آشنایی با علائم قلب سلیم در قرآن و روایات

آشنایی با علائم قلب سلیم در قرآن و روایات

در این نوشتار قصد داریم علائم قلب سلیم را در قرآن و روایات بررسی کنیم. با ضیاءالصالحین همراه باشید.

قال الله تبارک و تعالى: «رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَ هَبْ لَنَا مِن لَّدُنکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنتَ الْوَهَّابُ؛ پروردگارا! دل هایمان را بعد از آن که ما را هدایت کردی از راه حق منحرف مگردان و از سوی خود رحمتی بر ما ببخش زیرا تو بخشنده ای.» {آل عمران، 8}

شرح دعا: قرآن کریم بعد از تقسیم آیات به محکم و متشابه در آغاز سوره آل‌عمران تعبیر در علم آورده که یک‌ بار هم در سوره نساء، آیه 162 آمده است. در علم یعنی افراد صاحب‌ نظر و استوار در علم و دانش. در روایات متعددی رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم و ائمه معصومین علیهم السلام در علم تطبیق شده‌ اند.

«فَرَسُولُ اللَّهِ {ص} أَفْضَلُ الرَّاسِخِینَ فِی الْعِلْمِ قَدْ عَلَّمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَمِیعَ مَا أَنْزَلَ عَلَیْهِ مِنَ التَّنْزِیلِ وَالتَّأْوِیلِ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیُنْزِلَ عَلَیْهِ شَیْئاً لَمْ یُعَلِّمْهُ تَأْوِیلَهُ وَ أَوْصِیَاؤُهُ مِنْ بَعْدِهِ یَعْلَمُونَهُ کُلَّهُ؛ پس رسول خدا {ص} برترین راسخان در علم است که تمام آنچه را خداوند بر او نازل کرده بود از تأویل و تنزیل قرآن می دانست و اوصیائش بعد از آن حضرت همه اینها را می دانستند.» {نور الثقلین، ج1، ص367ص2}

در علم دو دعا دارند که در قرآن آمده است؛ دعای نخست آنان، رهایی از لغزش ها در انحراف قلوب است.

قرآن کریم از دو قلب سخن گفته: قلب سلیم و قلب مریض؛ برای هر کدام نیز علائم و نشانه هایی ذکر نموده است. مرحوم علامه طباطبایی {ره} در مورد مقصود از قلب در قرآن ذیل آیه «وَلَکِن یُؤَاخِذُکُم بِمَا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ» {«لَّا یُؤَاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمَانِکُمْ وَلَکِن یُؤَاخِذُکُم بِمَا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ» بقره، 225} می نویسد: مراد از قلب خود انسان یعنی خویشتن او و نفس و روح است؛ برای اینکه هر چند طبق اعتقاد بسیاری از عوام ممکن است تعقل و تفکر و حب و بغض و خوف و امثال اینها را به قلب نسبت داد، به این پندار که در خلقت آدمی این عضو است که مسئول درک است لکن مدرک واقعی خود انسان است.{المیزان، ج2، ص221}
بارها کلمه قلب در قرآن و روایات به کار رفته است؛ مراد این قلب صنوبری نیست زیرا در قرآن علم، فهم، ایمان، وحی، تکبر، آرامش، حسد، نفاق و کفر به آن نسبت داده شده است؛ این آثار برای نفس و روح است.
قرآن کریم می فرماید: «یَوْمَ لَا یَنفَعُ مَالٌ وَ لَا بَنُونَ * إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ؛ روزی که مال و فرزند سودی ندارد مگر کسی که نزد خدا قلب سالم ببرد.» {شعراء، 88و89}
رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: «إِذَا طَابَ قَلْبُ الْمَرْءِ طَابَ جَسَدُهُ وَ إِذَا خَبُثَ الْقَلْبُ خَبُثَ الْجَسَدُ؛ هنگامی که قلب انسان پاکیزه باشد، جسم نیز پاکیزه است و اگر قلب ناپاک شد، جسد هم ناپاک می شود.» {نورالثقلین، ج3، ص5856}

