اخلاق کسب و کار و احکام آن - بخش دوم

اخلاق کسب و کار و احکام آن

اخلاق کسب و کار و احکام آن اهمیت ویژه ای در اسلام دارد، سفارش به نگرفتن سود ازمشتریان به هنگام تأمین مخارج روزمره، کراهت قسم خوردن به هنگام معامله نشانگر آن است که اسلام از نوعی اخلاق در فضای کسب و کار حمایت می کند.

پیشنهادی: بخش اول اخلاق کسب و کار و احکام آن

اخلاق کسب و کار از منظر اسلام

در فقه اسلامی برای هر امری شرایطی را بیان نموده که در آن خیر و صلاح دنیا و آخرت فرد نهاده شده است و اثرات بسیار مثبتی هم برای جامعه دارد. یکی از مشاغلی که دین مبین اسلام اهمیت ویژه ای به آن داده تجارت است و به همین دلیل برای تاجر شرایطی قرار داده که می توان به مواردی از آن اشاره کرد اولین قدم در تجارت راستگویی است. بدون شک راستگویی یکی از شرایطی است که هر فرد به عنوان تاجر باید داشته باشد و لازمه تجارت صدق می باشد و مقام و جایگاه تاجر راستگو در قیامت در حد مقام شهدا می باشد و جایگاهش زیر سایه عرض الهی است.

حضرت علی(علیه السلام) فرمود: راستگویی سرچشمه ایمان و زینت انسان است و در جایی دیگر فرمودند: راستگویی بهترین دلیل برای پیروزی است.

روزی حلال و آثار آن در زندگی

بر اساس آیات و روایات اسلامی کسب روزی حلال یکی از مهم ترین زمینه های تقویت دینداری شمرده شده است به گونه ای که امام صادق (علیه السلام) به یکی از یارانش فرمود: «کسب روزی حلال را رها مکن، چراکه تو را در دینت کمک می کند»

از دیدگاه اسلام، انسان دارای دو بعد جسم و روح است. اما اصالت از آنِ روح است و باید تمام برنامه ها و تلاشهای انسان در مسیر دستیابی به کمال شایسته روح باشد. با این نگرش، اسلام در هر زمینه ای از زندگی نسبت به روح و سلامت و کمال آن توجه ویژه ای دارد و کسب مال حلال را در ارتقاء روحیه معنوی بسیار مؤثر می خواند. چنانکه سلامت روح در گرو استفاده صحیح و مطلوب از مال حلال است و بی توجهی به این موضوع، عوارض و پیامدهای منفی و مخربی را برای انسان به وجود می آورد. بر اساس جهان بینی اسلامی روزی رسان خداوند متعال است و خود روزی را تقسیم و تقدیر می کند، امّا همه موظفند منبع درآمدی حلال داشته باشند؛ زیرا خداوند به وسیله اسباب روزی می دهد چنانکه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در حجة الوداع نسبت به این مسئله تأکید کرده و فرمود: خداوند متعال روزی ها را در میان مخلوقاتش به صورت حلال تقسیم فرموده است، نه به صورت حرام. پس هرکس با تقوی باشد و صبر کند خداوند روزیش را به او می دهد، ولی هر کس بر اثر کم صبری پرده دری و شتاب کند و از غیر راه حلال روزی را بیابد، از روزیش کم می شود و روز قیامت نیز مورد بازخواست قرار می گیرد.

با نگاه به آیات قرآن در می یابیم که قرآن هرگز ما را به چشم پوشی از مواهب الهی دعوت نکرده و فقر را ارزش و نعمت به حساب نیاورده است و امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) یکی از ویژگی هایی که برای پارسایان بیان می کنند، تلاش برای روزی حلال است. به همین دلیل است که امام صادق(علیه السلام) درباره کار و تلاش خویش بر زمین زراعی فرمود: من در زمین خودم تلاش می کنم و عرق می ریزم، در حالی که خدمتکارانم می توانند این کار را بکنند، ولی با این کارم می خواهم خداوند متعال ببیند که من در پی روزی حلال هستم.

