رابطه عبادت با دنیاگرائی - عبادت منهای رهبانیت

رهبانیت ممنوع

از جمله اعمالی که در مسیحیت به عنوان یک نوع عبادت ممتاز و مقدس به حساب می آمد «رهبانیت» بود، و رهبانیت به معنای ترس و خوف است، و راهبان را هم بدین جهت راهب می نامند، که از ترس اینکه مبادا گرفتار مظاهر دنیا و امور مادّی و روابط عصیان آلود با افراد شوند، راه زهد و کناره گیری از اجتماع را بر می گزیدند و قید همه چیز را می زدند و به کوه و صحرا پناه می بردند؛ و در غار کوه یا درّه ای به عبادت و نیایش پروردگار می پرداختند!
در هر صورت، رهبانیت و چنین زهد گرایی، و انزواطلبی، و کناره گیری از جامعه و مسئولیت های اجتماعی را، اسلام ممنوع و محکوم نمود، و اسلام چنین عملی را روا نمی دارد، که انسان فقط در فراز و نشیب ها سر خود را بگیرد و از معرکه بیرون رود، و خویش را از زیر بار مسئولیت ها آزاد سازد؛ بلکه هر مسلمان وظیفه دارد، صرف نظر از اینکه گلیم خود را از آب در می آورد، سعی کند که غریق ها و افراد دیگری را که گرفتار مشکلات و بحران ها می شوند نجات دهد. در صدر اسلام هم، هر گاه چنین عقیده و فکری در مسلمانان بوجود می آمد، رسول اکرم ﷺ آن را سخت محکوم و ممنوع اعلام می فرمودند: «انس بن مالک» می گوید: وقتی «عثمان بن مظعون» صحابی معروف پیغمبر ﷺ فرزند خویش را از دست داد، آنقدر محزون و افسرده خاطر گشت، که روابط و معاشرت خود را با افراد ترک گفت، و در خانه نشست و انزوا گزید و به عبادت پرداخت! داستان عثمان به گوش پیغمبر ﷺ رسید، و کسی را به سراغ او فرستاد؛ و پیغام داد که: خداوند چنین کاری را برای ما مقرّر نفرموده، رهبانیت و ترک دنیا برای امت من، تنها جهاد در راه خدا است.[سفینة البحار، ج1، ص540] آری، رهبانیت اسلام، تنها جهاد است، و اگر کسی واقعاً بخواهد خود را از قید و بندها و علایق و روابط دنیایی آزاد سازد، و دارای چنین بذل و بخششی گردد، که به خاطر خدا و احیای سنتّ های اصیل دین، دست از خواسته ها و لذائذ بشوید، شایسته است که دست از جان و هستی خود بشوید، و آن را در میدان جنگ و جهاد در راه خدا بذل و بخشش نماید، چه اینکه پیامبر عالیقدر اسلام [حضرت محمد] ﷺ فرمود: إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يَكْتُبْ عَلَيْنَا رَهْبَانِيَّةً إِنَّمَا رَهْبَانِيَّةُ أُمَّتِي اَلْجِهَادُ فِي سَبِيلِ اَللَّهِ.[سفینة البحار،ج1، ص540] باری، عبادات اسلامی هرگز یک سری عبادات یک بعدی و معنوی نیستند و قرآن کریم هر گاه نماز را که یک عبادت معنوی صرف است، یادآور می شود وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ می گوید، فوراً به دنبال آن، آتُوا الزکاة را نیز که یک عبادت مالی و اجتماعی و تربیتی است، و هم بعد الهی دارد و هم بعد مردمی، عنوان و توصیه می کند.

وقتی احکام حج را بیان می کند، کشتن حیوان و قربانی را نیز جزو آن می شمارد و می گوید: وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقيرَ.[حج/28] فقیر و تهیدست را نیز اطعام و سیر نمایید، و بالاخره در اسلام، اطعام و انفاق، بعنوان یک سلسله عبادات و وظایف مالی، امر به معروف و نهی از منکر؛ دلجویی از مستمندان، عیادت بیماران، برقراری صلح و آشتی، و پیوند و روابط انسانی با افراد جامعه، به منظور یک سلسله عبادات اجتماعی معرفی گردیده است. و باید گفت: تفرقه گرایی و پراکنده گی، و قطع رابطه از افراد اجتماع، بر خلاف وظایف یک مسلمان راستین است، زیرا اسلام تمام افراد امت خویش را برادر یکدیگر، و آنان را همچون اعضای یک پیکر می داند.
اگر دین چنان است که بیان داشتیم، و عبادات آن هم دارای این همه ابعاد گسترده و زندگی ساز و تحرّک آفرین است، پس چگونه «لِنین» پیشوای مرام کمونیسم می گفت: دین افیون و مایه تخدیر ملت هاست، بنابراین، دین و پیشوایان آن؛ اعصاب مظلومان و فقراء را تخدیر می کنند، و آن ها را تسلیم ظلم و ستم می نمایند![النظام الشیوعی، ص52 و 54] حال چه چیز سبب شده، که چنین افکار و عقایدی بوجود آید، و عدّه ای بعنوان رهبران و پیشوایان فکری و مسلکی دارای اینگونه مرام و عقایدی شوند؟ در این باره چهار مطلب را به عنوان علت و یا زمینه ی پیدایش اینگونه عقاید انتقادآمیز می توان در نظر گرفت:

محتوای یک بعدی انجیل

اولا) مطالب یک بعدی انجیل کنونی که افراد را به ترک دنیا و توجه به جنبه های معنوی صرف دعوت نموده است!

چنانکه انجیل نقل می کند، حضرت عیسی ـ علیه السلام ـ به جوانی که به او ایمان آورده بود فرمود: اگر می خواهی به مقام کامل دین و ایمان دست یابی، برو تمام دارایی خویش را به فروش و قیمت آنرا میان فقراء تقسیم نموده، آنگاه بیا و متابعت مرا اختیار کن، و نیز به شاگردانش می گفت: شما از آنچه می خورید و می آشامید بحث نکنید، و به آن اهمیت هم ندهید، چون درباره چنین مسائلی افرادی بحث و گفتگو می کنند، که ایمان نداشته باشند![العبادة فی الاسلام، ص176]باز انجیل می گوید: «در برابر شرّ ایستادگی نکنید، بلکه اگر کسی به طرف راست صورت شما سیلی زد، طرف چپ را به طرف او بگیرید، کسی که بخواهد با تو دشمنی کند و پیراهنت را بگیرد، تو رداء خود را نیز به او بده، هر کس تو را تا یک میل به زیر بار خود کشید، تو میل دوم را نیز با او برو!»[انجیل متی، باب 5، آیات 41ـ38] آری، چنین تعلیماتی با آثار عملی آن سبب می شد، که وضع زندگی مسیحیان اروپا؛ و مخصوصاً افرادی که در «روسیه» به سر می بردند و با نظام «اَقطاع» و «تِیول»[منظور از اقطاع و تیول در اینگونه موارد، واگذاری زمین است از طرف اشراف به طبقات زحمتکش برای زندگی، نه به آن شکل صحیح اسلامی که با نظر امام و حکومت اسلام برقرار می گردد] دست به گریبان بودند، با هزاران نوع مشکلات از قبیل فقر و بیماری ها و محرومیت ها مواجه گردیدند! «در هر سال هزاران نفر از گرسنگی؛ میلیون ها نفر از بیماری سل و بیماری های دیگر می مردند، فشار سرما به همین نسبت نفوس خلق را از میان می برد، در حالیکه صاحبان تیول؛ از دسترنج این مردم بینوا در آغوش ناز و نعمت به انواع فسق و فجور و عیش و نوش بسر می بردند، و از هر گونه لذتی که به خیال کسی خطور کند بهره مند می شدند و هر زمان که یکی از زحمتکشان به فکر آن می افتاد که نگاهی به اطراف خود بیفکند، یا لحظه ای درباره ی آن همه ظلم و بیداد که بر او وارد می شد اندیشه ای کند، کشیشان و رجال دین به سراغ او می شتافتند؛ و این عبارت را به او تذکر می دادند: «هر کس به گونه ی راست تو لطمه زد، گونه ی چپ را به سویش بگردان، هر کس قَبایت را برد، پیراهنت را نیز به او واگذار! . ..» و با خواندن و دمیدن اینگونه افسون ها، جامعه را از فکر نهضت و انقلاب می ترسانیدند؛ و اعصاب آن ها را با وعده ی نعمت های اخروی تخدیر می کردند، و بهشت را در نظر آن ها به عنوان مزد تحمّل ظلم و صبر در بدبختی می آراستند. روی این اصول، دین در روسیه دشمن حقیقی خلق بود، و سخن «کارِل مارْکس» که می گوید: «دین افیون و مایه ی تخدیر جامعه است» کاملاً بر چنین دینی و این گونه اوضاعی صدق می کرد.[برهان قرآن، ص226]

