آثار فضای مجازی در تربیت دینی فرزندان، آسیب ها و راهکارها

آثار فضای مجازی در تربیت دینی و اسلامی فرزندان با بررسی آسیب ها و ارائه راهکارهای اخلاقی

هدف از انجام این پژوهش، بررسی آسیب ها و ارائه راهکارهای اخلاقی درباره آثار فضای مجازی در تربیت دینی و اسلامی فرزندان است که در آن، آثار و پیامدهای منفی اینترنت را در خصوص آداب و اخلاق زندگی خانوادگی مورد بررسی قرار گرفته و راهکارهایی را جهت مقابله با آسیب های اخلاقی فضای مجازی در تربیت دینی ارائه می نماید. اطلاعات این پژوهش، با روش توصیفی ـ تحلیلی و جست وجو در پایگاه ها و منابع اطلاعات علمی اینترنتی گردآوری شده است.

اشاره

فضای مجازی (اینترنت)، نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی است و با توجه به اینکه عمر چندانی ندارد، توانسته است به خوبی در زندگی مردم جا باز کند. یکی از راه های مهم تربیت دینی و اسلامی فرزندان، انعکاس مطالب دینی در مطبوعات و رسانه هاست. تربیت دینی، فرایندی دوسویه میان مربی و دانش آموز است که ضمن آن، مربی با بهره گیری از مجموعه عقاید، قوانین و مقررات دینی تلاش می کند شرایطی را فراهم آورد که دانش آموز آزادانه در جهت رشد و شکوفایی استعدادهای خود گام برداشته، به سوی هدف های مطلوب هدایت شود. آنچه در خانواده در راستای تربیت دینی از اهمیت بسیاری برخوردار است، توجه به ارزش ها، به ویژه ارزش های دینی، خانوادگی، اجتماعی و همچنین آداب و اخلاق زندگی است.

هدف از انجام این پژوهش، بررسی آسیب ها و ارائه راهکارهای اخلاقی درباره آثار فضای مجازی در تربیت دینی و اسلامی فرزندان است که در آن، آثار و پیامدهای منفی اینترنت را در خصوص آداب و اخلاق زندگی خانوادگی مورد بررسی قرار گرفته و راهکارهایی را جهت مقابله با آسیب های اخلاقی فضای مجازی در تربیت دینی ارائه می نماید. اطلاعات این پژوهش، با روش توصیفی ـ تحلیلی و جست وجو در پایگاه ها و منابع اطلاعات علمی اینترنتی گردآوری شده است.

نتایج پژوهش نشان می دهد که گسترش فضاهای مجازی اینترنتی مانند انواع دیگر تحولات و پیشرفت ها، پیامدها و آثار مثبت و منفی گوناگونی را در زمینه آداب و اخلاق زندگی خانوادگی کاربران این گونه فضاها ایجاد کرده است. از جمله پیامدهای مثبت فضای سایبری، آسان سازی و سرعت بخشی ارتباطات و تبادل اطلاعات است. همچنین، از جمله آسیب های اخلاقی فضای سایبری در تربیت دینی فرزندان می توان به مواردی همچون: تعارض ارزش ها، بازداری زدایی، اعتیاد به اینترنت، بحران هویت و اختلال در شکل گیری شخصیت، شکاف نسل ها، انحراف های اخلاقی و جنسی، افسردگی و انزوای فردی و اجتماعی، به خطر افتادن حریم خصوصی افراد، ازهم پاشیدگی بنیان خانواده، کاهش نقش خانواده به عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزندان و از بین رفتن حریم روابط اخلاقی بین فرزندان و والدین اشاره کرد.

کلیدواژگان: فضای مجازی (اینترنت)، تربیت دینی و اسلامی، فرزندان، آسیب های اخلاقی اینترنت، راهکارها.

مقدمه

فضای مجازی، به عنوان فضای دومی از زندگی واقعی است که مانند فضای واقعی، نیازمند فرهنگ است. این فرهنگ، همان گونه که در فضای واقعی، از عوامل متعددی مانند: عرف، شرع، وضعیت اقتصادی و معیشتی، سطح تحصیلات و غیره ناشی می شود، در فضای مجازی نیز از همین عوامل تأثیر پذیرفته، بر این عوامل نیز تأثیر می گذارد. منظور از فرهنگ فضای مجازی، فرهنگی است که از سوی شبکه های اجتماعی تحمیل می شود؛ نه بخش های جدی فضای مجازی، مانند پایگاه های خبری.

ثنایی (1379)، خانواده را در تمام فرهنگ ها، کانون شکل گیری هویت فردی می داند؛ به عبارت دیگر، هیچ فردی جدا از خانواده اش قابل تعریف نیست و خانواده، رکن اصلی سازنده فرد و شخصیت اوست. فراست (1381)، بیان می کند که کانون مقدس خانواده، بهترین مکان برای تربیت جسم و روان است. خانواده، یک سیستم تلقی می گردد که حداقل از یک زن و مرد تشکیل می شود. این دو، نقش خود را به عنوان زن و شوهر در قبال یکدیگر ایفا می کنند. در صورتی که در خانواده فرزندانی هم وجود داشته باشند، این سیستم بزرگ تر و پیچیده تر شده و نقش های دیگری همچون نقش والدین نیز به نقش های گذشته اضافه می شود. خانواده، چیزی بیش از مجموعه افرادی است که در یک فضای فیزیکی و روان شناختی با هم مشارکت دارند. نظری و نوابی نژاد (1384)، معتقدند که امروزه خانواده در اشکال گوناگونی دیده می شود که هر کدام یک سیستم اجتماعی ـ فرهنگی تلقی می شوند. در داخل چنین سیستمی، افراد به وسیله حلقه های عاطفی قدرتمند، بادوام و متقابل به یکدیگر گره خورده اند. ورود به این سیستم سازماندهی شده از طریق ازدواج یا تولد صورت می گیرد.

