبیر معتقد بود صنایع اروپایی را که ازلوازم ترقیات جدیداست باید ازطریق احداث کارخانه های صنعتی درایران رواج داد، لذا اوبه تاسیس کارخانه شکرسازی، کارخانه ریسمان ریسی، بلورسازی، چلواربافی، حریربافی وماهوت بافی همت گماشت.
تشویق و توسعه صنایع ملی نیز به قول آدمیت از ارکان سیاست اقتصادی او بود که دراین راستا عده ای صنعتگر و هنرآموز در رشته شکرریزی ، بلورسازی، ریخته گری، نجاری و آهنگری به مسکو و پطرزبورگ روانه شدند تا در کارخانه های آنجا فنون تازه را بیاموزند. دو نفر از حریر بافان کاشان به اسلامبول اعزام گردیدند تا تهیه ابریش را به سبک جدید یاد بگیرند.
او همچنین تشویق به استخراج معادن ایران نمودوساختن سد ناصری برروی رودخانه کرخه و کشت نیشکردرخوزستان نیز از تلاشهای او بود. آدمیت می نویسد حتی او" اولین کسی است که فکرکشیدن راه آهن را در سر داشت و نقشه آن را ازیک مهندس انگلیسی خواست". بنابه نوشته آدمیت، امیرکبیرنخستین وزیری بود که درصدد برهم زدن آیین تجارت آزاد برآمد وبه تاسیس اقتصاد صنعتی ملی برخاست.

امیرکبیر چه خدماتی انجام داد؟

ازاقدامات مهم امیرکبیر می توان تاسیس مدرسه دارالفنون را نام برد. این مدرسه نیزبرای آموزش " علوم وصنایع " روز اروپا به شاگردان وجوانان ایرانی بود که به تقلید ازدانشکده پلی تکنیک پاریس وبا الهام ازمدارس فنی ونظامی در روسیه وعثمانی بود. استادان خارجی واروپایی ازاتریش وسپس ایتالیاآمده واستخدام شدند وبه رغم برکناری امیرکبیروکارشکنی ومخالف میرزا آقاخان نوری صدراعظم جدید با تاسیس و راه اندازی مدرسه باحدود 30 نفرشاگرد ازفرزندان اشراف وخوانین که بعدتعداد شاگردان به 150 نفررسید، درسال 1268 ه.ق ودرست 13 روزقبل ازقتل امیرافتتاح شد.
ازدیگراصلاحات فرهنگی امیرکبیر ایجاد روزنامه " وقایع اتفاقیه " ومطلع کردن مردم ایران ازحوادث سیاسی واخبارمربوط به آزادی های لیبرال دراروپا، پیشرفت های علمی وا کتشافات ونیز بسط موسسات چاپخانه بود.
امیرکبیرکه خود فردی مذهبی بود در ارتقاء شان ومنزلت علما وروحانیون کوشید. به ویژه نقش برجسته وی درسرکوب شورش باب وازمیان برداشتن فتنه بابیه که با محاکمه واعدام " سیدعلی محمد باب" به پایان رسید، روابط وی و علمادینی را بیش ازپیش تحکیم بخشید. وطن دوستی ومخالفت شدید امیرکبیر با نفوذ کشورهای خارجی درایران، تلاش برای برقراری عدالت وامنیت ، جلوگیری ازشکنجه وآزارمتهمان و مجرمان ، جلوگیری ازپناهندگی جنایتکاران و مجرمین سیاسی وغیره درسفارتخانه های خارجی وتلاش برای قطع ارتباط جاسوسی – اطلاعاتی اتباع داخلی برای نمایندگان خارجی ازدیگراقدامات اصلاح گرانه امیرکبیر درطول دوران کوتاه ( 3 ساله ) صدارت بود.
از دیگر اقدامات اصلاحی امیرکبیر که بسیاراهمیت دارد، اصلاحات مدنی اوست که درپیوند با آن یک سلسله ازاقدامات اصلاحی دیگر درحوزه های قضایی ، اجتماعی ومذهبی وسیاسی نیز صورت گرفت و به ویژه در تنظیم رابطه دین ودولت امیرتلاش های زیادی نمود که همگی درجهت تقویت جامعه ودولت مرکزی ونظم وثبات وامنیت وقانونمندی وعدالت اجتماعی بود. این اصلاحات به نظام سیاسی کشورچهره دیگری می داد که بسیاری از خصوصیات یک دولت مطلقه ، ملی و مدرن را داشت.
ازاقدامات مهم امیرکبیر می توان تاسیس مدرسه دارالفنون را نام برد. این مدرسه نیزبرای آموزش " علوم وصنایع " روز اروپا به شاگردان وجوانان ایرانی بود که به تقلید ازدانشکده پلی تکنیک پاریس وبا الهام ازمدارس فنی ونظامی در روسیه وعثمانی بود
آدمیت می نویسد برخلاف رای برخی مورخین امیرکبیر مانع دخالت شاه درامورکشور نبودونمی خواست ازقدرت سلطنت بکاهد وبراقتدارخود بیفزاید. وی می بایست اصول سلطنت را بر آئین تازه ای استوار می ساخت وقدرت آن را محدود می کرد که نکرد. اگرچه ازاو نقل شده است که " خیال کنسطیطوسیون " داشت ولی مجالش ندادند وروسها " مانع بزرگ " اوبودند. درواقع اونتوانست دامنه اصلاحاتش را درحوزه سیاسی درشرایط آن روز گسترش دهد. اصل اختیارنامحدود سلطنت همچنان باقی بودگرچه حکومت یکسره به امیرواگذارشده بود.
سرانجام امیرکبیر در محرم 1268 ازمقام صدارت عظمی عزل شد ودرشب 18 ربیع الاول 1268 توسط حاجب الدوله درحمام فین کاشان به قتل رسید.

