عظمت و ارزش وجودی انسان/ سخنرانی مکتوب 8
هشتمین جلسه از سری سخنرانی های عظمت و ارزش وجودی انسان از حجت الاسلام حسین انصاریان با موضوع «جایگاه روزه دار»، چهار شنبه (01-02-1400ش) - رمضان ۱۴۴۲ه.ق - حسینیه هدایت
بسم الله الرحمن الرحیم
«الحمدلله ربّ العالمین صلاة و السلام علی سید الانبیاء و المرسلین حبیب الهنا و طبیب نفوسنا ابی القاسم محمد صلی الله علیه و علی اهل بیته الطیبین الطاهرین المعصومین المکرمین».
عطای مقامات الهی در ازای ارزش های وجودی انسان
پذیرفته نشدن عذر بندگان در قیامت
مقامات مهمی برای انسان از سوی خداوند مقرر شده که این مقامات هم به خاطر ارزش های وجودی اش و استعداد مهمی است که به او عطا شده است. راه رسیدن به آن مقامات هم از طرف پروردگار مهربان ارائه شده است، هر مقامی که انسان از زندگی اش حذف کند و حرکتی به سوی آن مقام نداشته باشد، فردای قیامت معذور نخواهد بود. خیلی از افراد می خواهند در قیامت عذر ارائه کنند، ولی به آنها فرمان داده می شود که «لا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ»[1] در مقام عذرخواهی برنیایید؛ چون عذر کسی را قبول نمی کنند.
شناخت خود، مقدمۀ دانایی به پروردگار
سلسله مسائلی در قرآن، روایات و حکمت ها برای نشان دادن ارزش انسان به انسان بیان شده که لازم است نسبت به آنها دانا و آگاه بشویم. آگاهی به آن مسائل، مقدمهٔ دانایی به پروردگار است؛ چنان که در حدیث داریم: «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ» کسی که ارزش های وجودی خودش را بشناسد، خدا را خواهد شناخت. قرآن مجید در آیهٔ 70 سورهٔ مبارکهٔ إسراء می فرماید: «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ» ما بنی آدم را گرامی داشتیم. به چه چیزی گرامی داشتیم؟ به بدن و جسمش گرامی داشتیم؟ همه ی موجودات زنده این بدن و جسم را دارند؛ حتی قوی تر از ما را هم دارند. خیلی از چهارپایان از نظر جسم، قوی تر و سنگین تر از ما هستند، وزن بیشتر و هیکل فوق العاده تری دارند. اگر گرامی داشت به جسم بود، این گرامی داشت باید متوجه آنها می شد. معلوم می شود که جهت گیری «كَرَّمْنا» به طرف دیگری است.
عقل، بزرگ ترین سرمایۀ انسان
با ارزش ترین شاخۀ درخت آفرینش
در معارف الهی بیان شده که یک علت «كَرَّمْنا»، عقل و نیروی درک و فهم است. حکمای الهی مطلبی دراین زمینه دارند که خیلی با ارزش است. آنها می گویند: اگر ما کل جهان و عالم وجود را یک درخت فرض کنیم، تعداد شاخه های این درخت به اندازهٔ تعداد موجودات آفریده شده است. با ارزش ترین شاخهٔ این درخت، شاخه ای است که عقل در آن قرار داده شده و آن شاخهٔ وجود انسان است. این خیلی مهم است!
تکلیف عاقل به عبادت رحمان
عقل سرمایهٔ عجیبی است! امام صادق علیه السلام وقتی عقل را تعریف کرده اند، این طور تعریف کرده و کار عقل را بیان کرده اند؛ این سرمایه می تواند در دو مورد به کار گرفته شود که یکی این است: «الْعَقْلُ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ» دیوانه هیچ تکلیفی ندارد، اما عاقل مکلف به عبادت رحمان است. ما اگر عقل نداشتیم، راحت بودیم و کاری به کار ما نه در دنیا و نه در آخرت نداشتند. سخنی هم از دوزخیان بشنوید که کارگردانان دوزخ و مأموران پروردگار به دوزخیان می گویند: شما را برای اینجا نیافریده بودند و برای جای دیگر آفریده بودند، چه شد که گذرتان به اینجا افتاد؟ پاسخ را ببینید: «لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ»[2] اگر ما در دنیا خر دورزی و تعقل داشتیم و از این عقل خدادادی بهره می گرفتیم،5 دقیقه یا 10 دقیقه فکر می کردیم و از عقل کمک می گرفتیم که ما چه کسی هستیم، چه هستیم، کجا بوده ایم، به کجا آمده ایم، برای چه آمده ایم و می خواهیم به کجا برویم، حیوان صفت زندگی نمی کردیم.