بیماری های قلب در قرآن

12 مرتبه «فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ» در قرآن کریم آمده است؛ بیماری روح به مراتب خطرناک تر از بیماری جسم است. امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام می فرماید: «إِنَّ مِنَ الْبَلاَءِ الْفَاقَةَ وَ أَشَدَّ مِنَ الْفَاقَةِ مَرَضُ الْبَدَنِ وَ أَشَدَّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ مَرَضُ الْقَلْبِ؛ یکی از بلاها فقر است و سخت تر از فقر، بیماری جسم است و سخت تر از آن، بیماری قلب و روح است.» {نهج البلاغه، حکمت388}

قابل ذکر است در انسان 3 ابزار شناخت وجود دارد:

1: عقل که مرکز شعور و ادراک در وجود انسان است؛ وظیفه اش دریافت، تجزیه، ترکیب، تعمیم و تعمیق مفاهیم است.
2: قلب که در کنار عقل، کانون ادراک و احساس است که همان روح می باشد.
3: حس ظاهری که نخستین دریافت از هستی توسط آن صورت می گیرد.

مهم ترین حجاب ها و بیماری های قلب و روح عبارتند از:

1. رین و زنگار: 

«کَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِم؛ نه چنین است زنگار بر دل هایشان بسته است.» {«کَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِم مَّا کَانُوا یَکْسِبُونَ» مطففین، 14}
رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَذْنَبَ کَانَتْ نُکْتَةٌ سَوْدَاءُ فِی قَلْبِهِ فَإِنْ تَابَ وَ نَزَعَ وَاسْتَغْفَرَ صُقِلَ قَلْبُهُ مِنْهُ وَ إِنِ ازْدَادَ زَادَتْ فَذَلِکَ الران [الرَّیْنُ] الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى فِی کِتَابِهِ؛ هرگاه مؤمن معصیت کند نقطه ای سیاه در دلش پدید آید، اگر توبه کرد و دست از گناه کشید و آمرزش خواست، دلش از آن لکه سیاه پاک شود اما اگر بر گناهش بیافزاید، آن نقطه زیاد شود؛ این همان رین و زنگار است که خدا در قرآن یاد کرده است.»{نور الثقلین، ج5، ص531}

2. قساوت: 

«ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُم؛ سپس دل های شما سخت شد.» {«ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُم مِّن بَعْدِ ذَلِکَ فَهِیَ کَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ وَ إِنَّ مِنْهَا لَمَا یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاءُ وَ إِنَّ مِنْهَا لَمَا یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا  تَعْمَلُونَ» بقره، 74} خدا به حضرت موسی علیه السلام وحی کرد «یَا مُوسَى لَا تُطَوِّلْ فِی الدُّنْیَا أَمَلَکَ فَیَقْسُوَ قَلْبُکَ وَالْقَاسِی الْقَلْبِ مِنِّی بَعِیدٌ؛ ای موسی! در

3. طبع و ختم و مهر: 

کَذَلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ؛ این گونه خدا بر دل های کسانی که نمی دانند مهر می زند. دنیا آرزوی خود را طولانی مکن که دلت سخت می شود و سخت دل از من دور است.» {تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، ج16، ص45} زند.» {سوره روم، آیه 59} «خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ؛ خداوند بر دل ها و گوش هایشان مهر می زند.» {«خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ وَ عَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ» سوره بقره، آیه 7} امام رضا علیه السلام می فرماید: «لْخَتْمُ هُوَ الطَّبْعُ عَلَى قُلُوبِ الْکُفَّارِ عُقُوبَةٌ عَلَى کُفْرِهِمْ؛ ختم همان مهر زدن است بر دل های کافران به سبب کفرشان.» {نور الثقلین، ج1، ص33}