دین، نوعی زندگی است و تربیت دینی، فرایندی است که آدمی را برای شیوه خاصی از حیات ـ به تعبیر علامه جعفری، حیات معقول ـ مهیا می سازد[1]. هدف تربیت دینی، آن است که افراد جامعه را در فهم دین یاری رساند تا آنها بتوانند آگاهانه درباره آن بیندیشند؛ به عبارت دیگر، مربی چه در مقام معلم و چه در مقام والدین، باید شور و شوق فطری کودک را در خصوص جلال و جمال الهی پرورش دهد و از رهگذر آن، فضایل اخلاقی را به ملکات اخلاقی مبدل سازد. این کار، زمانی ممکن است که اذهان و عواطف آدمی، درهای خود را به روی دین نبندند و تصور نشود که دین، چیزی منسوخ و مطالعه آن، فاقد ارزش است. بنابراین، تنها راه سعادتمندشدن انسان، بهره مندی او از تعلیم و تربیت دینی است [2].

در دنیای معاصر، دین و رسانه های مجازی جدایی ناپذیرند؛ به بیان دیگر، نه رسانه ها قادر به عدم انعکاس مفاهیم و مطالب دینی هستند و نه دین می تواند در مقابل طرح و اصول خود از طریق رسانه های مجازی مقاومت کند[3]. امروزه خانواده ایرانی، در سبد فرهنگی خود با فضای مجازی، شبکه های ماهواره ای، رسانه های مدرن و... مواجه است که هرکدام به نوبه خود، بخشی از فرایند تأثیرگذار در خانواده را هدف گرفته اند. به گفته شیربیگی (1391)، بعضی از شبکه های ماهواره ای، به طور تخصصی، تمام تمرکز خود را بر مقوله خانواده نهاده است و پیام مشترک برنامه های این شبکه ها عبارت اند از: ترویج خانواده های بی سامان و لجام گسیخته در مقابل ساختار خانواده، عادی سازی خیانت همسران به یکدیگر، عادی جلوه دادن روابط جنسی دختر و پسر پیش از ازدواج، ترویج فرهنگ از هم پاشی به جای ازدواج و عادی جلوه دادن سقط جنین برای دختران.

گسترش فضای مجازی در حوزه رابطه فرزندان و والدین نیز تغییراتی به وجود آورده است که از جمله آن، به: کاهش نقش خانواده به عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی به دلیل رشد فناوری، از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر یکی از والدین یا هر دو را می توان نام برد. در بحث ازدواج ها نیز به مسائلی چون ناپایداری ازدواج ها، تغییر الگوی همسرگزینی، نداشتن مهارت هایی برای ازدواج و ناتوانی والدین برای آموزش به فرزندان، افزایش روابط دختر و پسر در زمان نامزدی بدون عقد، تمایل به دریافت مهریه های سنگین، بالا رفتن سنّ ازدواج و افزایش تنوع طلبی جنسی مردان و...، می توان اشاره کرد. تغییراتی که در حوزه دینی در جامعه رخ داده، کاهش آموزه های دینی در خانواده، دوری خانواده از شریعت و کم رنگ شدن حریم های دینی در روابط خانوادگی است.

ابعاد منفی یا استفاده زیان آور و نامطلوب از اینترنت، از آنجا گسترش می یابد که کنترل های رایج در مورد رسانه که به طور معمول صورت می گیرد، در مورد اینترنت مؤثر نیست. در خصوص استفاده از رسانه ها، نظارت در سطوح فردی، خانوادگی، گروهی و در سطح دولت به صورت منفرد یا ترکیبی صورت می گیرد. در مورد بهره مندی از اینترنت، این نظارت ها یا امکان ندارد و یا به قدر کافی کاربرد ندارد. در نتیجه، مشکل آسیب های اخلاقی اینترنت، ابعاد بااهمیتی پیدا می کند[4].

روش تحقیق

روش این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی است و از راه فیش برداری، یادداشت برداری و همچنین جست وجو در پایگاه ها و منابع اطلاعات علمی اینترنتی جمع شده است. ابتدا اطلاعات لازم گردآوری شده، سپس به تفسیر آنها پرداخته می شود. در مرحله بعد، اطلاعات به دست آمده، طبقه بندی و خلاصه بندی می شوند و آن گاه تشابهات و تفاوت ها مورد بررسی قرار گرفته، به پرسش های پژوهش پاسخ داده می شود.

ابزاری که در این پژوهش برای گردآوری اطلاعات مورد استفاده قرار گرفته، روش سندکاوی است. بر این اساس، کلیه کتاب ها، مدارک، اسناد، مقاله ها و پژوهش های در دسترس پژوهشگران که به بررسی این مفاهیم پرداخته اند، مورد مطالعه قرار گرفته و از آنها فیش برداری شده است.

اهمیت و ضرورت

ظهور پدیده ای به نام اینترنت، گردش اطلاعات را در سطح جهان افزایش داده است؛ تا اواسط دهه 90، بیشتر شبکه های اجتماعی به اینترنت منتقل شدند. پیدایی صورت های نوین ارتباط در شبکه های بزرگ رایانه ای، زمینه ساز فضاهای اجتماعی جدید شده و مجموعه گسترده ای از اجتماعات مجازی را به وجود آورده است؛ فضای بدون مرزی که روابط اجتماعی را تحت تأثیر قرار می دهد. بدین سان، فناوری های نوین اطلاعاتی، اقصی نقاط عالم را در شبکه های جهانی ساخته شده از ابزارها به یکدیگر پیوند داده و ارتباطات رایانه ای، مجموعه گسترده ای از اجتماعات مجازی را به وجود آورده است[5].

اینترنت، شبکه گسترده جهانی است که شبکه های مختلف رایانه را در اندازه های متعدد و حتی رایانه های شخصی را با استفاده از سخت افزارهای گوناگون و با قراردادهای ارتباطی به یکدیگر متصل می کند. این شبکه جهانی، از طریق خطوط تلفن، رایانه های شخصی و شبکه های رایانه ای به یکدیگر متصل می شود و با اختصاص نشانی های الکترونیکی به هریک از آنها، برقراری ارتباط سریع و گسترده را میان کل کسانی که به شبکه متصل هستند، فراهم می کند و تبادل اطلاعات میان آنان را به صورت متن، صدا، تصویر و فیلم میسر می سازد[6].