هدف گذاری پروردگار برای بندگان
حتماً آن که ما را خلق کرده، به وجود آورده و از رحم مادر به دنیا آورده، برای ما هدفی داشته است، نه برای خودش. هیچ وقت نمی شود گفت هدف خدا این بود؛ خدا به هدف نیاز ندارد. هیچ وقت نباید کلمهٔ هدف را متوجه پروردگار کرد. او هدفی برای خودش نداشته است؛ مثلاً در قرآن مجید می فرماید: «مَا أُرِيدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ»[3] من یک ذره روزی از شما نمی خواهم. من نیازی ندارم که همگی کاری بکنید، زحمت بکشید و انبار رزقی را پر بکنید؛ بعد هم روی در آن بنویسید: «وقف کبریا، برای خداست، خدا بخورد». «وَ ما أُرِيدُ أَنْ يُطْعِمُونِ» من طعامی هم از شما نمی خواهم. اگر بخواهید مرا نسبت به رزق حساب بکنید، «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ»[4] من خودم بسیار روزی دهنده هستم. من به رزق نیازی ندارم، به شما هم نیاز ندارم و هدفی هم برای خودم ندارم؛ اما برای شما هدف گذاری کرده ام. شما را در دنیا آورده ام، یک هدف که برای شما قرار داده ام، این است: «لِتَعْلَمُوا» برای اینکه بدانید، عالم و دانا بشوید. یک هدفی که برای شما گذاشته ام، عبادت و تکالیف است. هدف دیگری که برای شما گذاشته ام، حرکت به سوی من است. این هدف ها به شما مربوط است، نه به من. من نیازی ندارم!
عقل، میوۀ عالم هستی
اگر ما دوزخیان 10 دقیقه دربارهٔ خودمان در دنیا فکر می کردیم که آیا ما هم با گوسفندها، شترها و گاوها مساوی هستیم؟ وظیفهٔ ما پُر کردن شکم، اِعمال غریزهٔ جنسی، به دنبال آب و علف دویدن، استراحت، مُردن در پایان جادهٔ عمر و بعد هم هیچ و پوچ! بعد از مردن هم برای ما خبری نیست. اگر فکر می کردیم که ما به این هدف آفریده نشده ایم، جایگاه ما با گوسفند، گاو، شتر، پرندگان، چرندگان، ماهیان دریا و درختان فرق می کند. ما شاخهٔ عالَم هستی هستیم که میوهٔ عالم هستی، یعنی عقل در شاخهٔ وجود ما نهاده شده است و گرامی داشتهٔ به عقل هستیم.
اثر گذاری حرف های نیکو بر انسان
دوزخیان به مأموران خدا می گویند: «لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ» اگر ما حداقل دربارهٔ خودمان فکر و تعقل می کردیم، یعنی می نشستیم و ارزیابی می کردیم که قیمت من با گوسفند یکی است؟ چون عقل دارم، می فهمیدم نه! به خاطر عقلم هم مکلف هستم و قرآن فرمود: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلّا لِيَعْبُدُونِ»[5]. اگر من در دنیا تعقل می کردم و اهل خدا می شدم؛ یا اینکه حالا عقل را در دنیا به کار نگرفتیم، حداقل حرف های مثبت و حکمت آمیز و مطالب آسمانی را از زبان انبیا و ائمه (اگر در زمان آنها بودیم) یا از زبان عالمان ربانی شهر، دِه و بخشمان می شنیدیم؛ می شنیدیم که ما وظیفه داریم؛ می شنیدیم که حقوقی برای خودمان، مردم، پدر و مادر، زن و بچه و آب و خاک داریم؛ حقوقی هم برای خدا و انبیا داریم. اگر فقط می شنیدیم، بالاخره شنیدن حرف های خوب در ما اثر می گذاشت.
