نگاهی به مصادیق حق الناس در جامعه اسلامی - بخش پایانی

عدم رعایت حق الناس و ظلم در حق دیگران از مواردی است که انسان در همین دنیا آثار شومش را در قالب انواع بلاها و بیماری ها و گرفتاری های زندگی خواهد دید. ظلم به دیگران و رعایت نکردن حقوق مردم هم در این دنیا انسان را گرفتار بلا خواهد کرد و هم در آخرت به عذاب الهی دچار خواهد نمود.

نگاهی به ضرورت رعایت حق الناس در جامعه اسلامی - بخش نخست

منطقه ای ممنوعه به نام حق الناس!

امام حسین علیه السلام، به یکی از یاران خود فرمود: «در میان لشکریان اعلام کن که اگر کسی بدهکار است همراه و همرزم من نباشد، زیرا کسی که بمیرد در حالی که تصمیم نداشته باشد بدهی اش را بپردازد، داخل آتش جهنم می شود.»[موسوعه کلمات امام حسین(علیه السلام)، ج‏7، ص‏218] دین اسلام همواره برای حقوق افراد اهمیت خاصی قائل است و به این نکته اعتماد دارد که هیچ کس نباید حتی ذره ای از مال و دارایی دیگران را به تصرف خود درآورد.

عدم رعایت حق الناس و ظلم در حق دیگران از مواردی است که انسان در همین دنیا آثار شومش را در قالب انواع بلاها و بیماری ها و گرفتاری های زندگی خواهد دید. ظلم به دیگران و رعایت نکردن حقوق مردم هم در این دنیا انسان را گرفتار بلا خواهد کرد و هم در آخرت به عذاب الهی دچار خواهد نمود.

در حدیث داریم [کنز العمّال، ح ۱۱۱۰۹][1] که با اولین قطره خون شهید همه گناهانش بخشیده می شود غیر از حقوق مردم و این نشان دهنده اهمیت حق دیگران است که حتی با شهادت که بالاترین فضیلت است نیز گناه ظلم در حق دیگران بخشیده نمی شود.

حق الناس را زیرپا نگذارید

رعایت کردن حق الناس آثار و تبعاتی برای انسان دارد. در حدیث آمده است تمام گناهان انسان با توبه بخشیده می شود غیر از حق الناس یعنی کسانی که حق دیگران بر گردن آنها مانده است جز با ادای حق دیگران یا رضایت گرفتن از آن اشخاص گناهان بخشوده نمی شود حتی اگر انسان هر روز زندگی اش روزه باشد و تمام عمرش نماز شب بخواند هیچ تأثیری در گناه ظلم بر دیگران ندارد.

دکتر «حسن ملکی» کارشناس علوم تربیتی و عضو هیئت علمی دانشگاه در این باره می گوید: «به جرأت می توان گفت یکی از زیباترین تعبیرها درباره رعایت حق الناس تعبیر زیبای رهبر معظم انقلاب است که در هنگام انداختن رأی به صندوق فرمودند: «رأي مردم حق الناس است و مسئولان باید نهایت دقت را به عمل آورند که این حق پایمال نشود چرا که این رأی ها، امانت مردم نزد آنها است و باید به نظرات مردم، آراء و حقوق مشروع آنان توجه شود.»

این استاد دانشگاه خاطرنشان می کند: «زندگی انسان آمیخته به حقوق است و همه موجودات عالم دارای حقوقی هستند، اما چون انسان ها باید در صراط مستقیم حرکت کنند و به قرب  الهی نزدیک شوند باید نسبت مناسبی میان حق و تکلیف برقرار شود. اگر این نسبت از میان برود تعادل از بین می رود و انسان ممکن است در بین راه بماند و نتواند قدم از قدم بردارد.»

وی اضافه می کند: «همان گونه که مقام معظم رهبری فرمودند، مسئولان، افراد و همه کسانی که در جامعه دینی زندگی می کنند باید نسبت به رعایت حقوق مادی و معنوی انسان ها مسئول و متعهد باشند چرا که اگر کسی حق الناس را رعایت نکند حقوق خود را نیز پایمال کرده است.

در عرصه حقوق اجتماع اگر مجریان قانون یا ناظران برگزاری سالم انتخابات در انجام وظیفه خود کوتاهی کنند و در اثر کوتاهی آنان رأی مردم به درستی خوانده نشود حق الناس را رعایت نکرده و زیر پا گذاشته اند.

کارشناسان حقوقی معتقدند اگر قانون ترازوی حق الناس باشد و اعمال نظرهای شخصی و  سلیقه های فردی ملاک قضاوت قرار نگیرد می توان انتظار داشت که حق الناس رعایت شود. اما کسانی که در بررسی ها و قضاوت های خود به اعمال نظر شخصی و سلیقه ای می پردازند و حقوق دیگران را رعایت نمی کنند حق الناس را نادیده گرفته و زیر پا گذاشته اند که مهم ترین آفت و بلا برای یک جامعه اسلامی محسوب می شود. بنابراین بهترین راهکار رعایت حق الناس رجوع به قانون است.

