پرهیز از تکلف در تبلیغ دین

پرهیز از تکلف در تبلیغ دین

شرط دیگر تبلیغ دین پرهیز از تکلف است. در آیه 86 سوره مبارکه ص قرآن کریم چنین فرموده: «ما اسالکم علیه من اجر و ما انا من المتکلفین؛ من معامله گر نیستم، مزدی نمی خواهم، و من متکلف نیستم».

معنای تکلف از منظر مفسرین

در مورد «تکلف» مفسرین سخنانی دارند که شاید همه آنها به یک مطلب برگردد. تکلف یعنی به خود بستن، خود را به مشقت انداختن، چطور؟ یک وقت خدای ناخواسته انسان چیزی را اعتقاد ندارد، چیزی را که اعتقاد ندارد می خواهد اعتقادش را در دل مردم وارد کند. دردی از این بالاتر نیست که انسان خودش به چیزی اعتقاد نداشته باشد، بعد بخواهد آن اعتقاد را در دل مردم وارد کند. گفت:

ذات نایافته از هستی بخش
کی تواند که شود هستی بخش
کهنه ابری که بود ز آب تهی
کی تواند که کند آبدهی

کهنه ابری که آب ندارد، می خواهد سرزمینها را سیراب کند! چون یک انسان این کار را می خواهد بکند خیلی برایش سخت است.

تکلف از منظر ابن مسعود

معنی دیگر «تکلف» - که ابن مسعود اینچنین گفته است و بسیاری از مفسرین دیگر هم اینچنین گفته اند - «قول به غیر علم» است، یعنی غیر از پیغمبر و امام، هر کس دیگر را شما در دنیا پیدا کنید و بخواهید همه مسائل را از او سؤال کنید قهرا نمی داند. گفت: «همه چیز را همگان دانند». چه کسی می تواند ادعا کند که هر چه می توانید از مسائل دینی (دایره اش را محدود می کنم) از من بپرسید تا جواب همه را به شما بدهم؟ بله، پیغمبر می تواند ادعا کند، علی می تواند بگوید: «سلونی قبل ان تفقدونی».[قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، ج۱، ص۵۸۶] غیر علی هر که می خواهد باشد، توقع از او بیجاست. پس من باید حد خودم را بشناسم. من فلان مسائل از مسائل دینی را ممکن ست بدانم. خوب، آنچه را که می دانم همان را به مردم ابلاغ کنم. چیزی را که نمی دانم، از من می پرسند، باز می خواهم به زور آن را بگویم. خوب، چیزی را که نمی دانی چگونه می توانی به دیگران بفهمانی؟! ابن مسعود گفت: «قل ما تعلم، و لا تقل ما لا تعلم» آنچه را که می دانی بگو و آنچه را که نمی دانی نگو. آنچه را که نمی دانی، اگر از تو بپرسند، با کمال صراحت مردانه بگو نمی دانم. بعد از این آیه را خواند: و ما اسالکم علیه من اجر و ما انا من المتکلفین.

حکایتی از قول به غیرعلم

ابن الجوزی یکی از وعاظ معروف است. رفته بود بالای منبری که سه پله داشت. داشت برای مردم صحبت می کرد. زنی از پای منبر بلند شد مساله ای از او پرسید. او گفت: نمی دانم. زن، پر رو بود، گفت: تو که نمی دانی چرا سه پله از دیگران بالاتر نشسته ای؟ گفت: این سه پله را که من بالاتر نشسته ام به آن اندازه ای است که من می دانم و شما نمی دانید. به اندازه معلوماتم بالا رفته ام. اگر به اندازه مجهولاتم می خواستم بالا بروم باید منبری درست می کردند که تا فلک الافلاک بالا می رفت. من اگر به اندازه نمی دانم هایم می خواستم بالای منبر بروم، منبری لازم بود که تا آسمان باید بالا می رفت. انسان چیزی را که نمی داند می گوید نمی دانم.

تواضع مرحوم شیخ انصاری

می دانیم که شیخ انصاری شوشتری بوده است. مردی است که در علم و تقوا نابغه روزگار است. هنوز علما و فقها به فهم دقایق کلام این مرد افتخار می کنند. می گویند وقتی چیزی از او می پرسیدند، اگر نمی دانست تعمد داشت بگوید نمی دانم، می گفت: ندانم ندانم ندانم. این را می گفت که شاگردها یاد بگیرند که اگر چیزی را نمی دانند ننگشان نشود، بگویند نمی دانم.

خاطره ای از استاد شهید مرتضی مطهری

سالی رفته بودیم نجف آباد اصفهان، ماه رمضان بود، چون تعطیل بود و دوستان ما آنجا بودند به آنجا رفته بودیم. یادم هست که آمدم از عرض خیابان رد بشوم، وسط خیابان که رسیدم یک بابای دهاتی آمد جلوی مرا گرفت، گفت: آقا مساله ای دارم، مساله مرا جواب بدهید. گفتم: بگو. گفت: غسل جنابت به تن تعلق می گیرد یا به جون؟ گفتم: من معنای این حرف را نمی فهمم. غسل جنابت مثل هر غسلی از یک جهت به روح آدم مربوط است چون نیت می خواهد، و از جهت دیگر به تن آدم، چون انسان تنش را باید بشوید. مقصودت این است؟ گفت: نه، جواب درست باید بدهی. غسل جنابت به تن تعلق می گیرد یا به جون؟ گفتم: من نمی دانم. گفت: پس این عمامه را چرا سرت هشته ای؟ (یعنی گذاشته ای.)
و ما انا من المتکلفین؛ من متکلف نیستم. پیغمبر چنین سخنی می گوید.

برگرفته از مجموعه آثار شهید مطهری، جلد 16،  سیری در سیره نبوی،  ارزش مساله تبلیغ و شرایط مبلغ،  پرهیز از تکلف