قرآن کریم حتی در سوره جمعه که توصیه آن به شرکت در نماز جمعه و ذکر خداست، می فرماید: هنگامی که نماز پایان یافت، شما آزادید در زمین پراکنده شوید و فضل خدا را بطلبید (به دنبال روزی بروید) و خدا را بسیار یاد کنید، شاید رستگار شوید! از این آیه استفاده می کنیم که حتی روز تعطیل و به جا آوردن اعمال عبادی در روز جمعه، مانعی برای فعالیت های اقتصادی سازنده نیست کسب روزی حلال در هر زمان و مکانی مسائل خاص خود را داشته و دارد ولی به نظر می رسد که امروزه به دلیل پیچیدگی های زندگی ماشینی، کسب روزی حلال سخت تر شده است و گویی شرایط امروز مصداق سخنی است که امام صادق(علیه السلام) در 1400 سال پیش خطاب به یکی از یارانش به نام مصادف فرمود: «یا مُصادِفُ! مجالَدَةُ السیوفِ أهونُ من طَلَبِ الحلالِ؛ شمشیرزدن و جنگیدن آسان تر از به دست آوردن روزی حلال است»

شرایط کسب حلال

یکی از زمینه های کسب روزی حلال، شناخت دستورالعملهای دین و مسائل خرید و فروش است، همانگونه که امام صادق(علیه السلام) در بیان راهکار مناسب برای کسب روزی حلال می فرمایند: کسی که می خواهد تجارت کند، باید شناختی در دینش داشته باشد تا حلال را از حرام باز شناسد و کسی که شناخت دینی ندارد و به احکام تجارت ناآشناست ولی تجارت می کند، خود را در شبهات افکنده است. ائمه معصوم(علیهم السلام)، راهکار مناسب برای کسب روزی حلال را ابتدا شناخت دین و مسائل دینی و بعد از آن آشنا شدن با مسائل خرید و فروش بیان می کنند و به صراحت اعلام می دارند که شخصی که به اینها عمل نکند، خود را در شبهات و حرام گرفتار خواهد کرد.

آثار سوء حرام خواری و بی توجهی به کسب حلال

خداوند متعال برای تمام مخلوقات «روزی حلال» مقدّر فرموده است. اگر انسان عجله نکند و قناعت و صبر را پیشه خود سازد، تمام رزق مقدرش به او خواهد رسید. کسانی که از کسب حرام پرهیز نمی کنند، خیال می کنند اگر از مال حرام صرف نظر کنند، کمبودی در معاششان پدید می آید و سخت محتاج و گرفتار می شوند در حالیکه خداوند می فرماید: «هیچ جنبنده ای در زمین نیست، مگر اینکه روزی او برخداست. او قرارگاه و محلّ نقل و انتقالش را می داند.» همه اینها در کتاب آشکاری ثبت است هر مالی که انسان از راه نامشروع و حرام کسب کند، علاوه بر اینکه معصیت پروردگار را نموده و دارای عقوبت های اخروی است، در دنیا نیز موجب گرفتاری های جبران ناپذیر خواهد شد که بی برکتی اموال، عدم مقبولیت عبادات و... از جمله آنهاست و پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره فرمود: «هر شب در بیت المقدس فرشته ای فریاد می زد: هر کس مال حرامی بخورد، خداوند هیچ عمل واجب یا مستحبی از او را نمی پذیرد» 

حتی امام صادق(علیه السلام) درباره گذاردن حج با مال حرام هشدار داده و می فرماید: هر گاه کسی مالی از غیر راه حلال به دست آورد و با آن به حج مشرّف شود، چون گوید «لَبَّیْکَ اللّهُمَّ لَبَّیْکَ»، خطاب می رسد: «لا لّبَّیْکَ و لا سَعْدَیُکَ؛ تو نیامدی و رستگار نشدی عدم استجابت دعا یکی دیگر از پیامدهای بی توجهی به کسب حلال است به گونه ای که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «کسی که لقمه حرامی بخورد، تا چهل روز نمازش قبول نمی شود و تا چهل روز دعایش مستجاب نمی گردد و هر گوشتی که در بدن او از حرام روییده شود، به آتش جهنّم سزاوارتر است و هر لقمه حرامی، باعث روییدن گوشت در بدن می شود»

و نیز فرمود: « کسی که دوست دارد دعایش مستجاب شود، باید از درآمد و خوراک حلال و پاکیزه بهره مند شود و از حرام بپرهیزد.