صادقیان (1384)، معتقد است که با توجه به اهمیت فضای مجازی در توسعه جوامع، در جامعه ما نیز در سال های اخیر به فناوری اطلاعات و ارتباطات توجه فراوانی شده است؛ ولی در این باره، آسیب های جدی وجود دارد که باید به ریشه یابی آن پرداخت. «کشور ما از نظر بهره مندی از اینترنت در بین 187 کشور جهان، رتبه 87 را دارد که بر اساس طبقه بندی اتحادیه جهانی مخابرات، جزء کشورهای متوسط به شمار می رود. 35 درصد استفاده کنندگان اینترنت را قشر جوان تشکیل می دهند و میانگین صرف شده برای اینترنت، 52 دقیقه در هفته است.»

به گفته ستارزاده (1386)، شبکه های دوست یابی در کشور ما به سرعت در میان جوانان ایرانی محبوب شده است و «ایرانی ها رتبه سوم را در این شبکه ها کسب کرده اند.» فرهنگ رسانه ای اینترنت، فضای ذهنی جوانان را اشغال کرده و از آن مهم تر، نمایانگر نقش خانواده در کنار این ابررسانه است که والدین روی فرزندان خود تا چه حد کنترل تربیتی و نظارت اخلاقی دارند. بروز آسیب های نوظهور می تواند زمینه ساز نوع جدیدی از آسیب های اخلاقی، اجتماعی و روانی باشد. به همین دلیل، برنامه ریزی برای شناسایی، پیشگیری و کاهش آسیب های نوظهور، لازم و ضروری می نماید. آسیب های نوظهور، آسیب های مرتبط با فناوری های جدید است که آسیب های ناشی از استفاده از ماهواره بازی های رایانه ای، تلفن همراه و اینترنت می توانند در این مجموعه قرار گیرند. در این مقاله، سعی شده است تا به آسیب های اخلاقی اینترنت بر خانواده پرداخته، برای رفع این گونه معضلات، پیشنهادهایی ارائه شود.

ضرورت پژوهش حاضر را می توان از دو جنبه نظری و کاربردی مورد بررسی قرار داد. از جنبه نظری، با توجه به ماهیت فرهنگی، آموزشی، سرگرمی و اجتماعی فناوری های ارتباطات و اطلاعات، اینترنت آثار زیادی بر زندگی فردی دارد. بنابراین، ضرورت پژوهش در قالب یک الگوی عملی احساس می شود که بتوان میزان این آثار را بر متغیرهای فردی، اجتماعی و فرهنگی سنجید. از جنبه کاربردی، میزان دسترسی اعضای خانواده به اینترنت و نوع استفاده ای که از اینترنت دارند، در تربیت دینی آنها دارای اهمیت است. به وجود اینکه کاربران اینترنت تحت تأثیر ارزش های فرهنگی موجود در محیط مجازی هستند، معلمان آنها نیز می توانند بر تغییر یا اصلاح این باورها تأثیرگذار باشند.

پیشینه پژوهش

بزرگواری (1388)، بیان می کند که جذابیت ها، قابلیت ها و ویژگی های خاص فضای مجازی، آن را به محیطی برای تعاملات اجتماعی مبدل کرده است. جهان مجازی، شکل دیگری از جهان واقعی است. بنابراین، این دو جهان، دارای عناصر اوّلیه مشترک هستند. پس، اصول حاکم و مهارت های فنی و رفتاری، لازمه تعامل در این محیط هاست. قطعاً نداشتن رفتار مناسب و هنجارمند و از همه مهم تر، اخلاقمند، ارتباط میان افراد را دچار چالش خواهد کرد.

زی هو و جاناتان جی (2002)، تأثیر اینترنت را در زمینه اجتماعی از سه بُعد: کارکرد خانواده، فعالیت های اوقات فراغت، آزادی های مدنی و پنهان کاری مورد بررسی قرار دادند، در مورد کارکرد خانواده، فعالیت با اعضای خانواده است که بین استفاده کنندگان تفاوت معناداری به وجود می آورد. در مورد اوقات فراغت، موضوع ارتباط با دوستان برای کسانی که اهل روزنامه خواندن، گوش دادن به رادیو و تماشای تلویزیون هستند، با استفاده کنندگان از اینترنت و کسانی که از اینترنت استفاده نمی کنند، تفاوت معناداری وجود دارد. عوامل مؤثر بر آزادی های مدنی مربوط به خشونت و محتوای وقیح آن و به دست آوردن نوع دوستان است که در بین استفاده کنندگان و عدم استفاده کنندگان، تفاوت معناداری پدید آورده است. در این تحقیق، آنچه برای ما اهمیت دارد، تأثیر اینترنت بر کم شدن فعالیت و مشارکت در درون خانواده است[7].

کرمشایی و همکاران (1390)، مشکل اعتیاد اینترنتی را از عوارض زندگی در دنیای متمدن دانسته اند و در پژوهش آنها تفاوت میانگین اعتیاد به اینترنت در بین پاسخگویان دختر و پسر معنادار بود؛ بدین صورت که میانگین اعتیاد به اینترنت در بین پاسخگویان دختر، بیشتر از پسر بود. همچنین، 38 درصد از پاسخگویان در معرض ابتلا به اعتیاد اینترنتی قرار داشتند. نیسی و مدحج (1390)، توسعه و پیشرفت کسب وکار در فضای مجازی را بیش از هر چیز، معلول وجود فضای ایمن و مصون از تعدی دانسته اند. با توجه به ناشناس بودن کاربران و سهولت استفاده از اینترنت، حقّ مصون بودن حریم خصوصی و داده های شخصی در فضای مجازی، به یکی از چالش انگیزترین مسائل حقوق بشر تبدیل شده است؛ زیرا تجاوز به حریم خصوصی افراد، به سرعت افزایش یافته است. جعفری (1390)، فضای مجازی را به عنوان یکی از ویژگی های زندگی مدرن تعریف کرده است که همانند هر پدیده ای که منافع و آثار مثبتی بر زندگی بشر دارد، دارای جنبه های منفی و ویرانگری نیز هست. امروزه، ابزارهای فناوری نوینی مانند شبکه های رایانه ای و اینترنت، به افقی تازه بر اعمال خشونت تروریست ها بر ضد امنیت اجتماعی در فضایی گسترده و بدون مرز تبدیل شده اند.