در طول تاریخ همواره افرادی بوده اند که مستبدانه همه چیز را برای خود خواسته اند. در نگاهی وسیعتر، دولت ها و حکومت های استعماری و استبدادی وجود داشته اند که به چپاول و غارت دولت های دیگر و ضعیفتر پرداخته اند. در مقابل این ها، افرادی شجاع و نستوه بوده اند که به مبارزه با استعمار و تبعیض پرداخته اند و برای کمک و یاری به بشر و ملت ها از جان خود دست کشیده، به مبارزه با ظلم و فساد پرداخته اند. صفحات تاریخ، گاندی ها، نهروها، بن بلّاها و فلسون ماندلاها در خود ثبت کرده است. تاریخ ایران نیز امثال کاوه آهنگر، سید جمال الدین اسدآبادی و نواب صفوی و ... را به خود دیده است و به جرأت می توان گفت بارزترین و مؤثرترین آن ها انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی رحمه الله علیه بوده است. 
میرزا تقی خان در خانه میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی رشد یافت. هوش و استعداد ذات او باعث شد تا قائم مقام فراهانی او را در کنار خود جای دهد و امور مملکت و سیاست کشور را به او بیاموزد.[مدنی، سید جلال الدین؛تاریخ سیاسی معاصر ایران، چاپ دهم 1380، دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، قم.ج1، ص 47] میرزا تقی خان، پس از مرگ محمدشاه در سال 1264ه.ق ناصرالدین شاه را از تبریز به سمت تهران حرکت داد. ناصرالدین شاه هم او را ملقب به امیر نظام (فرمانده کل قوا) و پس از نشستن بر تخت سلطنت، ملقب به امیرکبیر و اتابک اعظم نموده به سمت "صدر اعظم" منصوب کرد.[ بامداد، مهدی؛ شرح حال رجال ایران،چاپ چهارم، 1371، انتشارات زوّار، تهران، ج1، ص 211]

خدمات امیرکبیر را به طور کلی می توان در 2 حیطه بررسی کرد:

اقدامات و خدمات داخلی

1) تمرکز قدرت با مبارزه با ملوک الطوایفی و جنبش های التقاطی: یکی از راه های نفوذ و سلطه بر یک سرزمین، تضعیف حکومت مرکزی آن است. وقتی حکومتی واحد و مقتدر وجود نداشته باشد، زمینۀ بسیار خوبی برای استعمار و استثمار در آن کشور وجود دارد. در زمان محمدشاه و صدرات حاج میرزا آقاسی، به علت بی کفایتی آن ها امور مملکت از هم پاشیده و طغیان ملوک الطوایفی در هر سمت مملکت سر بر کشیده بود.[امیرکبیر با قهرمانان مبارزه با استعمار، هاشمی رفسنجانی، اکبر؛ اسفندماه 1346، مؤسسه انتشارات فراهانی، تهران، ج1، ص 213] در شیراز، کرمان، بوشهر، بندرعباس، خراسان، در شهرهای شمال و شمال غربی (که تحت نفوذ بابی ها منجمله ملاحسین بشرویه بود) در زنجان و ... هر کسی عَلَم استقلال بر دست گرفته و داعیه حکومت داشت.[امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص 68] حسن خان سالار در مشهد آشوب به پا کرده بود. ولی تمامی این حرکات با حسن تدبیر امیرکبیر و کاردانی حسام السلطنة به طور معجزه آسایی خوابید و خراسان نیز از تجزیه و استقلال نجات یافت.[امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص 70]
اقدام دیگر امیرکبیر در حفظ آرامش و امنیت کشور، قلع و قمع کردن بابی ها یعنی پیروان میرزا علی محمد شیرازی ملقب به باب بود. چنان که در این زمینه، در کتابی منصوب به بهائی ها به نام ظهور الحق آمده است:
«امیرکبیر با قهاریت کامل به اطفاء انوار این امر و اعدام بابیه پرداخت» بابیه در مازندران (قلعه طبرسی) به سرکردگی ملاحسین بشرویه ای و ملا محمدعلی قدولس در زنجان به سرکردگی ملا محمدعلی حجت و در تبریز به سرکردگی سید یحیی دارابی آشوب ها و فتنه هایی برپا کرده بودند که امیرکبیر موفق شد همه آن ها را سرکوب کند و رهبر آن ها یعنی میرزا علی محمد شیرازی (باب) را از بین ببرد.[شرح حال رجال ایران، ج1، ص 213]