اخلاق کسب و کار

طرفداران اخلاق کسب و کار با مشکلی اساسی در زمینة ضمانت اجرایی آن در فضای خشک تجارت مواجه اند. در بسیاری از موارد، اهل کسب و کار می توانند با زیر پا گذاشتن اخلاق به سود بیشتری ـ لااقل در کوتاه مدت ـ دست یابند این مشکل، به ویژه در صورت ارائه تفسیری کارکرد گرایانه از اخلاق تجارت رخ می دهد. این مشکل را می توان با اتخاذ رویکردی دینی به اخلاق تجارت و استفاده از راهبردهای دینی برای درونی سازی انگیزه های اخلاقی در فضای کسب و کار حل کرد؛ ولی آیا اساساً می توان به ارائه نوعی اخلاق دینی کسب و کار اقدام کرد؟ برخی به شدت امکان ارائه اخلاق حرفه ای کسب و کار با رویکرد دینی را منکر می شوند و برخی نیز بر امکان پذیر بودن آن استدلال می کنند. این اختلاف نظر به طور عمده حول محور این نکته گسترش یافته است که آیا می توان میان اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی ارتباطی ایجاد کرد یکی از استدلال های ارائه شده در نفی رویکرد دینی به اخلاق کار آن است که «اخلاق کسب و کار، اخلاق بازی است و با اخلاق دین متفاوت است» این ادعا بر پایة نظریه دوگانگی اخلاق فردی و اخلاق کاری که به طور عمده توسط افرادی چون آلبرت کار، و پیتر فرنچ مطرح شده، و مورد تأیید اقتصاد دانی چون میلتون فریدمن قرار گرفته است، استوار می باشد.

مطالب مرتبط:
مهارت های فردی و بین فردی/ بخش اول
مهارت های فردی و بین فردی/ بخش دوم

نظریه دوگانگی اخلاق دینی و اخلاق تجارت

آلبرت کار در توجیه این نظریه معتقد است تجارت ویژگی های خشک یک بازی را دارد او فضای کسب و کار را به بازی پوکر تشبیه می کند که در آن بنا بر قاعده بازی، بازیگر نمی تواند بدون لاف زدن و کتمان حقیقت برنده شود؛ این قاعده بازی است و اشکالی بر آن وارد نیست. بر این اساس، یک تاجر موفق باید لاف زدن و کتمان حقیقت را به مثابه قاعده بازی تجارت یاد بگیرد و بر فنون آن مسلط شود. فریدمن در تأیید نظریه آلبرت کار بیان می کند که در صحنه کسب و کار، افراد باید تمامی تلاش خود را برای بیشینه کردن منافع خود مبذول دارند و تنها محدودیت موجود بر سر راه آنها، محدودیت های قانونی است در برابر دیدگاه مزبور، برخی با رد نظریة دوگانگی اخلاق فردی و اخلاق کاری، بر امکان پذیری رویکرد دینی در اخلاق کسب و کار استدلال می کنند برای نمونه، الیوت در در تبیین رویکرد متفاوت دین به کسب و کار بر وابستگی عرصه های مختلف زندگی در نگرش دینی تأکید می کند. به نظر او، دین این نگرش را که «کسب و کار، کسب و کار است»، و با جنبه های دیگر زندگی مرتبط نیست، مردود می شمارد در تبیینی کامل تر، کامنیش اخلاق کسب و کار دینی را بر پایه نوعی انسان شناسی دینی استوار می داند. به اعتقاد او، اخلاق کسب و کار، همانند اخلاقیات مهم دیگر، به گسترش یک انسان شناسی دینی یا فلسفی، و یک شناخت از بشریت و اینکه حرفة مناسب برای او چیست، نیازمند می باشد. کامنیش این ایده را به خوبی گسترش نداده است، ولی ریشه یابی انسان شناسانة او بسیار راهگشاست. بر این اساس، تفسیری دینی از انسان و هدف او از کار و تلاش، می تواند فلسفه و اخلاق کسب و کار را متأثر سازد در میان نگرش های جدید به اخلاق کسب و کار، می توان گرایش هایی به استفاده از مفاهیم دینی در تبیین نقش اجتماعی بنگاه ها و شرکت های تولیدی مشاهده کرد برای نمونه، کیت دیویس معتقد است در عصر کنونی کسب و کار نقش اجتماعی جدید پیدا کرده است و می توان صاحبان حرفه ها و صنایع را امانت دار منابع جامعه تلقی کرد.

