عوامل ترقی و انحطاط انسان/ جلسه 4 (آیت الله مصباح یزدی)
سخنرانی آیت الله مصباح یزدی رحمه الله با عنوان "عوامل ترقی و انحطاط انسان"، جلسه چهارم، سال ۱۳۹۵
برای دسترسی به سایر قسمتهای مباحث «عوامل ترقی و انحطاط انسان» کلیک کنید
محل سخنرانی: دفتر مقام معظم رهبری در قم
مدت: 49 دقیقه
كلیدواژه ها: برتری طلبی، سعادت ابدی، بنی اسرائیل، فرعون
یکی از روش های تربیتی قرآن، بیان داستان های آموزنده گذشتگان است تا از رفتارهای خوب و نقطه های قوت آن ها اقتباس و از نقطه های ضعف و اشتباهات آن ها پرهیز کنیم. بیشترین داستانی که در قرآن ذکر شده، داستان بنی اسرائیل است و یکی از مفصل ترین بیانات قرآن درباره این داستان در سوره قصص آمده است. خداوند در ابتدای این سوره ویژگی های فرعون را اینگونه ذکر می فرماید: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِی الْأَرْضِ وجَعَلَ أَهْلَهَا شِیَعًا»[آیه 4 سوره قصص] اولین ویژگی فرعون این بود که او در این عالم دنبال برتری جویی بود. ویژگی دوم آن بود که میان مردم اختلاف ایجاد کرد و آنان را به چنددسته گروه بندی کرد. و در آخر آیه نیز به عنوان نتیجه این دو ویژگی می فرماید: «إِنَّهُ کَانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ»[آیه 4 سوره قصص] در واقع سه مفهوم در این آیه ذکر شده است که جا دارد مقداری درباره آن ها فکر کنیم و بیندیشیم. نخست، مسأله «برتری طلبی». دوم، مسأله «ایجاد اختلاف بین مردم» و سوم، مسأله «افساد» است.
**منشاء برتری طلبی**
اولین ویژگی، بیان یک حالت نفسانی و یک حالت روانی خاصی است که فرد ممکن است در درون خود به آن مبتلا شود. می توان گفت، این حالت، آغاز انحراف و راه هلاکت و شقاوت است. دومین ویژگی، مسأله اختلاف افکنی میان مردم است؛ به این معنا که گروهی را خوار کند، گروهی را ضعیف کند، و گروهی دیگر را برتری دهد. وقتی این دو را با هم مقایسه می کنیم، درمی یابیم که ویژگی اول، مقدمه ویژگی دوم است؛ یعنی وقتی براساس یک عامل درونی و روانی، انسانی که می خواهد از دیگران بهتر و بالاتر باشد، رفتاری انجام می دهد و برنامه ای را تنظیم می کند که به این امر دست یابد. پس، منشأ ایجاد اختلاف میان مردم، همان روح برتری طلبی است.
**معیار هلاکت و محرومیت از سعادت ابدی**
جالب این است که در این سوره، پس از این که به تفصیل چگونگی رفتار فرعون و نیز داستان حضرت موسی - علیه السلام - ، مبعوث شدن او بسوی فرعون و دعوت فرعون ذکر می شود، داستان قارون هم بیان می شود. در پایان، در آیه ای اینچنین می فرماید: «تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا»[آیه 83 سوره قصص] یعنی نه تنها علوّ و برتری طلبی منشأ رفتار فرعون، افساد در ارض و ایجاد اختلاف بین مردم بود؛ بلکه بطور کلی معیار هلاکت و محروم شدن از سعادت ابدی این ها است. یعنی؛ کسانی که به دنبال برتری طلبی در زمین نباشند، و اهل فساد نباشند، همانا آنان اهل «تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ» هستند و البته «وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ»[آیه 83 سوره قصص]؛ سرانجام خوب برای پرهیزکاران است. بنابراین، مفاهیم محوری در این سوره، عبارت اند از: «علو فی الارض» و «فساد و افساد». به اجمال بیان شد که بین این دو صفت، نوعی رابطه «مقدمه و ذی المقدمة» و «علیت و معلولیت» برقرار است. ویژگی اول، یک ویژگی شخصیتی است. خواست «برتری طلبی» یک حالت نفسانی و روانی است؛ حتی اگر به مرحله بروز و ظهور نرسیده باشد. ویژگی دوم، مربوط به رفتار اجتماعی است؛ که ایجاد فساد میان مردم، نمونه بارز آن است. به این آیه شریفه دقت کنید: «جَعَلَ أَهْلَهَا شِیَعًا یَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِّنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْنَاءهُمْ وَیَسْتَحْیِی نِسَاءهُمْ إِنَّهُ کَانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ»[آیه 4 سوره قصص]. این درواقع یک تحلیل روانشناختی از رفتاری است که منجر به شقاوت و هلاکت می شود.