اعمال رجال دین

ثانیاً) علت دوم بدبینی به دین را، اعمال خرافی و طاقت فرسای راهبان و رجال کلیسا می توان دانست، زیرا اُسقفان و راهبان اعمال و ریاضت هایی داشتند؛ که صرف نظر از اینکه برای افراد جامعه قابل عمل نبود؛ بلکه موجب وحشت و ترس آن ها از دین نیز می گردید! تاریخ در این باره می نویسد: کار تارکین دنیا در کلیسا، تا آزار و اذیت به جسم می رسید، گفته شده: راهب «ماکارِیوس» شش ماه در مخزن آب خوابیده بود، که جسم برهنه او را حیوانات ریز از قبیل پشه نیش بزنند و او را به مرگ نزدیک کنند؛ وی همیشه به عنوان ریاضت مقدار زیادی آهن به همراه خود داشت، و رفیق او «یوسیبیس» دو برابر ماکاریوس آهن با خود حمل می کرد، یوسیبیس سه سال در چاه کم آب زندگی می کرد؛ راهب یوحنّا سه سال بر روی یک پا ایستاده بود و نمی خوابید و نمی نشست، هرگاه خیلی خسته می شد به سنگی تکیه می کرد. روحانیت اروپا از اختیار همسر خودداری می کرد؛ و فکر می کرد نزدیک شدن به زن گناه است، معتقد بود که، برخورد با زن و صحبت کردن با او، روح را ضعیف می کند، بدین جهت نه تنها از زن دوری می جستند؛ بلکه از مادر و خواهر خود هم فرار می کردند![تاریخ اخلاق اروپا، العبادة فی الاسلام، ص178، تفصیل اینگونه مطالب را در کتاب «دنیا در خطر سقوط» مطالعه فرمایید] باری، این ها نمونه هایی بود از وضع کلیسا و رجال آن که موجب بدبینی افراد نسبت به دین مسیحیت شده بود.

ناآگاهی از قرآن!