تحول و دگرگونی مرد دزد با شنیدن قرآن
آیا ما کمتر از یک دزد در دنیا نبودیم که در اوج طرح دزدیِ شبانه، بدون اینکه بداند یک نفر در یکی از این خانه ها بیدار است، اهل نماز شب، اهل حال و گریه است، در مسیر پشت بام به پشت بام برای رسیدن به خانه ای که در نظر داشت از آن بدزدد، این آیه را در سکوت شب شنید که آن اهل خدا با حال خاصی می خواند: «أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ»[6] آیا وقتش نشده که دل برای خدا فروتن شود؟ روی پشت بام نشست و گفت: خدایا با من هستی؟ چرا وقتش شده است. این دزد توبه کرد، بعد هم عالم و عارف شد. وقتی اسمش را در تمام کتاب های تقریباً رجالی می نویسند، از او بعنوان عارف عالمی که صدها جوان و انسان را طی سی سال برای خدا تربیت مؤثر کرد. در یک لحظه فکر کرد و گفت: خدایا با من هستی؟ وقتش شده که دلم در برابر تو فروتن بشود. دوزخیان می گویند: ما هم در دنیا فکر نکردیم و هم نرفتیم که بشنویم. بالاخره شنیدن حرف های خوب از آدم های خوب اثر دارد؛ حتی از آدم های بد هم اثر دارد. آدم های بد هم حرف هایی در پشیمانی های آخر عمرشان دارند که حرف های قابل توجه، عبرت و درس است. اگر آیه می گوید «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا»، این گرامی داشت به عقل است، نه به بدن.
ارزش وجودی انسان در کلام امیرالمؤمنین علیه السلام
امیرالمؤمنین علیه السلام، چشمۀ جوشان علم پروردگار
حالا ارزش خودمان را از قول امیرالمؤمنین علیه السلام هم بشنویم. همه ی ما یقین داریم که امیرالمؤمنین علیه السلام چشمهٔ جوشان علم پروردگار مهربان عالم است و هرچه می گوید، از آن ناحیه می گوید، نه از ناحیهٔ دنیا. اگر آدمی بود که از ناحیهٔ دنیا حرف می زد، باید به مدرسه می فرستادند؛ البته مکه هم اصلاً مدرسه نداشت. خود حضرت می گویند: در شهر مکه، نه یک نفر بود که نوشتن بلد باشد و نه یک نفر بود که خواندن بلد باشد. وقتی هم هجرت کردند و به شهر مدینه آمدند، آنجا هم مدرسه و مکتب نداشت. 21-22 ساله بودند که ازدواج کردند و بالای پنجاه جنگ هم شرکت کردند؛ ولی می بینید که اقیانوس معارف از خودشان به یادگار گذاشته اند. «نهج البلاغه» یکی از آنهاست، نُه برابر نهج البلاغه هم حرف دارند که چاپ کرده اند. اگر این کتاب ها را کنار همدیگر بگذارید، 10 جلد 700 صفحه ای می شود. در حقیقت، امیرالمؤمنین علیه السلام 7000 صفحه نامه و سخنرانی دارند که قوی ترین ادیبان عرب هم نمی تواند یک نامه یا سخنرانی اش را از خود بروز بدهند. 11000 تا هم کلمات قصار دارند که 500 سال پیش، عالم بزرگ شیعه، مرحوم آقا جمال خوانساری (بعضی ها می گویند کم از شیخ بهائی نبود، بعضی ها هم می گویند از شیخ بالاتر بود) این یازده هزار کلمات قصار را در شش جلد توضیح داده است.