**شرط رسیدن به سعادت ابدی**
**نسبت دنیا و آخرت**
به راستی اگر از ما بپرسند سعادت چیست و بدبخت کیست، چه می گوییم؟ آیا می پنداریم، آدمی که پول داشته باشد تا هر لذتی که خواست ببرد، سعادتمند است و بدبخت کسی است پول نداشته باشد؟! انبیاء آمدند تا به آدمیان بفهمانند که برای این دنیا آفریده نشده اند. اینجا یک جلسه آزمایش است. آری! تمام این ۱۰۰ سال عمر ما در این جهان یک جلسه امتحان است. واقعاً این جلسه امتحان که ۱۰۰ سال به طول می انجامد، در مقابل بی نهایت آخرت چه نسبتی دارد؟ شما ۳ ساعت در جلسه امتحان کنکور می نشینید تا ۳۰ سال بعد از آن استفاده کنید؛ ۳ ساعت با ۳۰ سال یک نسبتی دارد. اما وقتی ۱۰۰ سال را با بی نهایت بسنجید، چه نسبتی را می توان یافت؟ عمر آخرت چند برابر عمر دنیا می شود؟ صد هزار برابر، یک میلیون برابر، صدمیلیون برابر. حقیقت این است که این دو باهم هیچ نسبتی ندارند. عمر دنیا را هرقدر که باشد به هر توانی برسانید، باز ابدیت از آن درنمی آید! بنابراین، ابتدا باید حساب کنیم که ما چه هستیم، برای کجا آفریده شدیم، عمر ما چقدر است، قرار است چندسال زندگی کنیم؛ تا ببینیم چه سعادتی را می خواهیم: «أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ عَبَثًا»[آیه 115 سوره مؤمنون] پس، ما باید «فی الأرض» فقط به فکر انجام تکلیف باشیم. یعنی؛ چه کنیم که به درد آخرت بخورد، کاری کنیم که خدا و اولیایش آن را دوست دارند. ما برای راحتی در این عالم خلق نشدیم. اگر خداوند در این دنیا، نعمت هایی هم به ما می دهد، به عنوان ابزار یا توشه سفری است که در پیش داریم. همه این نعمت های دنیا برای همین است که توشه ۱۰۰ سال زندگی دنیایی ما فراهم و تأمین شود؛ وگرنه هدف چیز دیگری است.
**دنیا، اعتباری ندارد! **
ازاین روست که وقتی در سوره قصص پس از بیان داستان حضرت موسی- علیه السلام - و فرعون، داستان قارون را هم ذکر می کند در ادامه می فرماید: «فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ»[آیه 81 سوره قصص] آن ثروت کلانی که قارون پیدا کرد، همه در زمین فرورفت. در این حال، دیگرانی که آرزو می کردند مثل او باشند و می گفتند: «یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِیَ قَارُونُ»[آیه 79 سوره قصص] ای کاش ما نیز ثروتی مثل قارون داشتیم، گفتند: «وَیْکَأَنَّهُ لَا یُفْلِحُ الْکَافِرُونَ»[آیه 82 سوره قصص] مثل این که این ثروت، سعادت آور نیست! در پایان نیز می فرماید: «تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا»[آیه 83 سوره قصص]. پس، این دنیا که همه ثروت قارون در آن به کار نیامد و در زمین فرورفت، قطعاً دل بستنی نیست. یعنی باید توجه به «الدَّارُ الْآخِرَةُ» باشد و راه آن هم این است: «لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا». فرعون به دنبال «علو و فساد» بود، چه شد؟ غرق شد. قارون به دنبال «علو و فساد» بود، در زمین فرورفت و مبتلا به خسف شد. پس، دنیا اعتباری ندارد و نباید به آن دل بست.
**لزوم نگاه ابزاری به دنیا**
کل زندگی دنیا ابزار است. این چیزی نیست که آدم آن را هدف قرار دهد. نگاه آدم به همه زندگی دنیا از آغاز تا انجام، باید نگاه ابزاری باشد. اگر این نگاه را داشتید و به دنبال آن رفتید، راه را به شما نشان می دهند و به سعادت هم می رسید: «وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ» اما اگر اشتباه متوجه شدید و از ابتدا خیال کردید که برای همین نعمت های دنیا و خوشی ها و پست و مقام آن آفریده شده اید، روزی پشیمان خواهید شد. آری، اگر به دنیا نگاه ابزاری داشتیم، ملک سلیمان هم که باشد ارزش دارد؛ چراکه به وسیله آن توحید در عالم رواج می یابد. پس، اینکه چرا «تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ» را مطرح می کند، برای این است که به این مسأله توجه بدهد که نگاه غیر ابزاری به دنیا علت «عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ» است و این حالت است که کار را خراب می کند. اشکال فرعون همین جا بود و از همین جا شروع شد و به دنبال این منشأ روانی، به این فکر افتاد که رفتار خود را به گونه ای برنامه ریزی و تنظیم کند که بر خلایق تسلط یابد و همه تحت فرمان او باشند. برای این کار «جَعَلَ أَهْلَهَا شِیَعًا یَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِّنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْنَاءهُمْ وَیَسْتَحْیِی نِسَاءهُمْ إِنَّهُ کَانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ»[آیه 4 سوره قصص]؛ در میان مردم اختلاف و تفرقه ایجاد کرد.