ثالثاً) جهت دیگری را که موجب این گونه مطالب ناروا از جانب کمونیست ها شده، عدم آگاهی آنان از قرآن و احکام اسلام، و نارسایی تبلیغات اسلامی در سطح وسیع و همه جانبه باید دانست. باید توجه داشت:
الف ـ در اسلام هر کس عمل شایسته ای انجام دهد، مرد باشد یا زن، به طور مساوی پاداش آن را خواهد دید؛ و پاداش و مزد هیچ مسلمان فعالی ضایع و نادیده گرفته نمی شود. قرآن در این باره می فرماید: أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَىٰ.[آل عمران/195] من عمل هیچ عمل کننده ای از شما را خواه مرد باشد یا زن ضایع نمی کنم.
ب ـ اسلام ظلم پذیری، و تن دادن به ذلت و محرومیت را بر کسی روا نداشته، بلکه آن را موجب مؤاخذه و عذاب در پیشگاه پروردگار شمرده است! قرآن می گوید: «فرستادگان خدا، وقت جان دادن؛ مردمی را که زیر بار ظلم رفته اند، مورد مؤاخذه و عتاب قرار می دهند و می پرسند: زندگی خود را در دنیا چگونه گذرانده اید؟»
آنان در جواب می گویند: ما مستضعف و توسری خور بودیم. فرشتگان می گویند: آیا عرصه ی جهان، وسیع و پهناور نبود، تا از آن محیط ظلم و بی داد، و ذلت و خفقان هجرت کنید، و به سرزمین عدل و امن وارد شوید؟
آنان اهل دوزخند، و به عاقبت بد خویش محکوم خواهند شد![نساء/97]
ج ـ قرآن کریم درباره ی کسانی که به داد مظلومان نمی رسند، و در راه نجات آنان نمی کوشند و پیکار نمی کنند، با لحن عتاب آمیز می فرماید: ما لَكُم لا تُقاتِلونَ في سَبيلِ اللَّهِ وَالمُستَضعَفينَ مِنَ الرِّجالِ وَالنِّساءِ وَالوِلدانِ.[نساء/75] چه شده که در راه خدا، و برای نجات و آزادی مردان و زنان و کودکان محروم و گرفتار، قتال و جهاد نمی کنید؟! پیامبر اکرم ﷺ فرموند: مَنْ أَصْبَحَ لَا يَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِينَ فَلَيْسَ مِنْهُمْ وَ مَنْ سَمِعَ رَجُلًا يُنَادِي يَا لَلْمُسْلِمِينَ فَلَمْ يُجِبْهُ فَلَيْسَ بِمُسْلِم.[اصول کافی، ج2، ص164] هر کس سر از خواب بردارد، و در فکر چاره جویی و گره گشایی کارهای مسلمانان نباشد، مسلمان واقعی نیست، و هر کس ناله ی مظلومی را بشنود که مسلمانان را به یاری و کمک خود می طلبد، و به داد او نرسد، و به او پاسخ مثبت ندهد، و به یاری او نشتابد، مسلمان نیست! با این وجود، آیا باز هم می توان گفت، اسلام دستور صبر در برابر ستم می دهد، و طبقه ای را به ناتوانی و محرومیت دعوت می نماید؟! درباره ی کار و فعالیت؛ و بهره برداری از منافع و منابع و مواهب دنیا، عمران و آبادی بخشیدن به زمین، و اساساً تأمین و تنظیم زندگی دنیا، در قرآن مجید آیات و دستورات فراوانی وجود دارد؛ که به عنوان نمونه قسمتی از آن را اکنون از نظر می گذرانیم:
1ـ فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ.[جمعه/10] آنگاه که نماز به پایان رسید، در زمین پراکنده شوید؛ و از فضل الهی (مال) با تلاش به چنگ آورید.
2ـ وَجَعَلْنَا النَّهَارَ مَعَاشًا[نباء/11] روز را برای فعالیت و کسب معاش، و تأمین احتیاجات زندگی قرار دادیم.
3ـ وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا[قصص/77] بوسیله ی آنچه خدا به تو داده، آخرت را طلب کن، و بهره و نصیب خود را هم از دنیا فراموش مکن.
4ـ وَلَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِي الْأَرْضِ وَجَعَلْنَا لَكُمْ فِيهَا مَعَايِشَ[اعراف/10] ما شما را در زمین جای داده و مکنت و قدرت عمل بخشیدیم، و در آن برای شما اسباب زندگی را قرار دادیم.
5ـ هُوَ الَّذِي اَنشَأكُمْ مِنَ الاَرضِ وَ اسْتَعمَرَكُمْ فِيهَا[هود/61] اوست خدایی که شما را از زمین پدید آورد، و از شما خواست که آن را آباد سازید. در مورد توزیع و تنظیم مال و ثروت و منافع و مواهب مادی این جهان نیز؛ در قرآن و روایات اسلامی، دستورات و قواعد فراوانی وجود دارد، و برای این که باز هم حق طبقات محروم و زحمتکش جامعه از بین نرود، در اسلام احتکار، اسراف، اتراف، اجحاف و تجاوز و حق کشی ها و نابسامانی هایی که موجب تضییع حقوق دیگران شود جلوگیری شدید به عمل آمده است.

در عبادت نیز  افراط و تفریط؛ مانند بسیاری از امور، مورد انکار و انزجار قرار گرفته که افراط انسان را به ورطه ی خطر می کشاند، و تفریط وی را از کاروان معنویت عقب می اندازد، و به جای آن اقتصاد و میانه روی مورد سفارش و ستایش قرار گرفته است.

میانه روی در عبادت

چنانکه افراط و تفریط؛ و تند و کند روی، در بسیاری از امور، مورد انکار و انزجار قرار گرفته، در عبادت نیز از افراط که انسان را به ورطه ی خطر می کشاند، و از تفریط که وی را از کاروان معنویت عقب می اندازد، نهی گردیده، و به جای آن اقتصاد و میانه روی مورد سفارش و ستایش قرار گرفته است.
بدین مناسبت پیامبر گرامی اسلام [حضرت محمد] ﷺ می فرماید: «احکام این دین متین استوار است، بنابراین با مدارا و ملایمت در راه آن سیر کنید، و عبادت خدا را بر بندگان تحمیل ننمایید؛ که همچون سوار وامانده، نه به مقصد می رسید، و نه برای شما قوّت و قدرتی می ماند!». امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید: «عبادت را با اکراه و اجبار بر خود تحمیل نکنید».[اصول کافی، ج2، ص86] در بیان دیگر فرموده است: «من جوان بودم، و در حال طواف تلاش و فعالیت زیاد داشتم، به طوری که عرق از سر و رویم می ریخت؛ آنگاه پدرم به من برخورد کرد و فرمود: خدا اگر بخواهد بنده ای را داخل بهشت کند، باعمال اندک او هم راضی می گردد.»[اصول کافی، ج2، ص86] پیامبر عالیقدر اسلام [حضرت محمد] ﷺ می فرمود: «من برای شریعت سهل و آسان برگزیده شده ام»[العبادة فی الاسلام، ص188] باری؛ چنانکه از افراط و تندروی در عبادات جلوگیری به عمل آمده، و از اینکه افراد یکسره به جنبه ی معنویات و رهبانیت بپردازند نهی گردیده، همان طور از اینکه افراد وظایف عبادی و معنوی خود را هم به طور کلی کنار بگذارند، و فقط دنیا و منافع آنرا هدف و محبوب و معبود خویش قرار دهند، سر زنش و تنّفر به عمل آمده و از نظر پیشوایان اسلام چنین افرادی (خود باختگان و تارکین معنویات) ملعون و منفور شناخته شده اند. امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرمایند: مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ عَبَدَ اَلدِّينَارَ وَ اَلدِّرْهَمَ.[اصول کافی، ج1، ص170] کسی که درهم و دینار را مورد پرستش خود قرار دهد؛ (و به خاطر آن خضوع و کرنش کند، چنانکه مقابل خدا رکوع و سجده می کند) معلون است، ملعون است.