یاسمی نژاد و همکاران (1390)، در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که فضای مجازی می تواند امنیت اجتماعی را مورد تهدید قرار دهد؛ زیرا با وجود اینکه می توان به عنوان ابزاری قدرتمند در عرصه اطلاع رسانی به کار گرفته شود، گاهی از آن به عنوان انفجار اطلاعات هم نام برده می شود؛ ولی این فناوری مدرن با تمام فوایدی که دارد، تهدیدها و خطرهایی نیز برای جامعه و بشر داشته است؛ به طوری که امروزه بخش عمده ای از جرایم، مربوط به حوزه کامپیوتر، اینترنت و فضای مجازی است که امنیت اجتماعی را هدف قرار داده اند.

آسیب های اخلاقی فضای اینترنت در تربیت دینی فرزندان

یکی از بزرگ ترین مسائل اجتماعی که جوامع امروزی به آن مبتلا هستند، ضعف بنیاد خانواده است. از آنجایی که مشکلات خانواده ها به صورت ناهنجاری های اجتماعی بروز می کند، خانواده و سلامت آن از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. یکی از زمینه های اصلی در بروز مشکلات خانوادگی و اصولاً نارضایتی از زندگی مشترک، فضای مجازی است که تحت تأثیر تولیدات رسانه ای به وجود آمده و باعث شده تا سطح توقع از زندگی های مشترک را به ویژه در میان نسل جوان بالا ببرد. برخی از آسیب های اخلاقی اینترنت در تربیت دینی فرزندان، عبارت اند از:

الف. تعارض ارزش ها

زنجانی زاده (1384)، در این باره بیان می کند که تغییرات فناورانه ارزش ها و هنجارهای اجتماعی را تحت تأثیر خود قرار داده است. یکی از چالش های فراوری فرهنگ ها، برخورد با این پدیده است؛ چون اساساً ورود اینترنت همراه با ارزش های غربی، چالش های جدیدی را در کشورهای دیگر به وجود آورده است. از آنجایی که برخی از عناصر موجود در این پدیده، با فرهنگ خودی (ارزش های اسلامی ـ ایرانی) مغایرت دارد، پس می توان گفت اینترنت می تواند آسیب های اخلاقی فراوانی برای خانواده به همراه داشته باشد؛ مثلاً ورود اینترنت در حوزه خانواده، موجب تغییر نظام ارزشی در خانواده ها می شود. در یک مطالعه تجربی نشان داده شد که استفاده جوانان از اینترنت، باعث کاهش ارزش های خانواده می گردد.

ب. بازداری زدایی

گمنامی و نامرئی بودن کاربران، یکی دیگر از ویژگی های روابط اینترنتی است که سبب پیدایش آسیب های جدی اخلاقی و روانی می گردد. در فضای سایبر شخص می تواند هر نقابی را بر خود بپوشاند و بدین وسیله، هر چه می خواهد، بگوید و هر کاری را که می خواهد، انجام دهد؛ بدون اینکه ترس از شناسایی و رسوا شدن را داشته باشد. این ویژگی، مایه کاهش خویشتن داری و بازدارندگی کاربران در برابر اعمال ناهنجار اخلاقی و ضدّ اجتماعی خواهد شد. هدف از اجرای بسیاری از این مجازات ها در سطح جوامع، ایجاد حسّ بازدارندگی در میان افراد جامعه، به ویژه مجرمان و افراد دارای حالت خطرناک است. این صفت روانی، به سبب ظرفیت بالای ارتکاب جرم در فضای سایبر کاهش پیدا کرده و موجب ارتکاب گسترده برخی جرایم، به خصوص جرایم سایبری و جنسی مجازی شده است. چنانچه این صفت در نهاد افراد جامعه کم رنگ شود، احساس بازدارندگی در افراد کاهش می یابد. چه بسا در کثرت ارتکاب جرایم میان مردمی تأثیر بسزایی بگذارد[8].

ج. اعتیاد به اینترنت

یکی از آسیب های اینترنت، اعتیاد به آن است؛ به طوری که «از میان 47 میلیون نفر استفاده کننده از اینترنت در آمریکا 2 تا 5 میلیون نفر دچار اعتیاد اینترنتی شده اند و با معضلات زیادی گریبان گیر هستند»[9]. در جامعه ما نیز با گسترش روزافزون اینترنت شاهد این مسئله هستیم. نتیجه تحقیقات انجام شده توسط بیابان گرد (1387)، نشان می دهد که در کشور ما، بیشترین استفاده کنندگان از اینترنت، جوانان هستند و 35 درصد از آنها به دلیل حضور در چت روم، 28 درصد برای بازی های اینترنتی، 30 درصد به منظور چک کردن پست الکترونیکی و 25 درصد نیز به دلیل جست وجو، در شبکه جهانی هستند. اعتیاد به اینترنت می تواند مشکلات جدی تحصیلی و خانوادگی برای مخاطبان به وجود آورد. اگر استفاده کنندگان از اینترنت نتوانند به مدت یک ماه دوری از اینترنت را تحمل کنند، در معرض خطر اعتیاد به آن قرار دارند. متأسفانه، ما شاهد این پدیده در میان جوانان هستیم؛ به طوری که برخی از جوانان، شب ها را تا صبح با اینترنت می گذرانند و تمام صبح را خواب هستند و این مسئله، آغازگر آسیب های متعدد دیگری نیز می شود. از جمله این آسیب ها می توان به آسیب های خانوادگی، ارتباطی، عاطفی، روانی، جسمی و اقتصادی اشاره کرد.