این علم علی علیه السلام است. حالا قرآن مجید می گوید: وقتی شما به تدریج پیر می شوید، دانشتان را از دست می دهید و همه ی خوانده هایتان از یادتان می رود. اطبا هم می گویند که شما اگر زمین بخوری و ضربه کوچک مغزی به تو وارد شود، همه ی معلوماتت از دست می رود و دیگر هیچ چیزی یادت نمی آید؛ حتی عزیزانت هم وقتی جلوی تو می نشینند و از تو می پرسند من چه کسی هستم، شخص دیگری را می گوید و نمی گوید تو پسر من هستی. درحالی که شمشیر ابن ملجم استخوان را شکافت، مغز را که محل کل معلومات، هوش و حافظه است، شکافت و پر از خون شد؛ اما علی علیه السلام یک کلمه از علمش را یادش نرفت. وصیت شب بیست ویکم حضرت را ببینید، عین روز سلامتشان است.
حقیقت وجود انسان در عقل، دین و جوانمردی
ایشان این نظر را دربارهٔ ما انسان ها داده اند و فرموده اند: «أَصْلُ اَلْإِنْسَانِ لُبُّهُ وَ عَقْلُهُ وَ دِينُهُ وَ مُرُوَّتُهُ» بدن و جسم تو، ریشهٔ تو نیست؛ بلکه حقیقت وجود تو، مغز و خِرد توست. همچنین پایبند تو که نگذارد در خطر بیفتی، دینت و جوانمردی ات است. اگر آدم دیندار و جوانمردی باشی، در چاه و چاله نمی افتی و به خطر دچار نمی شوی. این عظمت و ارزش انسان است.
ارزش انسان از اشعار بزرگان شعر
باده در جوشش، گدای جوش ماست / چرخ در گردش، گدای هوش ماست
انگوری که در خمره می ریزند و شروع به جوشیدن می کند، اول به شراب تبدیل می شود. اگر درِ خمره را باز نکنند و بیرون نیاورند، بعد از مدتی به یک آشامیدنی قیمتی به نام سرکه تبدیل می شود. خدا یک جوششی هم به تو داده که عقل، فطرت و باطن قلب است.
باده در جوشش، گدای جوش ماست / چرخ در گردش، گدای هوش ماست
مگر ظاهر عقل ما چقدر وزن دارد؟ شما مغز گوسفند را دیده اید، وزن و حجم مغز ما هم همان حدود است؛ ولی توانسته این همه علم به دست بیاورد و روی زمین بنشیند و تا پانصد ششصد میلیون سال نوری، اعماق آسمان ها را با دوربین های نجومی نگاه بکند. شاعر می گوید:
ای خسته درون تو نهالی است / که از هستیِ آن تو را کمالی است
ای سایه نشین هر درختی / بنشین به کنار خویش لَختی
این همه کنار دیوارها، درخت ها، آب ها و ساحل ها نشسته ای، 10 دقیقه هم کنار درخت وجود خودت بنشین و ببین که اگر رشد این درخت را متوقف نکنند، تا کجا می رود و چه میوه هایی می دهد. این همه کتاب های علمی میوهٔ همین درخت است. یک آخوند ما، مثل علامه حلی که در سیزده سالگی مجتهد جامع الشرایط بود، اما نمی شد از او تقلید بکنند؛ چون از شرایط مرجعیت تکلیف است و دو سال به تکلیف او مانده بود. 84 سال هم عمر کرد و کتاب های زیادی بدون کمک گرفتن نوشت. آن زمان هیچ چیز دیگری غیر از قلم و کاغذ نبود. الآن آدم پای کامپیوتر می نشیند و دکمه می زند، دوهزار ورق علم می آید که از روی آن می نویسد. این هنر نیست! ایشان بدون کمک ابزار و انسان در دوران عمرش، 532 جلد کتاب علمی نوشت. این تمدن میوهٔ این درخت است، البته اگر بی دینی در آن نباشد.