مصادیق حق الناس

عدم رعایت حقوق انسان ها در اسلام بسیار نکوهیده و مذموم است و شامل همه مواردی می شود که مربوط به حقوق انسان ها است. یکی از همراهان امام خمینی (رحمه الله) در نجف اشرف نقل می کند که روزی امام (رحمه الله) می خواست برای نماز جماعت وارد اتاق بیرونی شود. جلو اتاق انباشته از کفش نمازگزاران بود به طوری که جای پا گذاشتن نبود. امام وقتی به کفش کن رسید و آن وضع را دید توقف کرد و از پا گذاشتن برروی کفش مردم خودداری ورزید تا اینکه آمدند و کفش ها را از سر راه برداشتند و راه را باز کردند، آن گاه امام وارد اتاق شد...

در همین رابطه امام (رحمه الله) به فرزندانش فرمود: سعی کنید با حق الناس از این جهان رخت نبندید که کار بسیار مشکلی است، سر و کار انسان با خدای تعالی که ارحم الراحمین است بسیار سهل تر است تا سر و کار با انسان ها.

از این حکایت درمی یابیم که حضرت امام خمینی (رحمه الله) کوچک ترین مسائل و حقوق را درباره حق الناس رعایت می کردند و رفتار ایشان الگویی برای همه مسلمانان است.

از جمله دیگر مصادیق حق الناس غیبت کردن است، غیبت آن است که عیب انسان را که مردم نمی دانند در غیاب او بگویی که امری بسیار نکوهیده و زشت و از گناهان کبیره است.

دکتر ملکی در این باره می گوید: «غیبت کردن پایمال کردن حق الناس است. زیرا زمانی که از فردی غیبت می شود یعنی شخصیت او را در نزد دیگران زیر سؤال می برد و تحقیر می کند چه بسا فردی که درباره او غیبت شده است نتواند آثار منفی آن گناه را که درباره او مرتکب شدند پاک کند.

در چنین حالتی ممکن است فرد غیبت کننده از آن شخص عذرخواهی و ابراز ندامت و پشیمانی کند ولی اثر آن گناه ممکن است سال ها باقی بماند و از یاد کسی نرود. به همین دلیل افراد باید نسبت به سخنانی که درباره شخص غایب بر زبان می آورند کاملا هوشیار و آگاه باشند و چیزی نگویند که پیامدهای بدی برای راوی داشته باشد.»

دکتر «مجید کاشانی» جامعه شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه درباره دیگر مصادیق حق الناس به گزارشگر کیهان می گوید: «خانواده یکی از مهم ترین بناها در اسلام و محبوب ترین نهاد نزد خداوند متعال است و اگر افراد خانواده حقوق  یکدیگر را رعایت نکنند به بنیان خانواده لطمه وارد خواهد شد. مثلا اگر فرزندان به والدین خود بی احترامی کنند تضییع حقوق محسوب می شود و این مسئله غیرقابل جبران است چرا که آب رفته زجوی دیگر باز نمی گردد.

یا مثلا اگر والدین درباره تربیت فرزندان خود کوتاهی کنند حق الناس رعایت نشده و جبران آن بسیار مشکل است. به همین دلیل بر همگان و بر آحاد جامعه فرض است که وظایف و تکالیف خود را انجام دهند و از تضییع حقوق اجتماعی، سیاسی، خانوادگی و... اجتناب کنند.»

وی اضافه می کند:  «سوءظن نسبت به مؤمنان، تفحص در کار مردم، غیبت، تهمت از دیگر مصادیق تضییع حق الناس است که باید از آن ها پرهیز شود.»

این جامعه شناس همچنین تصریح می کند: «مسئولان کشور و کسانی که دستی در مسائل اجتماعی دارند باید به گونه ای برنامه ریزی کنند تا حق الناس رعایت شود و تضییعی صورت نگیرد چرا که لطمات و خساراتی که از طریق رعایت نکردن حقوق مردم در جامعه ایجاد می شود غیرقابل جبران است. والدین نیز با آگاهی دادن به فرزندان خویش باید آنان را از زیان های ناشی از عدم رعایت حق الناس مطلع سازند و مانع بی تفاوتی آن ها نسبت به دیگران شوند.»

نحوه جبران حق الناس

راه جبران تضییع حق الناس ادای حقوق مردم و خشنود کردن آنها است. اگر حق الناسی که از دیگران ضایع شده جنبه آبرویی داشته باشد مثلا غیبت کسی و یا تهمت و بهتان به کسی باشد باید رضایت آن شخص را به دست آورد و اگر جنبه  مالی داشته باشد مثلا سرقت از کسی، کم فروشی، غصب و تصرف مال و مواردی که شخص را متضرر کرده باشد باید ضرر شخصی پرداخت شود. اگر حقی که از کسی ضایع شده و دسترسی به او نیست و این ضرر مالی باشد باید از جانب او صدقه داد و برای او طلب مغفرت کرد.