صادقی (1389)، معتقد است که نبود روابط پایدار و صمیمی با دیگران، نداشتن اعتماد به نفس و به طور کلی شکست در عرصه های گوناگون زندگی، زمینه را برای اعتیاد افراد به اینترنت فراهم می کند. پیامدهای اعتیاد به اینترنت و حتی کار زیاد با اینترنت که در حدّ اعتیاد نباشد، نتایج و پیامدهای زیان بخشی برای فرد و جامعه در پی داشته و آسیب های شدید جسمانی، مالی، خانوادگی، اخلاقی، اجتماعی و روانی را به همراه دارد. افزون بر کناره گیری اجتماعی، یکی دیگر از پیامدهای اعتیاد اینترنتی، مشکلات خانوادگی و تأثیر آن بر روابط زناشویی، والدین و فرزندان است. آمار نشان می دهد که اعتیاد به اینترنت ممکن است به فروپاشی خانواده و طلاق منجر شود.

د. بحران هویت و اختلال در شکل گیری شخصیت

عناصر سه گانه هویت، یعنی: شخص، فرهنگ و جامعه، هریک در تکوین شخصیت فرد نقش مهمی را ایفا می کنند. هویت شخصی، ویژگی بی همتای فرد را تشکیل می دهد. هویت اجتماعی در پیوند با گروه ها و اجتماعات مختلف قرار گرفته و شکل گیری آن، متأثر از ایشان است و در نهایت، هویت فرهنگی، برگرفته از باورهایی است که در عمق وجود فرد به واسطه تعامل او با محیط پیرامون و آموزه های آن، از بدو تولد تا کهنسالی جای گرفته است. از آنجا که فضای سایبری، صحنه ای فرهنگی و اجتماعی است که فرد خود را در موقعیت های متنوع، نقش ها و سبک های زندگی قرار می دهد، خود زمینه ای است برای آسیب پذیری شخصیت کاربر که در نتیجه، موجب چندشخصیتی شدن کاربر خواهد شد. در فضای سایبر بیش از آنکه هویت ظاهر فرد مطرح شود، درون مایه های افراد بروز می کند و هرکس درصدد بیان اندیشه ها و علاقه مندی های خویش است. مطرح نشدن هویت شخصی و مشخصات فردی در اینترنت، موجب تقویت شخصیت های چندگانه و رشد و استحکام آن می شود. جوانان در این محیط، از آسیب پذیری بیشتری برخوردارند و به ویژه در دورانی که هویت آنان شکل می گیرد، این خطر پُررنگ تر می شود. با امکانات و گزینه های فراوانی که رسانه های عمومی از جمله اینترنت در اختیار جوانان می گذارد، آنان همواره با محرک های جدید و انواع مختلف رفتار آشنا می شوند. چنین فضایی، هویت نامشخص و پیوسته متحولی را می آفریند؛ یعنی «اینترنت، یک صحنه اجتماعی است که فرد را در موقعیت های متنوع نقش ها و سبک های زندگی قرار می دهد و از آن تأثیر می پذیرد.»[10]

به گفته صبوری خسروشاهی (1386)، واقعیت این است که از نظر صاحب نظران جامعه شناسی، شکل گیری هویت افراد تحت تأثیر منابع گوناگونی است. عمده ترین این منابع، خانواده، رسانه های گروهی مانند اینترنت، مدرسه و گروه همسالان است. «از میان رسانه های گروهی، فضای مجازی با توجه به گسترده نفوذ و فراگیری آن، اهمیت ویژه ای یافته است. گسترش فضای مجازی، موجب شده است که شکل گیری نظام شخصی و هویت افراد، تحت تأثیر عوامل متعدد و گاه متعارض قرار گیرد.»

هـ . شکاف نسل ها

اینترنت، شکاف میان نسل ها را بیشتر کرده و اکنون فاصله میان نسل دوم و سوم علاقه مند به اینترنت نیز آشکار شده است؛ به گونه ای که هیچ یک زبان دیگری را نمی فهمند. امروزه با ورود وسایل و فناوری های جدید به عرصه خانواده ها، شاهد این هستیم که والدین و فرزندان، ساعت های متمادی در کنار یکدیگر می نشینند؛ بدون آنکه حرفی برای گفتن داشته باشند. ما دیگر نشانه های کمتری از آن نوع خانواده داریم که والدین و فرزندان دور هم نشسته و درباره موضوعات مختلف خانوادگی و کاری با هم گفت وگو کرده و دیدگاه یکدیگر را درباره به موضوعات مختلف جویا شوند. در شرایط فعلی، روابط موجود میان والدین و فرزندان به سردی گراییده و دو نسل به دلیل داشتن تفاوت های اجتماعی و تجربه های زیستی مختلف، زندگی را از دیدگاه خود نگریسته و مطابق با بینش خود آن را تفسیر می کنند. نسل دیروز (والدین)، احساس دانایی و باتجربگی می کند و نسل امروز (فرزندان) که خواهان تطابق با پیشرفت های روز است، در برابر آنها واکنش نشان می دهد و چون از پسِ منطق و نصیحت های ریشه دار و سرشار از تجربه آنها برنمی آید، به لجبازی روی می آورد[11].

امروزه، سرعت فناوری، شکاف بین نسل فرزندان و والدینشان را بسط داده است. بر اساس اظهارات معاون سازمان بهزیستی کشور، میزان گفت وگو در بین اعضای خانواده در کشور، تنها حدود 30 دقیقه است که این می تواند آسیب زا باشد. فرزندان در مقایسه با والدین، با وجود اینکه در یک فضای فرهنگی زندگی می کنند، اطلاعات، گرایش ها و رفتارهای متفاوتی دارند. عوامل متعددی بر این پدیده تأثیرگذارند و این شکاف را روزبه روز بیشتر می کنند؛ سرعت تحولات و بسط ارتباطات با جهان توسعه یافته، توجه بیشتر جوانان به برنامه های جهانی شدن فرهنگ و رسانه ها، گسترش روزافزون انجمن ها و کانون هایی غیر از کانون خانواده برای پیوستن و تعلق یافتن جوانان به آنها، از آن جمله است[12].