سال ها دل طلب جام جم از ما می کرد / آنچه خود داشت، ز بیگانه تمنا می کرد
بی دلی در همه احوال خدا با او بود / او نمی دیدش و از دور خدایا می کرد
تمام این ارزش ها در این متن جمع است که «الإنْسانُ بُنْيانُ اللّهِ» انسان ساختمان بسیار پرارزش خداست که عقل و خرد، فطرت و قلب از عناصر این ساختمان است. «مَلْعُونٌ مَنْ هَدَمَ بُنْيانَهُ» کسی که این ساختمان را ویران کند، به لعنت خدا گرفتار می شود. کلنگی هم که این ساختمان را ویران می کند، معصیت است و آنچه که این ساختمان خراب شده را بازسازی و دوباره نو می کند، توبه است.
حرف آخر؛ وداع جانسوز زینب سلام الله علیها با برادر
«اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا اَباعَبْدِاللَّهِ اَلسَّلامُ، عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا سَفِينَةَ النَّجَاةِ، السَّلامُ عَلَيْكَ مِصباحُ الْهُدی، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا رَحْمَة اللهِ الْواسِعَة، السَّلامُ عَلَيْكَ یَا بَابَ الْنِجٰاةِ الْأمة».
وقتی صدایش را میان خیمه ها شنیدند که می گفت: «عَلَيْكُنَّ مِنِّي السَّلَامُ» خانم ها، خواهرها و دخترها! خداحافظ شما باشد. خانم ها، دخترها و خواهرها روی هم 84 نفر بودند. خانم های اصحاب، اهل بیت و بچه ها، همه ی 84 تا با پای برهنه بیرون ریختند و دور ابی عبدالله علیه السلام حلقه زدند. حضرت یک وداع عمومی با همه ی زنان اصحاب کرد، یک وداع هم با اهل بیت کرد و یک وداع هم جداگانه با خواهر کرد. می گویند خواهر برادر را در آغوش گرفت؛ اما نه! ابی عبدالله علیه السلام بغل باز کردند، سر خواهر را روی شانه گذاشتند. سرش روی شانهٔ ابی عبدالله علیه السلام است. این زبان حالش است که می گوید: حالا که می خواهی بروی برادر!
دعا کن که زینب بمیرد / نباشد که بعد از تو ماتم بگیرد
برادر به قربان خُلقِ نکویت / اجازه بده تا ببوسم گلویت
آنهایی که به کربلا رفته اند، زمین آنجا قبل از این ساخت وسازها، از خیمه ها تا میدان، خیلی پَست و بلند بود. وقتی خداحافظی حضرت با زینب سلام الله علیها تمام شد، آرام حرکت کردند؛ اما یک بار از روی زین بلند شدند و پشت سرشان را نگاه کردند، دیدند خواهر نیست! به این زودی نباید به چادرها رفته باشد! برگشتند و دیدند که زینب سلام الله علیها روی زمین غش کرده است. حضرت پیاده شدند. می گویند روی صورت غش کرده آب بپاشید تا چشمش را باز کند. آب نبود، سر خواهر را روی دامن گذاشتند و خم شدند، اشک چشمشان روی صورت خواهر ریخت و چشمش را باز کرد. امام فرمودند: عزیزدلم صبر کن! زینب سلام الله علیها گفت: حسین من، یعنی می گویی تو را قطعه قطعه کنند، من صبر کنم؟!
دعای پایانی
خدایا! تمام دعاهای خوبان عالم را از زمان آدم علیه السلام تا الآن، در حق ما، زن و بچه ها، نسل ما، مردم این مملکت و همه ی شیعیان مستجاب کن.
خدایا! دعاهای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را در حق ما بپذیر؛ فرج وجود مقدسش را نزدیک کن؛ چشم ناقابل ما را به جمالش روشن کن.
مطالب مرتبط و پیشنهادی : ویژه نامه شب و روز هشتم ماه مبارک رمضان
پی نوشت:
1: (سورهٔ تحریم، آیهٔ 7)
2: (سورهٔ ملک، آیهٔ 10)
3: (سورهٔ ذاریات، آیهٔ 57)
4: (سورهٔ ذاریات، آیهٔ 58)
5: (سورهٔ ذاریات، آیهٔ 56)
6: (سورهٔ حدید، آیهٔ 16)
مطالب مرتبط
