تعریف تخصصی و تفاوت سیره با سنت

سیره و سنت :

برای سیره و سنت تعاریف و توضیحات گوناگونی وجود دارد که ما در اینجا تلفیق دو پاسخ  را از نرم افزار پاسخ 2 مرکز ملی پاسخگویی به سوالات شرعی حوزه علمیه قم و اداره مشاوره نهاد مقام معظم رهبری در دانشگاه ها خدمت شما تقدیم می کنیم.

تعریف تخصصی و تفاوت سیره با سنت :

برای دست یافتن به علوم و معارف اسلامی و حکمی از احکام شرعی، ادلۀ اربعه. یعنی، کتاب، سنّت، عقل و اجماع مورد نیاز است.[ر.ک: حیدری، سید علی نقی، اصول الاستنباط، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1376ش، ص287] «سنّت» پس از قرآن، دومین منبع شناخت دین است، که تبیین و تفسیر کلیات قرآن را بر عهده دارد. اگر آموزه های قرآن را به سه بخشِ اساسیِ عقاید، اخلاق و احکام تقسیم کنیم، «سنّت» دیدگاه های اسلامی را در این سه بخش به تفصیل تبیین می کند.[ر.ک: نصیری، علی، درسنامة علم حدیث، قم، انتشارات نصایح، چاپ اول، 1381، ص23.]

در تفسیر مجمع البیان آمده است: به هر چیزی که به صورت «دوام» و «استمرار» اتفاق بیفتد، سنّت یا طریقت می گویند.[ر.ک: طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، محقق: سیدهاشم رسولی محلاتی، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1406، ج1، ص643.] سنت، سیره، طریقت هر سه کلماتی دارای معانی نظیر هم هستند[همان، ج3ـ4، ص670 و 671.] و سنت، راهی است که برای اقتدا به آن و تبعیّت از آن قرار داده شده است از جمله، «سیره» و «سنت» حضرت رسول ﷺ.[ همان، ج1ـ2، ص642.]

در معنی و مفهوم «سنت» و «سیره» از یک نظر، دو دیدگاه قابل ذکر می باشد، که هر دو، دیدگاهِ محدثان (راویان حدیث) می باشد.

دیدگاه اهل سنت و دیدگاه شیعه

الف) دیدگاه اهل سنت: اهل سنت از آنجا که همانند شیعه به امامت امامان اثنی عشر قائل نیستند و در نتیجه قول آنها را فقط به عنوان راوی حدیث می پذیرند در تعریف سنت چنین می گویند که:
سنت، قول پیامبر ﷺ، فعل آن حضرت و تقریر آن حضرت (گفتار یا انجام کاری که نزد پیامبر ﷺ صورت گیرد و حضرت عکس العمل نشان ندهند، که نشان دهنده رضایتمندی خواهد بود) می باشد.[ ر.ک: صالح، صبحی، علوم الحدیث و مصطلحه، قم، انتشارات رضی، چاپ پنجم، 1363ش، ص19.]

این دیدگاه، با توجه به دلایل قطعی و روشن شیعه در امامت ائمه اثنی عشری، و حجّیت قول فعل و تقریر ایشان، دیدگاهی ناقص خواهد بود که در بیان نظر شیعه بدان می پردازیم.

ب) نظر شیعه: شیعه با توجه به دلائل قطعی اعم از عقلی و نقلی در امامت امامان دوازده گانه قایل به این است که:
همان دلیلی که بر ضرورت وجود پیامبر و ارسال رُسُل دلالت دارد، ضرورت وجود اصل امامت و منصبی که از جانب خدا باید داده شود را نیز ثابت می کند و روایات متواتر موجود نیز همانند برخی آیات قرآنی مصداق آن را مشخص می کنند[ر.ک: مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقائد، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ چهاردهم، 1375، ج2ـ1، ص 204 الی 387.] و این دلایل، قول و فعل و تقریر امامان و بلکه معصومین ـ علیهم السلام ـ را حجت و دلیل می داند. بنابراین تعریف سنت از نظر شیعه اینگونه است:
قول، فعل و تقریر معصومین ـ علیهم السلام ـ را سنت می گویند.[ر.ک: مظفر، اصول الفقه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ چهارم، 1403ق، ج2، ص57.]

سنت معنای دیگری نیز ـ غیر از آن مفهومی که محدثان (راویان حدیث) به آن پرداخته اند ـ دارد. طبق این تعریف هر چیزی را که از پیامبر و ائمه اثنی عشر ـ علیهم السلام ـ نقل شده، اما از باب فریضه (واجب) نباشد. یعنی جزء مستحبات باشد، سنت می گویند.

تفاوت سنت با حدیث:

برای اینکه محدوده سنت کاملاً روشن شود، لازم است فرق میان سنت و اصطلاح حدیث نیز اجمالاً مورد بررسی قرار گیرد.

در تفاوت میان سنت و حدیث می توان گفت که: حدیث ناظر به گفتار معصومین ـ علیهم السلام ـ است، در حالی که سنت به شیوه، منش و رفتار آنان ناظر می باشد.

و از آنجا که منش، گفتار را نیز در بر می گیرد، می توان سنّت را اعمّ و فراگیرتر از حدیث دانست. به همین دلیل، در بر شمردن ادله استنباط (جهت به دست آوردن حکم شرعی)، در کنار قرآن از سنّت یاد می شود، نه حدیث و در روایات، «عرضه بر سنّت» به عنوان یکی از راههای شناخت روایات مجعول شناخته شده است، نه عرضه بر حدیث.