و. انحراف های اخلاقی و جنسی

از جمله آثار مخرب فضای سایبر، به وجود آمدن انحراف ها و اختلاف های جنسی است. اینترنت به دلیل رویکرد آزاداندیشی در روابط جنسی از سوی دارندگان اصلی آن (غرب و به ویژه آمریکا) و نگرش تجاری به مسائل، موجب پدید آمدن پدیده شومی به نام هرزه نگاری و هنر پلید شهوانی و رواج سرسام آور آن شده است. این پدیده، مرزهای اخلاقی را درهم می شکند و تهدیدی برای فرهنگ ها، به ویژه فرهنگ های دینی همچون فرهنگ اسلامی است. اصولاً هرزه نگاری به عنوان نمایش تصویری و یا کلامی رفتارهای جنسی است که با هدف ارضای خواسته های جنسی دیگران تعریف می شوند. این گونه مطالب و تصاویر که در پی تحریک جنسی دیگران عرضه می شود، معمولاً به ارضای غیرطبیعی جنسی مراجعه کنندگان می انجامد.

نکته دیگر اینکه رجوع به اینترنت برای دسترسی به مطالب مستهجن، صرفاً به افراد نابهنجار خلاصه نمی شود و حجم قابل توجهی از مراجعان را افراد طبیعی تشکیل می دهند. در این عرصه، بیشترین خطر متوجه کودکان و نوجوانان است. لاسر، پس از پژوهشی که در این باره انجام داد، با اشاره به پیامدهای منفی هرزه نگاری بر بهداشت روانی می گوید: «این امکان وجود دارد که کودک یا نوجوان به واسطه دیدن مطالب و تصویرهای مستهجن، رفتارهای جنسی از خود بروز دهند. در مورد بزرگسالان نیز هرزه نگاری اینترنتی می تواند به بروز رفتارهای جنسی نامعقول و یا گاهی اعتیاد جنسی بینجامد.» اصولاً اینترنت به جوّی دامن زده است که در سایه ویژگی های خاص خود، به تدریج به شکل گیری ناهنجاری های جنسی در کاربران خود می انجامد[13].

اینترنت به دلیل تسهیل ایجاد روابط دوستانه و عاشقانه، در زمینه های غیراخلاقی بسیار مورد توجه قرار گرفته است؛ تا جایی که موجب سهولت خیانت در روابط زناشویی و ایجاد روابط نامشروع می شود. در زمینه سوءاستفاده های جنسی نیز در سال 1999 گردهمایی جهانی تحت عنوان «کارشناسی برای حمایت کودکان در برابر سوءاستفاده جنسی از طریق اینترنت» برگزار شد که منجر به صدور قطعنامه ای شد. در این قطعنامه آمده است: «هرچه اینترنت بیشتر توسعه پیدا کند، کودکان بیشتر در معرض محتویات خطرناک آن قرار خواهند گرفت. فعالیت های محرمانه مربوط به فحشای کودکان و پورنوگرافی که از طریق اینترنت مورد استفاده واقع می شود، اکنون از مسائل حاد به شمار می رود.»[14].

ز. افسردگی و انزوای فردی و اجتماعی

شجاعی (1387)، بیان می کند که امروزه اینترنت در زندگی اجتماعی، جای دوستان و نزدیکان را گرفته و در حقیقت، جایگزین روابط دوستانه و فامیلی شده است. افرادی که ساعت ها وقت خود را در سایت های اینترنتی می گذرانند، بسیاری از ارزش های اجتماعی را زیر پا می نهند؛ چراکه فرد، فعالیت های اجتماعی خود را کنار گذاشته و به فعالیت های فردی روی می آورد. «نتایج پژوهش شاندیز، نشان داد که استفاده زیاد از اینترنت، با پیوند ضعیف اجتماعی مرتبط است. برعکس، کاربرانی که از اینترنت کمتر استفاده می کنند، به طور عمده ای با والدین و دوستانشان ارتباط بیشتری دارند.» بررسی محققان نشان می دهد که شاید هیچ گاه کاربران اینترنت از افسردگی و انزوای اجتماعی خود آگاه نباشند و در صورت آگاهی، آن را تأیید نکنند؛ اما ماهیت کار با اینترنت، چنان است که فرد را در خود غرق می کند. پژوهش های انجام شده بیانگر آن است که دنیای اجتماعی در آینده، دنیای منزوی باشد؛ زیرا اینترنت با توجه به رشدی که دارد و جذابیت های کاذبی که برای نوجوانان ایجاد می کند، آنان را به خود معتاد ساخته، جانشین والدین می شود.

به گفته شجاعی (1387)، کاربران، بیشتر ترجیح می دهند در محیطی آرام و خلوت، از اینترنت استفاده کنند تا هم با تمرکز و سرعت بیشتر، از اتصال های طولانی مدت جلوگیری کرده و هم هزینه های حاصل از آن را کاهش دهند؛ اما این نوع خلوت گزینی، در طولانی مدت، برخی مشکلات روانی مانند گوشه گیری و در نهایت، افسردگی را در پی دارد. کیسلر و همکارانش، معتقدند: «بسیاری از روان شناسان، این نگرانی را داشته اند که آسانی ارتباط های اینترنتی، چه بسا افراد را وا می دارد تا آنان زمان بیشتری را به تنهایی بگذرانند و به صورت آنلاین با غریبه ها صحبت کنند. همچنین، با برقراری ارتباط سطحی، این کارها را به قیمت از دست دادن گفت وگوهای رودررو و ارتباط های فامیلی و دوستانه انجام دهند.» بنا به برخی پژوهش های پیمایشی، ارتباط های اجتماعی از طریق اینترنت، ضعیف تر از ارتباط های واقعی است و در درازمدت، به انزوای اجتماعی فرد می انجامد.