از این روی، استفاده از منابع تجدیدناپذیر جامعه برای تولید محصولات کم ارزش و کم دوام نوعی زیان برای جامعه به شمار می آید کامنیش معتقد است آمریکای معاصر نیازمند گسترش اخلاقیاتی است که بر پایة مسئولیت ارزشی کسب و کار در مقابل جامعه استوار باشد. (همان، 61-60). نکته دارای اهمیت آنکه در فضای اخلاق غیردینی سخن گفتن از امانت داری انسان در مقابل جامعه، چندان ساده به نظر نمی رسد؛ زیرا ترسیم مسئولیت اجتماعی برای افراد با سودگروی به مثابه بینش حاکم بر جوامع توسعه یافته سازگار نیست.

اخلاق بازرگانی

اخلاق بازرگانی و کسب و کار را می توان یکی از گرایش های سنتی مهم علوم اقتصادی دانست که در حال حاضر، در بسیاری از محافل علمی به صورت یک رشته مستقل درآمده است.اخلاق بازرگانی و کسب و کار را می توان یکی از گرایش های سنتی مهم علوم اقتصادی دانست که در حال حاضر، در بسیاری از محافل علمی به صورت یک رشته مستقل درآمده است.

با مروری کلی بر کارکرد روزانه بازارهای مختلف (بازارکالا و خدمات، بازارپول و ارز وطلا، بازاربورس و اوراق بهادار، بازارمسکن و خودرو و حتی بازار بیمه) اهمیت اخلاق کسب و کار نمایان تر می شود. ظهور و گسترش معاملات الکترونیکی در دهه اول قرن 21 و انجام معاملات فراوان اینترنتی، اهمیت موضوع را چند برابر کرده است.

یکی دیگر از ضرورت های مطالعه اخلاق کسب و کار، وجود جرائم اخلاقی نسبتاً فراوان در انواع بنگاه ها، اعم از بنگاه های بخش خصوصی، دولتی، محافل ورزشی، حتی مجامع دینی، علمی، بهداشتی و امثال آن است. ارائه گزارش های غلط کارکنان به مدیران، تقلب در معاملات، گران­فروشی، رشوه، تنظیم اسناد جعلی، تولید کالاهای غیراستاندارد، تبلیغ غیرواقعی، سرقت، کشیدن چک بدون محل، وارد و خارج کردن کالای قاچاق، مصرف داروهای مخدر در محل کار، از این نمونه ­ها هستند.

این امور در حالی صورت می­گیرند که ایران یک کشور اسلامی قلمداد می شود و مراکز فراوان دولتی وحکومتی برای نظارت بر حسن اجرای امور و مبارزه با تخلفات کسب و کار وجود دارند.

بدیهی است تبیین اخلاق کسب و کار و اعمال آنها می­تواند حداقل بخشی از این تخلفات را بکاهد. در جهان پیشرفته و به ویژه در آمریکا، تنها از دهه 1960 به بعد بود که اخلاق کسب و کار معنی اخلاق کسب وکار در نگرش اسلامی، درواقع جزئی از کل نظام اقتصادی و اجتماعی آن است و کارآمدی آن نیز بستگی به سازگاری با دیگر ابعاد آن دارد و اساساً به جدایی مکانیکی بین امور مادی و معنوی عقیده ندارد.

هماهنگی بین بازار، بخش خصوصی و دولت، از دیگر عناصر سیستمی اخلاق کسب و کار است. بنابراین اگربازاری ها از نظر فردی بر اخلاق کسب و کار پایبند باشند ولی سیاست گذاران وقانون گذاران درمسیر دیگری حرکت کنند، نباید انتظار کارکرد مطلوب از اخلاق کسب و کار داشت. خصوصیت اخلاق محوری و انسان محوری در اقتصاد اسلامی، اخلاق کسب و کار را هم به ابزار و هم به هدف تبدیل کرده است. از یک طرف پایداری اخلاق کسب وکار برای حصول به کارآمدی اقتصادی، وظیفه دینی و اجتماعی یک مسلمان است و ازسوی دیگر، حفاظت از خصلت اخلاقی و انسانی، یک هدف اساسی است.

از منظر اسلامی می توان اصول موضوعه و مولفه های زیر را برای اخلاق کسب و کار مورد تایید قرار داد:

1- اخلاق کسب و کار چارچوبی متعادل دارد و پیوند سیستمی با  دیگر ابعاد اقتصاد سیاسی اسلام دارد.

2- ضمن آن که بر کارایی و دیگر عناصر پیشرفت اقتصادی تاکید ویژه دارد و در راستای تقویت جدی آن است، هدف غایی آن حفظ انسانیت و اخلاق است.