با این حال باید توجه داشت که امروزه به حکایتِ فعل و تقریرِ معصوم ـ علیه السلام ـ نیز، به خاطر حیثیّت گزارش گری آن «حدیث» اطلاق می شود.[ درسنامه علم حدیث، همان، ص30ـ31]

آنچه تاکنون بیان شد تعریف سنت و مشخص کردن محدوده آن بود. و بنابر آنچه در اول کلام ذکر شد،سیره و سنت باهم نسبت تساوی دارند، در نتیجه موارد ذکر شده، تعریف و توضیح سیره نیز خواهد بود.

اما برای سیره معنایی دیگر در کتب اصولی مطرح است که برای تکمیل بحث در ذیل اجمالاً به آن نیز پرداخته می شود.

سیره به معنای عادت مردم یا هماهنگی عملی آنها بر فعل (انجام کار) یا ترک چیزی.

بنابراین تعریف سیره به دو قسم تقسیم می شود:
1ـ سیره عقلائیه یا بناء عقلاء، 2ـ سیرة‌ متشرعة یا شرعیه و یا اسلامیه.
الف) سیرۀ عقلانیه (عقلائیه) یا بناء عقلاء: منظور از این سیره، تمام مردم و عقلاء و عرف عامه مردم بدون احتساب مذهب و ملیت است که این تعریف شامل مسلمان و غیر مسلمان می شود.
ب) سیره متشرعه یا شرعیه، و یا اسلامیه.

منظور از آن سیره تمام مسلمانان (که خصوص مسلمان مد نظر است) یا گروه خاصی از مسلمانان مثل امامیه است.[ر.ک: مظفر، اصول الفقه، منشورات فیروز آبادی، چاپ اول، ص405]

نتایج:

1ـ سنت دارای دو معنی نزد محدثان (راویان حدیث) است.
الف: محدثان اهل سنت که می گویند: سنت قول، فعل و تقریر پیامبر ﷺ می باشد.
ب: محدثان شیعه که قایلند: سنت علاوه بر قول و فعل و تقریر پیامبر ﷺ، امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ را نیز در بر می گیرد.

2ـ سنت، نزد فقها به معنای مستحب است که در مقابل واجب می باشد.

3ـ سنت، معنایی اعم از حدیث دارد.

4ـ سیره، در نزد علمای اصول معنای دیگری غیر از سنت دارد. و به معنای عادت و همگامی عملی مردم بر ترک یا فعل (انجام) چیزی است.

5. سیره به این معنا دارای دو قسمت است. اول: سیرۀ عقلانیه که منظور عادت تمام انسان هاست. دوم: سیره متشرعه که به معنی عادت تمام مسلمانها یا گروهی خاص از مسلمانها مثل شیعه می باشد.

تذکر: سنت، خود فعل و قول و تقریر معصوم می باشد، اما امروزه، به حکایت آنها به صورت مکتوب، از آن جهت که حیثیت گزارش گری دارد «حدیث» نیز اطلاق می شود. بنابراین می توان نتیجه گرفت که حدیث می تواند حامل سنت نیز باشد.

تفاوت سیره و سنت :

سیره، یعنی تاریخ زندگانی افراد از زوایای گوناگون. سیره، تفاوتی با تاریخ ندارد، جز این که تاریخ مربوط به سرگذشت تمام ملتها و قومهاست، سیره مربوط به سرگذشت انسانهای برجسته و فرهیخته؛ از این روی در تعریف سیره نوشته اند :

« تدوین تفاصیل حیاة أحد المشاهیر و اعماله.»

[سیره] نگارش شرح زندگانی و رفتار یکی از بزرگان است.

کتابهای گوناگونی به عنوان سیره در شرح حال افراد نگاشته شده است : سیر الملوک، سیر الملوک یا سیاستنامه خواجه نظام الملک  طوسی، سیر الاقطاب، سیر الانبیاء و الائمه، سیرة ابن  طولون، سیرة  النبی، سیرة الاسکندر، سیرة الانبیاء، سیرة الصدیقة  الکبری، سیرة القائم و... دائرة المعارف  اسلامیه که توسط مستشرقان نگاشته شده، سیره را به همین معنی دانسته است.

با توجه به معنای ارائه شده برای سیره، سیره گسترده تر از سنت خواهد بود، گرچه سمت و سوی بحثهای اصلی آن جنبه تاریخی دارد. اما اگر سیره را به معنای رفتار و عمل نوعی بدانیم، می توان گفت:

بین سیره و سنت عموم و خصوص من وجه است؛ زیرا در سنت عملی با هم هماهنگی دارند و سیره برخی از گفتار پیامبر را در بر نمی گیرد و از سوی دیگر گزارشهایی که در قرآن درباره رفتار پیامبر آمده است، سنت نامیده نمی شوند، گویا در این موضوع اختلافی نیست.

شاطبی درباره سنت می نویسد :

« یطلق لفظ السنة علی ما جاء منقولاً عن النبی ﷺ علی الخصوص، مما لم ینص علیه فی کتاب العزیز، بل انما نص علیه من جهته علیه الصلاة و السلام، کان بیاناً لما فی الکتاب أولاً.»

بر آنچه از پیامبر نقل شده و در قرآن نیامده، حال در شرح آیات باشد، یا جدای از آنها، سنت گفته می-شود.

البته اهل سنت، از جمله شاطبی، سنت را گفتار و کردار خلفا و یا تمامی صحابه گسترش می دهند و شیعه سنت را به گفتار و کردار پیامبر ﷺ یا امامان اطلاق می کند.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

1ـ اصول و قواعد فقه الحدیث، محمدحسن ربانی، بوستان کتاب، قم.
2ـ علم الحدیث، دکتر سیدرضا مؤدب، انتشارات احسن الحدیث.
3ـ کلیاتی در علم الحدیث، سیدحسین نخلی، ناشر: خود مؤلف.