راهکارهای جلوگیری از آسیب های اخلاقی فضای مجازی در تربیت دینی

افراد باید برای ورود به دنیای مجازی، اطلاعات کافی در اختیار داشته باشند تا دچار مشکلات مالی و اجتماعی نشوند. ارتباطات سالم در فضای مجازی و لزوم هشیاری جوانان و خانواده در خصوص تهدیدهای فضای سایبری، در درجه نخستِ اولویت قرار دارد. پیشگیری از آسیب های اخلاقی ـ اجتماعی و توجه والدین به رفتار فرزندان، بسیار مهم است و برای جلوگیری از فروپاشی خانواده ها، والدین باید تا حدودی به فناوری های روز دنیا مسلط باشند و بدانند که تغییر در رفتار فرزندان، به معنای ایجاد تغییر در طرز فکر آنهاست و هنگامی که بنیان فکری و شخصیت آنان به صورت ناصحیح شکل گیرد، راه نفوذ شیادان نیز به حریم خصوصی افراد و محیط امن خانواده باز می شود. به منظور پیشگیری و کاهش آسیب های اخلاقی اینترنت بر خانواده، راهکارهایی مطرح شده اند که در صورت اجرای به موقع و مناسب، می توانند ثمربخش واقع شوند. این راهکارها، عبارت اند از:

1. برگزاری جلسات آموزشی از سوی مصادر فرهنگی در شهرستان ها به منظور آشنا نمودن و اطلاع رسانی به والدین در مورد فناوری های جدید، به ویژه اینترنت و شبکه های اجتماعی مجازی؛
2. برگزاری کلاس های آموزش در مدارس جهت آگاهی دادن به نوجوانان و جوانان در مورد مزایا و معایب فناوری های جدید و شیوه استفاده صحیح از آنها؛
3. وضع قوانین سخت گیرانه تر، جهت برخورد با مجرمان جرایم اینترنتی و اجرایی نمودن این قوانین؛
4. آگاهی و هوشیاری پلیس سایبری در مورد انواع جدید جرایم رایانه ای و اقدام در جهت ناکارآمد کردن دسیسه های دشمنان در این زمینه؛
5. آگهی های آموزنده از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در رادیو و تلویزیون در جهت افزایش آگاهی خانواده ها درباره خطرات ناشی از اینترنت؛
6. گذراندن اوقات بیشتری با فرزندان در فضای بیرون از خانه؛ به طوری که فرزندان از نظر عاطفی، احساس خلأ نکنند و جهت جبران این کمبود، به فضای مجازی پناه نبرند؛
7. پخش برنامه های کوتاه آموزشی درباره مزایا و معایب اینترنت از زبان ورزشکاران و هنرمندان محبوبی که عموماً جوانان آنها را الگوی خود قرار می دهند؛
8. طراحی بازی های رایانه ای؛ به گونه ای که در این بازی ها، انواع خطرات موجود در فضای مجازی و راهکارهایی جهت آشنایی و مقابله با آنها تعبیه شده است؛
9. طراحی و تدوین بخشی از کتاب های درسی در مورد آشنایی دانش آموزان با فناوری های جدید اینترنت و خطرات بالقوه آنها؛
10. با توجه به اینکه فضای مجازی، بسیار گسترده است و افراد می توانند از هر گوشه دنیا به یکدیگر پیام ارسال نمایند، این امکان وجود دارد که مجرم و قربانی، هریک در کشوری متفاوت ساکن باشند. ازاین رو، ضروری است تا نوعی هماهنگی بین المللی میان پلیس سایبری تمامی کشورهای برخوردار از این فناوری صورت گیرد تا در صورت امکان، جلوی ارتکاب جرم گرفته شود یا پس از ارتکاب امکان، بازداشت و مجازات مجرم سریع تر و آسان تر صورت گیرد؛
11. ساخت و پخش فیلم ها و زنجیره هایی با موضوع اینترنت و مزایا و معایب آن؛
12. استفاده از آموزه های دینی، از جمله امربه معروف و نهی ازمنکر به عنوان نوعی کنترل اجتماعی توسط هر شخص؛
13. هنجارسازی مثبت و ترویج فرهنگ استفاده از اینترنت و فضای مجازی.

نتیجه

با توجه به آنچه گذشت، فضای مجازی (اینترنت) در کنار دستاوردها و کاربردهای انکارپذیر و مثبتی که در زمینه های گوناگون دارد، پیامد نامطلوبی نیز به همراه دارد که باید مورد توجه والدین، مربیان و همه مسئولان امر تعلیم و تربیت و برنامه ریزان فرهنگی جامعه قرار گیرید.

حریم خصوصی افراد، آن قدر اهمیت دارد که احترام به آن در قرن حاضر از مرزهای سنّتی دین و اخلاق فراتر رفته و در بیشتر کشورهای جهان، ضمانت قانونی پیدا کرده است؛ اما شئون انسانی و اهمیت حفظ آن در فضای مجازی و امنیت اطلاعات مبادله شده، با چالش هایی مواجه شده و سلامت اخلاقی و حتی جسمانی کودکان و نوجوانان در جامعه به مخاطره افتاده است. بیشتر والدین نیز به دلیل عدم آشنایی با اینترنت و ظرفیت های آن و شبکه های اجتماعی فضای مجازی و فناوری نوین ارتباطی، از رفتارهای آنلاین فرزندانشان در فضای مجازی اطلاعی ندارند. همین مسئله، راه را برای صیادان اینترنتی باز می کند تا راحت تر بتوانند وارد حریم خصوصی خانواده شوند.

اینترنت، ابزاری مناسب برای توسعه افکار و اندیشه های بشری محسوب می شود؛ به شرط آنکه در راه صحیح استفاده شود. افراد باید برای ورود به دنیای مجازی، اطلاعات کافی در اختیار داشته باشند تا دچار مشکلات اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی نشوند. ارتباطات سالم در فضای مجازی و لزوم هوشیاری جوانان و خانواده ها در خصوص تهدیدات فضای سایبری، در درجه نخست اولویت قرار دارد. پیشگیری از آسیب های اخلاقی و اجتماعی و توجه والدین به رفتار فرزندان، بسیار مهم است و برای جلوگیری از فروپاشی خانواده ها، والدین باید تا حدودی به فناوری های روز دنیا مسلط باشند و بدانند که تغییر در رفتار فرزندان، به معنای ایجاد تغییر در طرز فکر آنهاست و هنگامی که بنیان فکری و شخصیت آنان به صورت ناصحیح شکل گیرد، راه نفوذ شیادان به حریم خصوصی افراد و محیط امن خانواده باز می شود. بنابراین، چنانچه خانواده ها در مورد شیوه های جدید ارتباط فرزندان، خودآگاهی و شناخت کافی و لازم را داشته باشند، از بروز بسیاری از آسیب ها جلوگیری خواهند نمود.