**داستان بنی اسرائیل**
در اینجا بد نیست به عنوان مقدمه بحث بعد، مطالبی یادآوری شود. می دانیم که وقتی حضرت موسی- علیه السلام - مبعوث شد، نزد فرعون آمد و گفت: «إِنِّي رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ»[آیه 46 سوره زخرف]؛ من فرستاده خدا هستم و آمده ام به تو بگویم که «أَرْسِلْ مَعِیَ بَنِی إِسْرَائِیلَ»[آیه 105 سوره اعراف] بنی اسرائیل را همراه من بفرست تا برویم. حال، اینکه کجا می خواست برود؟ آن ها چه کار می کردند؟ فرعون چه تسلطی بر آن ها داشت؟ پرسش هایی است که با بهره گیری از تاریخ می توان به آن پاسخ داد. همان طور که می دانیم، حضرت ابراهیم- علیه السلام - فرزندی به نام اسحاق- علیه السلام - و ایشان نیز فرزندی به نام یعقوب- علیه السلام - داشت. یکی از القاب یعقوب- علیه السلام -، اسرائیل بود. گویا آنان در اراضی شام زندگی می کردند. پس، بنی اسرائیل؛ یعنی یعقوب زادگان. خداوند به حضرت یعقوب- علیه السلام - ۱۲ پسر بخشید. آنان تقریباً چادرنشین بودند و زندگی آنچنان متمدنانه ای نداشتند. این زندگی جریان داشت تا داستان حضرت یوسف- علیه السلام - پیش آمد. همه داستان حضرت یوسف- علیه السلام - را می دانند. بالاخره، کار به آنجا رسید که عزیز مصر به خاطر خدمات حضرت یوسف- علیه السلام - به ایشان گفت: باید بروید و پدر خود را بیاورید. به این ترتیب، فرزندان حضرت یعقوب- علیه السلام - که یک جمعیت ۵۰، ۶۰ نفری بودند، از بلاد شام به مصر آمدند. عزیز مصر هم به سبب علاقمندی به حضرت یوسف- علیه السلام -، دستور داد که آنان در جای بسیار خوبی ساکن شوند و یک مقرری ای برای شان مشخص کرد. ملک و عزیز مصر در آن زمان همانند فراعنه زمان حضرت موسی- علیه السلام - نبودند. آنان به دنبال ملک و سلطنت و خوشی خودشان بودند و کاری به دین و مذهب مردم نداشتند. ازاین رو، با این که یوسف- علیه السلام -، پیغمبر و موحد بود و صحبت از خدای یگانه می کرد، و نه هم دین و نه هم نژاد با مصری ها بود؛ به او بی احترامی نکردند و حتی به پدر و مادر و خانواده او هم احترام گذاشتند. به هرحال، فرزندان یعقوب به یک معنا مهاجرانی بودند که در آنجا پناهنده شده بودند. بنی اسرائیل در مصر زندگی کردند تا زمان حضرت موسی علیه السلام؛ یعنی حدود 6 قرن بعد از مهاجرت. در این دوران سلاطین مصر چندین بار تغییر کردند. بالاخره در زمان حضرت موسی- علیه السلام - یکی از مصری های اصیل که خیلی تفرعن داشت، به این فکر افتاد که بر همه تسلط یابد و همه را زیر یوغ خود بکشد و نه تنها از نظر اقتصادی و سیاسی تابع او باشند؛ بلکه از نظر مذهبی هم از او تبعیت کنند و او را بپرستند!