نه رهبانیت، نه تجمل زیاد

برای بیان این معنی و مطالب بالا، داستان علی ـ علیه السلام ـ را با دو برادر بصری، می توان شاهد آورد، زیرا آن داستان گویای این حقیقت است، که هم زیاده روی در امور مادّی و دنیوی مذموم و ناپسند است، و هم کناره گیری از دنیا و انتخاب رهبانیت و افراط در عبادت. داستان چنین است که، علی ـ علیه السلام ـ پس از پایان «جنگ جمل» وارد بصره شد، و در یکی از روزهای اقامت خود، به عیادت یکی از یاران خود به نام «علاء بن زیاد حارثی» رفت. امام وقتی خانه ی وسیع و مجلّل علاء را دید، شگفت مندانه فرمود: این خانه با این وسعت و بزرگی برای دنیای تو به چه کار می خورد؟ در صورتی که در آخرت به چنین خانه ای محتاج تری، در حالی که اگر بخواهی می توانی بوسیله ی این خانه ی وسیع، مهمان نوازی کنی، صله ی رحم نمایی، و در این خانه حقوق مسلمان را بپردازی، تا بدین وسیله به خانه ی وسیع آخرت دست یابی.
آنگاه علاء از برادرش «عاصم» که لباس کهنه پوشیده، و به انزوا خزیده بود، در حضور علی شکایت کرد، که به دستور حضرت او را حاضر نمودند، و حضرت او را این طور مورد ملامت قرار داد: ای دشمن جان خویش! شیطان بر تو مسلط شده و عقل تو را ربوده است. چرا به زن و فرزند خود رحم نکردی؟ آیا می پنداری خدایی که نعمت های پاکیزه ی دنیا را برای تو حلال کرده؛ کراهت دارد که تو از آن بهره مند شوی؟[شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج11، ص32] اما عاصم، بیانی دارد که می خواهد وضع خود را با زندگی علی ـ علیه السلام ـ از نظر خوراک و لباس و عبادت مقایسه کند، که حضرت او را متوجه این اشتباه بزرگ می کند و می فرماید: حساب من از تو جداست، زیرا: اِنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ فَرَضَ عَلى اَئِمَّةِ الْعَدْلِ اَنْ يُقَدِّروا اَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النّاسِ كَيْلا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقيرِ فَقْرُهُ. خدای متعال بر پیشوایان حق مقرر فرموده، که ضعیف ترین افراد ملت خویش را مقیاس زندگی شخصی قرار دهند؛ و آن طور زندگی کنند، که تهی دست ترین مردم سختی فقر را بتوانند تحمّل کنند.[نهج البلاغه، خ200، ص663] علی ـ علیه السلام ـ با این بیان از طرفی رهبانیت و کناره گیری از اجتماع و مسئولیت های زندگی را ممنوع و مذموم معرفی کرده، و از طرف دیگر راه بهره برداری از دنیا و مواهب آن را، و این که خانه و دارایی دنیا چگونه می تواند وسیله ی تحصیل خانه ی آخرت و وسیله ی خیر و سعادت این جهان و جهان آخرت قرار گیرد بیان فرموده است. بنابراین؛ یک مسلمان پیرو اهلبیت ـ علیهم السلام ـ هم باید از مواهب و نعمت های دنیا بهره بردای نماید، و هم به وسیله ی مال و ثروتی که در اختیار دارد آخرت و مقام معنوی خویش را فراهم نماید.

منبع: عبادت در اسلام، ص 147، صادقی اردستانی، احمد