اینترنت به خودی خود، ابزاری بی طرف و خنثاست؛ اما اینکه اکنون مردم چگونه از آن استفاده می کنند، تعیین کننده است؛ اگر استفاده از اینترنت، مناسب و مثبت باشد، در جهت توسعه جامعه حرکت خواهد کرد؛ وگرنه مشکلات عمده ای را برای خانواده و اعضای آن به وجود می آورد؛ به عبارت دیگر، شبکه جهانی اینترنت، یک شبکه اطلاعاتی سریع با منابع بی شمار است که استفاده نادرست و بیش ازحد از آن در بین برخی از افراد، غرق شدن در دنیای رایانه و جدایی از دنیای واقعی، فواید آن را به آسیب تبدیل می کند؛ به طوری که هم اکنون استفاده نادرست از این ابزار، در میان کاربران جوامع پیشرفته چنان گسترش یافته است که از آن به عنوان یک بیماری مدرن نام می برند؛ بیماری ای که محصول عصر ارتباطات و انقلاب رایانه ای است.

باید دانست که فیلتر کردن هرچند لازم است و به طور موقت می تواند جلوی سوءاستفاده از اینترنت را بگیرد، ولی آنچه در شرایط کنونی لازم است و باید دولت روی آن سرمایه گذاری کند، ایمن سازی، تقویت باورهای دینی و بارورکردن روحیه تقوا و خودداری است. تنها در این صورت است که فرهنگ استفاده درست از اینترنت، در جامعه نهادینه می گردد و از آسیب های اخلاقی آن جلوگیری می شود.

پیشنهادها

برای جلوگیری از آثار و پیامدهای منفی فضای اینترنت در تربیت دینی فرزندان، به والدین پیشنهاد می شود:

1. بر شیوه استفاده فرزندان از اینترنت، نظارت فعال داشته باشند؛
2. همراه با کودکان از اینترنت استفاده نمایند و درباره مطالب آن با ایشان صحبت کنند؛
3. کودکان را تشویق کنند که از میان انواع موضوعات و مطالب موجود در اینترنت، دست به انتخاب صحیح بزنند؛
4. محدود کردن استفاده از اینترنت را برای کودکان در نظر داشته باشند؛
5. از قرار دادن رایانه در اتاق های شخصی فرزندان و پشت درهای بسته بپرهیزند؛
6. مسئولان و نهادهای فرهنگی ـ اجتماعی نیز وظیفه دارند فرهنگ استفاده درست و سالم از اینترنت را به افراد جامعه، به ویژه جوانان و نوجوانان که بیشتر در معرض آسیب های اخلاقی اینترنت هستند، آموزش دهند.

منابع:

1. ابراهیم پور کومله، سمیرا و خزایی، کامیان. «آسیب های نوپدید، شبکه های اجتماعی مجازی در کمین خانواده ایرانی» نخستین کنگره ملی فضای مجازی و آسیب های اجتماعی نوپدید، آذر 1391: 14 ـ 1.
2. اکبری، ابوالقاسم و اکبری، مینا. آسیب شناسی اجتماعی. تهران: انتشارات رشد و توسعه، 1390.
3. بزرگواری، رسول. «واگذاری چیستی اخلاق در شهر الکترونیکی». دومین کنفرانس بین المللی شهر الکترونیک، 1388.
4. ثنایی، باقر. «آسیب شناسی خانواده». نشریه پژوهشی تربیت، سال اول، ش 3، 1379.
5. حسینی، سید علی اکبر. تعلیم تربیت اسلامی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
6. دوران، بهزاد. «تأثیر فضای سایبرنیک بر هویت اجتماعی». رساله دکترای جامعه شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، 1381.
7. رحیمی، محمد. «عوامل اجتماعی مؤثر بر شکاف نسلی؛ مطالعه موردی شهر خلخال». پایان نامه کارشناسی ارشد جامعه شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، 1390.
8. رسولی، محمدرضا و آزاد مجد، افروشه. «اعتیاد اینترنت و اثرات ناشی از آن در بین دانش آموزان دوره متوسطه شهر تهران (دانش آموزان دبیرستانی منطقه 6 تهران)». مجله علوم اجتماعی، شم 67، مهر 1392: 97 ـ 90.
9. رضایی قادی، خدیجه. «تأثیر اینترنت بر ارزش های خانواده در بین دانش آموزان». مجله انجمن جامعه شناسی ایران، دوره ششم، ش 2، 1384.
10. ستارزاده، داوود. «بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر اعتیاد به اینترنت و پیامدهای آن». فصلنامه تخصصی علوم اجتماعی، شم 14، 1386.
11. شریف زاده، حکیمه السادات. «تلویزیون و تربیت دینی کودکان». پژوهش نامه تربیت تبلیغی، سال اول، ش 2، زمستان 1387: 142 ـ 115.
12. صادقیان، عفت. «تأثیر اینترنت بر کودکان و نوجوانان». مجله الکترونیکی نما، تهران: ش4، 1384.
13. فراست، زهرا. «بررسی و مقایسه منبع کنترل و رضایت زناشویی در بین زنان شاغل (معلم) و خانه دار شهر تهران». پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم، 1390.
14. کفاشی، مجید. «آثار نظم و تضاد خانواده بر خشونت علیه کودکان». فصلنامه پژوهش اجتماعی، سال سوم، ش 6، 1389.
15. نیسی، جمیل و مدحج، نضال. «بررسی حریم خصوصی و حمایت داده های محیط سایبری در مقررات کیفری ایران با نگاهی تطبیقی به مقررات کیفری کشورهای آلمان، انگلستان و ایتالیا». همایش ملی شهر الکترونیک، 1390.
16. نظری، علی محمد و نوایی نژاد، شکوه. «بررسی تأثیر برنامه بهبودبخشی ارتباط بر رضایت زناشویی زوجین هر دو شاغل». مجله تازه ها و پژوهش های مشاوره، ش 13، 1384.