3- اخلاق کسب و کار در اقتصاد اسلامی از دو دسته نهاد ارزشی-عقیدتی و سازمانی-حقوقی برخوردار است.

4-اخلاق کسب وکار در قلمرو اسلامی مکمل اخلاق کسب و کار در دیگر الگوهای اقتصاد متعارف است و عنصر اجتهاد به آن پویایی می بخشد.

5- مجموعه نظارت های درونی افراد، سنت های اجتماعی دهی اخلاق کسب و کار را بر عهده دارند.

یکپارچکی اخلاقی

رویکرد یکپارچه اسلام به اخلاق فردی و اجتماعی را می توان از دستورهای اخلاقی وارد شده درباره تجارت استنباط کرد. سفارش به ساده گرفتن در معامله، نگرفتن سود از مشتریان به هنگام تأمین مخارج روزمره، استحباب پذیرش تقاضای فسخ معامله، کراهت قسم خوردن به هنگام معامله و ده ها دستور اخلاقی دیگر نشانگر آن است که اسلام از نوعی اخلاق متعالی در فضای کسب و کار حمایت می کند که گسترش فضیلت های اخلاقی هماهنگ را در زندگی فردی و اجتماعی دنبال می کند.

اخلاق متعالی

کسب و کار به شکلی اساسی از شیوه سودگرایانه رایج در فضای تجارت فاصله می گیرد. اسلام سعی کرده است با ترویج قواعدی اخلاقی، تجارت را از شکل نوعی بازی برد ـ باخت به یک بازی برد ـ برد تبدیل کند. در این بازی، گاه باختن متعارف نیز به دلیل رعایت حال افراد ضعیف، نوعی برد قلمداد می شود و بازی باخت ـ برد نیز به منزله بازی برد ـ برد تلقی می شود. این منطق تصمیم گیری با گسترش دید مؤمنان به تجارت توجیه، و از آنها خواسته شده است به تجارت با خدا بپردازند؛ تجارتی که بسیار سودآورتر از تجارت های دنیایی است. آنان می توانند با تجارت عمل صالح، به ثواب دست یابند.

بر اساس این نگرش، مؤمنان با فروش متاع خود، به بهشت برین به منزله پاداشی ارزشمند دست می یابند چنین تحلیلی می تواند افزون بر جلوگیری از تنش های اقتصادی و اجتماعی در بازار، زمینه ساز بروز و ظهور بسیاری از فضایل اخلاقی در فضای کسب و کار شود نفی اخلاق بازی در تجارت را می توان در سیره عملی معصومان(علیهم السلام) مشاهده کرد. برای نمونه، واکنش امام صادق(علیه السلام) به فرصت طلبی پیشکارش، مصادف، قابل توجه است. نقل شده است که امام مبلغ هزار دینار به مصادف داد تا به مصر رود و تجارت کند؛ او پس از خرید کالایی تجاری، همراه گروهی از بازرگانان به طرف مصر حرکت کرد. آنها در نزدیکی های مصر متوجه شدند که کالایشان در مصر کمیاب شده است. مصادف و بازرگانان با یکدیگر هم پیمان شدند که کالای خود را به دو برابر قیمت بفروشند. آنان پس از فروش کالایشان سود زیادی به دست آوردند و راهی مدینه شدند. مصادف خدمت امام صادق(علیه السلام) رسید و دو کیسه هزار درهمی به حضرت تقدیم کرد و گفت: یک کیسه سرمایه شما و کیسه دوم سود آن است. امام فرمود این سود زیاد است چگونه آن را به دست آوردی؟ مصادف ماجرا را تعریف کرد. امام فرمود: خداوند منزه است! آیا شما قسم خورید که اموال را به دو برابر قیمت به مسلمانان بفروشید! سپس حضرت یکی از دو کیسه را گرفت و فرمود: من سرمایه ام را برداشتم، ولی نیازی به آن سود ندارم. ای مصادف! جنگ با شمشیر، از کسب روزی حلال آسانتر است.

مطالب مرتبط:
مهارت های فردی و بین فردی/ بخش هشتم
مهارت های فردی و بین فردی/ بخش نهم

ادامه دارد...

منابع:
قرآن کریم
بحار الانوار
غررالحکم
کنزالعمال
تفسیر عیاشی
اصول الکافی
وسائل الشیعه