4. زیغ: 

«فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ؛ در قلب هایشان انحراف است.» { سوره آل عمران، آیه 7} زیغ به معنای انحراف از مسیر حق است که مقدمه سایر بیماری هاست. امام کاظم علیه السلام می فرماید: «أَنَّ الْقُلُوبَ تَزِیغُ وَ تَعُودُ إِلَى عَمَاهَا وَ رَدَاهَا؛ دل ها منحرف می شوند و به کوری و هلاکت باز می گردند.» {تحف العقول، ص388} 

5. کوری قلب: 

«وَلَکِن تَعْمَى الْقُلُوبُ؛ بلکه دل ها کور است.» {«أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَکِن تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ» سوره حج، آیه 46} رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «شَرَّ الْعَمَى عَمَى الْقَلْبِ؛ بدترین کوری، کوری دل است.» {الامالی صدوق، ج1، ص487}

6. مرگ قلب: 

امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام می فرماید: «مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ؛ کسی که پارسایی اش کم باشد، دلش می میرد.» {نهج البلاغه، حکمت341}

7. عدم شعور قلب: 

«لَهُمْ قُلُوبٌ لَّا یَفْقَهُونَ بِهَا؛ دل هایی دارند که با آن دریافت نمی کنند.» {«وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَّا یَفْقَهُونَ بِهَا وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لَّا یُبْصِرُونَ بِهَا وَ لَهُمْ آذَانٌ لَّا یَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِکَ کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ» سوره اعراف، آیه 179}

آباد و زنده کردن دل ها

آنچه دل را زنده می کند و از بیماری نجات می دهد عبارت است از:

1. کنترل زبان: 

رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «لَا یَسْتَقِیمُ إِیمَانُ عَبْدٍ حَتَّى یَسْتَقِیمَ قَلْبُهُ وَ لَا یَسْتَقِیمُ قَلْبُهُ حَتَّى یَسْتَقِیمَ لِسَانُهُ؛ ایمان بنده درست نیست مگر دلش درست باشد؛ دلش درست نباشد مگر آن که زبانش درست باشد.» {میزان الحکمة، حدیث 17060}

2. گفتگوی عالمانه: 

رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ تَذَاکُرُ الْعِلْمِ بَیْنَ عِبَادِی مِمَّا تَحْیَا عَلَیْهِ الْقُلُوبُ الْمَیْتَةُ؛ خدا می فرماید: گفتگوی علمی بین بندگانم، دل های مرده را زنده می کند.» {میزان الحکمة، حدیث 17036}

3. قرآن کریم: 

امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یَعِظْ أَحَداً بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ... وَ فِیهِ رَبِیعُ الْقَلْبِ؛ خداوند هیچ کس  را به چیزی مانند قرآن اندرز نداده که قرآن بهار دل است.» {نهج البلاغه، خطبه176}

4. استغفار: 

امام صادق علیه السلام می فرماید: «إِنَّ لِلْقُلُوبِ صَدَأً کَصَدَإِ النُّحَاسِ فَاجْلُوهَا بِالاِسْتِغْفَارِ؛ دل ها مانند مس زنگار می گیرد پس با استغفار آنها را صیقل دهید.» {عدة الداعی، ج1، ص265}

5. معاشرت با خردمندان: 

امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام می فرماید: «مُعَاشَرَةِ ذَوِی الْفَضَائِلِ حَیَاةُ الْقُلُوبِ؛ هم نشینی با اهل فضیلت دل ها را زنده می کند.» {غرر الحکم و درر الکلم، ح9769}

6. اندیشه و فکر: 

امام حسن علیه السلام می فرماید: «اَلتَّفَکُّرُ حَیَاةُ قَلْبِ الْبَصِیرِ؛ اندیشه کردن، زنده کننده دل شخص با بصیرت است.» {میزان الحکمة، ح17030}

7. یاد خدا: 

رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «جَلَاءُ هَذِهِ الْقُلُوبِ ذِکْرُ اللَّهِ وَ تِلَاوَةُ الْقُرْآنِ؛ صیقل دهنده دل ها، یاد خدا و تلاوت قرآن است.»