**تدبیر فرعون! **
این آرزوی او بود و برای تحقق آن می خواست تمام مردمی را که می شناسد و اطراف او هستند، مطیع او باشند و از ثروت آن ها استفاده کند، و اصلاً او را بپرستند و در مقابل او به خاک بیفتند. ازاین رو، گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلَى»[آیه 24 سوره نازعات] این را هیچ فرعون دیگری نگفته بود. تنها این فرعون بود که به این استکبار و جهالت و به این خودپرستی مبتلا شده بود. بنابراین، برای رسیدن به آرزوی دیرینه خود که «ربوبیت در زمین» بود، نقشه ای کشید تا بتواند همه مردم را تحت فرمان خود درآورد. گفتنی است، جمعیت مردم مصر در آن زمان، چند میلیون نفر بود که از میان آن ها، جمعیت بنی اسرائیل به بیش از یک میلیون نفر رسیده بود. براین اساس، اولین نکته ای که به ذهن فرعون رسید، این بود که اگر همه این مردم بر علیه من متحد شوند، من هیچ کاری نمی توانم بکنم؛ پس باید تدبیری بیاندیشم. در آن روز مسأله تفرق جمعیت، مسأله بسیار مهمی بود. این است که با درنظرگرفتن این اصل، کاری کرد که مردم به جان هم بیفتند و با هم اختلاف داشته باشند. بنابراین، اولین اصلی که مورد توجه فرعون قرار گرفت، این بود که مردم را گروه گروه کند و به جان هم بیندازد؛ چه اینکه تنها چیزی که می تواند او را از شرّ انقلاب و کودتای مردم حفظ کند، همین امر بود. دراین باره، قرآن می فرماید: «عَلَا فِی الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِیَعًا»[آیه 4 سوره قصص]
**تفرقه بینداز؛ حکومت کن! **
یکی از بهترین راه های ایجاد اختلاف، تکیه بر اختلافات قومی و نژادی است. یک راه دیگر، دامن زدن به اختلافات مذهبی است که این نوع اختلاف، به راحتی می تواند مردم را به جان هم بیندازد. راه دیگر، ایجاد اختلافات طبقاتی از لحاظ ثروت و مکنت و قدرت کار و قدرت علمی است. این ها عواملی است که می شود از آن ها برای ایجاد شکاف و تفرقه میان توده های مردم بهره برداری کرد و دراین میان، فرعون نیز به خوبی از این عوامل بهره برد. او به بنی اسرائیل گفت: شما اینجا مهمان بودید، شما را احترام کردند و به شما خانه دادند، حالا دیگر اینجا هستید و نوکر ما هستید. باید کار کنید تا ما از شما بهره ببریم. اینجا بود که حضرت موسی- علیه السلام - به او فرمود: بنی اسرائیل را با من بفرست؛ چراکه «أَنْ عَبَّدتَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ»[آیه 22 سوره شعراء] بنی اسرائیل را به بردگی کشیدی. اما فرعون گفت: نه! ما سال ها خرج آن ها را دادیم، زندگی به آن ها دادیم، در کشور ما زندگی کردند؛ پس ما حق داریم که این ها برده ما باشند. ما مصری هستیم و شما عبری هستید! خلاصه اینکه فرعون از همه ابزارها استفاده کرد که مردم را دسته دسته کند. ابتدا با اشاعه سخنانی چون شما بیگانه هستید، نوکر ما هستید، دین شما با دین ما فرق دارد؛ میان بنی اسرائیل با مصری ها ایجاد اختلاف کرد و سپس، در میان مصریان نیز از جهت اختلاف طبقاتی در زمینه های اقتصادی، نژادی و قبیله ای ایجاد اختلاف کرد. وقتی این اختلافات را ایجاد کرد، سعی کرد آن طبقه ای که می توانند از نظر فکری و قدرت اجتماعی او را یاری دهند را در طبقه ممتازی قرار دهد. او می دانست که تنها و با یک نفر دونفر، نمی شود این دستگاه را حفظ کند. باید جمعیتی، عده ای و دار و دسته ای داشته باشد تا آنان بتوانند او را در مقابل توده مردم در رأس نگهدارند. دراین باره تعبیر قرآن اینچنین است: «فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا»[آیه 8 سوره قصص]
**سیاست فرعون و افساد فی الارض**
بنابراین، فرعون با ایجاد اختلافات خونی، نژادی و طبقاتی، توانست توده مردم را رودرروی هم قرار دهد و آنان را وادار به اطاعت و پرستش کند. اگر نخواهیم گرفتار سیاست فرعونی شویم، باید حواس ما جمع باشد تا فریب این دسته بندی ها را نخوریم. اینگونه نیست که ما یک طبقه ثروتمندی داشته باشیم و یک طبقه ضعیف؛ و طبقه ثروتمند از کار و تلاش طبقه ضعیف بهره ببرد. این فکر در رژیم های سرمایه داری حاکم است که یک درصد مردم بر 90 درصد ثروت یک کشور مسلط باشند. این «افساد فی الارض» است. «جَعَلَ أَهْلَهَا شِیَعًا»[آیه 4 سوره قصص] افساد است و مصداق آن، اینگونه طبقه بندی میان مردم و ایجاد اختلاف است. ازاین رو، می بایست قدری در مفهوم «افساد و اصلاح» و «صلاح و فساد» تأمل کنیم.
مطالب مرتبط