در دین اسلام حتی برای بعد از مرگ نیز فرصتی برای جبران در نظر گرفته شده که تحت عنوان رد مظالم می تون از مال شخص فوت شده حق الناس مالی را که حتی صاحب آن مشخص نیست جبران نمود.

شرط اجابت توبه

حضرت علی علیه السلام فرمود: «توبه قلب ها را پاک می کند و گناهان را می شوید.»[غرر الحكم، ح 1355/ مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل , ج 12 , ص 129][2] حق الله با توبه ساقط می شود، اگر انسان به خاطر ترک واجبات یا انجام محرماتی که در قلمرو حق الله قرار دارد حق خداوند را زیرپا گذارد ولی پس از آن توبه نماید، آمرزیده می شود. اما حق الناس با توبه ساقط نمی شود. تا رضایت صاحبان حق جلب نشود توبه به درگاه الهی سودی ندارد.

«ایمان شماسی» کارشناس مسائل اجتماعی از عدم رعایت حق الناس به عنوان پایمال کردن حقوق فردی و اجتماعی مردم یاد می کند و می گوید: «جبران خسارت مالی بسیار آسان تر از جبران حقوق اجتماعی است زیرا وقتی آبرویی از شخصی ریخته شد و رسوایی و بی حرمتی نسبت به کسی صورت گرفت به راحتی قابل جبران نیست و با توبه و پشیمانی رضایت صاحب حق تأمین نمی شود.»

وی اضافه می کند:  «مثلا اگر کسی جواب سلام را ندهد اگرچه ترک یک واجب است اما جبران آن دیگر ممکن نیست. در مورد توبه هم علاوه بر ندامت و پشیمانی جلب رضایت مردم را نیز لازم دارد که البته بسیار دشوار است.»

این کارشناس اجتماعی همچنین درباره احترام به حق الناس می گوید: «بهتر است همه ما انسان ها به گونه ای رفتار کنیم که حرمت دیگران شکسته نشود و آبروی مردم محفوظ بماند به همین دلیل از انجام اعمالی از قبیل، غیبت کردن، دروغ بستن و تهمت باید جدا پرهیز کرد زیرا رعایت حقوق دیگران، احترام به حقوق خود افراد است و در چنین شرایطی انسان ها در کنار یکدیگر می توانند به راحتی و بدون دغدغه و نگرانی زندگی کنند و جامعه ای آرام و باثبات داشته باشند.»

وی اضافه می کند: «متأسفانه گناه و معصیت مانند گرداب است که انسان را در خود فرومی برد و به نابودی نزدیک می کند اما توبه و ترک گناه حرکت به سوی نجات و پیروزی است. به همین دلیل همان گونه که خداوند فرمود: اگر بنده گناهکاری توبه کند و دیگر سراغ گناهان گذشته نرود نه تنها همه گناهانش را می بخشم بلکه تمام آنها را به نیکی و صواب مبدل می کنم، بهتر است اگر کسی حق الناس را رعایت نکرد و در این مورد اهمال و کوتاهی انجام داد توبه کند و درصدد جبران گناه خود باشد چرا که خداوند بخشنده و کریم است و توبه انسان ها را می پذیرد.»

امروزه در جامعه اسلامی ما به رغم گسترش ارزش های مذهبی به برکت انقلاب اسلامی مثل نمازهای جمعه، اعتکاف، زیارت اماکن متبرکه و ده ها مورد دیگر متأسفانه برخی از افراد نسبت به رعایت حقوق دیگران در خود مسئولیتی احساس نمی کنند و حتی برخی پا را فراتر گذاشته و حق دیگران را به راحتی تضییع می کنند. فروشنده ای که کالای خود را به مبلغی چندین برابر مبلغ اصلی می فروشد، راننده تاکسی که هزینه بالایی برای مسافت کوتاه تحت عنوان دربست یا اختصاصی دریافت می کند، کارمندی که با ترشرویی و بی احترامی با ارباب رجوع برخورد می کند و به تأمین خواسته مردم توجهی ندارد، پرستاری که به ناله های بیمار توجه نمی کند و پس از چندین بار فراخواندن پاسخ بیمار را با پرخاش می دهد! کسی که روابط را به قانون ترجیح می دهد و به اصطلاح پارتی بازی می کند، همه و همه نمونه هایی از عدم رعایت حقوق دیگران و تضییع حق الناس است که باعث می شود جامعه از فرهنگ و ارزش های اسلامی دور شود و خدای ناکرده زمینه برای گسترش گناه و معصیت هموار خواهد شد.حق الناس را باید جدی گرفت زیرا رعایت نکردن حقوق دیگران باعث گرفتاری انسان هم در دنیا و هم در قیامت می شود.

منبع: کیهان، فریده شریفی، کد خبر: ۸۴۷۲۴