8. موعظه: 

امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام می فرماید: «أَحْیِ قَلْبَکَ بِالْمَوْعِظَةِ؛ قلبت را با موعظه زنده کن.» {نهج البلاغه، نامه 31}

داستان

1. شخصی به نام وابصه اسدی 71 نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم آمد، حضرت فرمود: سؤالت را می پرسی یا من از پرسش هایت خبر دهم؟ عرض کرد: شما خبر دهید؛ حضرت فرمود: «جِئْتَ تَسْأَلُ عَنِ الْبِرِّ وَالْإِثْمِ؛ آمده ای از نیکی و گناه بپرسی» عرض کرد: آری! رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم به سینه او دست زد و فرمود: «یَا وَابِصَةُ الْبِرُّ مَا اطْمَأَنَّ بِهِ الصَّدْرُ وَالْإِثْمُ مَا تَرَدَّدَ فِی الصَّدْرِ وَ جَالَ فِی الْقَلْبِ وَ إِنْ أَفْتَاکَ النَّاسُ وَ إِنْ أَفْتَوْکَ؛ نیکی آن است که روح به آن مطمئن شود و گناه آن است که قلب به آن شک کند [از قلبت خبر بگیر] هرچند مردم [جواز آن را] به تو حکم کنند و فتوا دهند.» {قرب الإسناد، ج1، ص317}

پس پیمبر گفت استفتوا القلوب           گرچه مفتی تان برون گوید خطوب

2. امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام روز جمعه ای، خطبه ای بلیغ و رسا خواند؛ شخصی برخاست و عرض کرد: «یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ أَنْتَ الْقِبْلَةُ إِذَا مَا ضَلَلْنَا وَالنُّورُ إِذَا مَا أَظْلَمْنَا؛ ای امیر مؤمنان! شما قبله ما در گمراهی و نور ما در تاریکی هستی» سؤالی دارم درباره ی آیه «اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» چرا ما دعا می کنیم به اجابت نمی رسد؟ امام فرمود: «إِنَّ قُلُوبَکُمْ خَانَتْ بِثَمَانِ خِصَالٍ؛» قلبهای شما به 8 علت دچار خیانت و انحراف می شود:

1. عیوب مردم را می بینید اما عیب های خود را پشت سرتان مخفی می کنید. «فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا أَعْمَالَکُمْ وَ أَخْلِصُوا سَرَائِرَکُمْ وَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ فَیَسْتَجِیبَ اللَّهُ لَکُمْ دُعَاءَکُمْ؛ تقوا داشته باشید، اعمال خودتان را اصلاح کنید، باطنتان را خالص کنید و امر به معروف و نهی از منکر نمایید، خداوند دعایتان را به استجابت می رساند.» {بحارالانوار، ج90، ص376}
2. ادعا می کنید به بهشت تمایل دارید اما اعمالی انجام می دهید که شما را از بهشت دور می کند
3. ادعا می کنید از آتش جهنم می ترسید اما با معصیت و گناه خود را بر آتش عرضه می کنید
4. خدا به شما فرمان داده با شیطان دشمنی کنید اما در عمل با او همراهی می کنید
5. خدا را می شناسید اما حق او را آن گونه که بر شما واجب کرده، ادا نمی کنید
6. به پیامبر ایمان دارید اما بر خلاف سنت و روش او عمل می کنید
7. نعمت های خدا را می خورید اما شکر آن را به جا نمی آورید
8. قرآن می خوانید اما به آن عمل نمی کنید.

منبع: سخن آرا {ایام تبلیغی ماه مبارک رمضان - سخنرانی های حجت الاسلام دکتر رفیعی}