2) تنظیم بودجه و ترمیم اوضاع مالی: امیرکبیر زمانی به صدارت رسید که با کشوری فقیر و خزانه ای خالی و کسری بودجه مواجه بود. تعادلی در بودجه وجود نداشت. مالیات ها وصول نمی شد. درباریان از حقوق و مستری بسیار بالایی برخوردار بودند و هزینه های زائد و بیهوده صرف عیاشی درباریان می شد. مالیات همیشه از فقرا گرفته می شد و قلدران و مستبدان و درباریان از آن معاف بودند. امیرکبیر دستور داد تا مالیات و عوارض بر اساس عدالت و به تناسب درآمد تنظیم شود و خود با بی باکی و جسارت به اجرای آن پرداخت. مستمری بسیاری از درباریان قطع شد. دستمزدهای بالا و گزاف، کاهش یافت و اوضاع مالی سر و سامان گرفت.[برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به «شرح رجال ایران، ج1، و «امیرکبیر با قهرمان مبارزه با استعمار»] او برای مبارزه با پدیده رشوه گیری دستور داد؛ دستمزدها تعدیل و به موقع پرداخت شود و برخی از عوامل آن را ازبین برد.[تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران، مدنی، سید جلال الدین؛ دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، قم، ج1، ص 330]

3) پیشرفت صنعتی: یک کشور برای تأمین استقلال و عدم وابستگی خود نیاز به اقتصاد سالم و صنعت دارد. اقدامات امیرکبیر در این راه بسیار مؤثر و حیاتی بود. او برای ایجاد صنعت. عده ای از استادکاران باهوش و با ذوق را به "سن پطرز بورگ" فرستاد تا با رشته های مختلف صنعت آشنا شوند. برای استخدام معلم و استاد کار مسیوجان داوود (میرزا داوودخان) را به اتریش فرستاد.[امیرکبیر با قهرمان مبارزه با استعمار، ص 98] از دیگر اقدامات او تأسیس کارخانه شکر ریزی و قند سازی در ساری، نخ ریسی و چلوار بافی در تهران، حریربافی در کاشان، کالسکه سازی در اصفهان و تهران. کاغذ سازی در اصفهان و تهران، بلور سازی در قم و اصفهان و تهران و چینی سازی در قم و تهران بود.[امیرکبیر با قهرمان مبارزه با استعمار، ص 99]
او به منظور حمایت از صنایع دستی دستور داد تا لباسی نظامیان را از شال چوفای پشمین مازندران تهیه کنند. شال های دستی کرمان به دستور امیرکبیر به قدری عالی بافته می شد، که با شال های کشمیری رقابت می کرد.[امیرکبیر با قهرمان مبارزه با استعمار، ص 99]
در بخش معدن، از طرفی دستور داد معلمین و کارشناسانی از اتریش استخدام شوند و از طرف دیگر، مراقب بود تا بیگانگان خصوصاً انگلیس ها در این امر رخنه نکنند و خود مردم با سرمایه خودشان به استخراج بپردازند. لذا افرادی را که با سرمایه خودشان به امر معدن روی آوردند را تا 5 سال از مالیات معاف کرد.[امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص 103- 105]
در بخش کشاورزی اقدامات ارزنده ای را انجام داد. اقداماتی مثل؛ ساخت سد عظیم نادری روی رودخانه کرخه، ترویج کاشت نیشکر در خوزستان، تجدید بنای پل عظیم شوشتر و بازکردن هفت چشمه آن، ساخت سدی عظیم بر روی "گرگان رود"، اصلاح و تجدید قنوات «نُه گنبد» یزد، اتمام کار نهر انتقال آب رود کرج به تهران.[امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص 106-107]

4) تقویت بنیه دفاعی و اصلاح وضع قشون: امیرکبیر چون خود امیر نظام و در خدمت ارتش بود، به خوبی از کمبودهای ارتش آگاهی داشت. لذا برای مجهز کردن سپاه ایران به سللاح مدرن، معلمینی از اتریش استخدام کرد و به ساخت کارخانه اسلحه سازی و توپ ریزی اقدام کرد.[شرح حال رجال ایران، ج1، ص 215] و بخشی از مدرسه دارالفنون را مخصوص تعلیمات نظامی قرار داد. از سوی دیگر، به مسیوجان داوود با تأکید بسیار نوشت که دو کشتی برای ایران خریداری کند. انگلیسی ها از این موضوع سخت نگران شدند، اما کلنل شیل در نامه ای به انگلستان نوشت: که بعد از عزل یا قتل امیر، احداث نیروی دریایی در خلیج فارس به بوته فراموشی سپرده می شود[امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص 125]،که همین اتفاق نیز افتاد.

5) نهضت علمی و فکری: سرگور اوزلی سفیر انگلیس در ایران می نویسد: «باید ملت ایران را گذاشت تا در همین حالت توحش و بربریت، باقی بمانند»[امیرکبیر با قهرمان مبارزه با استعمار، ص 127]
در مقابل چنین دیدگاهی امیرکبیر برای ساخت مدرسه دارالفنون اقدام سریعی انجام داد و معلمینی را از اتریش استخدام کرد. انگلیس ها بسیار سعی کردند که امیر را مجاب کنند تا از دانشمندان انگلیسی نیز در مدرسه استفاده کند، اما او که به غرض خبیثانه انگلیس ها برای نفوذ بیشتر در ایران آگاه بود می گفت؛ که ما از کشورهایی که چشم طبع به مملکت ما دوخته اند، انتظار خدمت نداریم.[امیرکبیر با قهرمان مبارزه با استعمار، ص 137]
از دیگر اقدامات او ایجاد روزنامه وقایع اتفاقیه بود، که اولین شماره آن در پنجم ربیع الاول 1267ه.ق منتشر شد و بعدها نام آن به روزنامه دولتی ایران و روزنامه دولت عِلّیه ایران و روزنامه ایران تبدیل گردید و تا زمان سلطنت مظفر الدین شاه هم چنان باقی بود و انتشار می یافت.[شرح حال رجال ایران، ج1، ص 213-214]

اقدامات و خدمات خارجی امیرکبیر

امیرکبیر قبل از صدرات، استقلال فکری خود را به نمایندگان خارجی ها نشان داد. چنان که برای آوردن ولیعهد به تهران برخلاف معمول از بیگانگان پول قرض نگرفت و با کمک های دیگر آنان موافق نبود.[تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج1، ص 49]
قبل از وی استعمارگران اروپایی خصوصاً انگلیس در امور داخلی ایران مداخله کردند. جسارت آن ها به حدی رسیده بود که حتی توهین به صدر اعظم ایران نیز پروا نداشتند.[امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص 187] بسیاری از اتباع بیگانه با استفاده از کاپیتولاسیون مصونیت هایی در خاک ایران داشتند،[تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج1، ص 49] اما امیر در مقابل گستاخی ها و لجاجت سفیران انگلیس می ایستاد و آنجا که به نفع و صلاح مملکت بود با زیرکی و متانت و در جایی دیگر با شدت وحدت با آن ها برخورد می کرد. نوشته های "گرنت واتسون انگلیسی" به خوبی شاهد این است که وی به هیچ وجه نمی خواست بیگانگان در امور داخلی ایران دخالت کنند.[برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به «تاریخ ایران دوره قاجاریه» نوشته رابر گرنت واتسون]
در فتنه سالار در مشهد، او می دانست که توطئه انگلیس برای حفظ هندوستان در کار است. لذا به هیچ عنوان راضی نبود تا انگلیسی ها در رفع غائله، مداخله کنند. این سخن گرنت واتسن پربارترین کلام در باب اقدامات امیرکبیر است. او می گوید: «امیرکبیر در ظرف چند سال کوتاه، کار چند قرن را انجام داد»[امیرکبیر با قهرمان مبارزه با استعمار، ص 3]

فهرست منابع :

1- فریدون آدمیت، امیرکبیر، ایران،تهران: خوارزمی چ 9 ، 1384.
2- سیداحمد موثقی ، نوسازی واصلاحات در ایران، تهران: قومس، 1385.
3- محمدسالار کسرایی، چالش سنت ومدرنیته درایران، تهران: نشرمرکز، 1379.
4- محمود حکیمی، داستانهایی اززندگی امیرکبیر، تهران: دفترنشرفرهنگ اسلامی، 1372.