شـيخ زين الدين معروف به شهيد ثانی(ره)

ولادت و زندگی:
شـیخ زین الدین معروف به شهید ثانی، از اعاظم فقهای شیعه است مردی جامع بوده ودر علوم مـخـتـلف دست داشته است اهل جبل عامل است جد ششم او صالح نامی است كه شاگرد علا مه حـلـی بـوده اسـت ظـاهـرا اصـلا اهـل طوس بوده است، از این روشهید ثانی، گاهی الطوسی الشامی امضا می كرده است.[1]
شـهـیـد ثانی در سال 911 متولد شده و در 966 شهید شده است مسافرت متعددی كرده و اساتید فـراوانی دیده است به مصر و دمشق و حجاز و بیت المقدس و عراق و استانبول مسافرت كرده و از هر خرمنی خوشه هایی چیده است تنها اساتید سنی او را دوازده تن نوشته اند به همین جهت مردی جـامـع بوده است علاوه بر فقه و اصول، از فلسفه وعرفان و طب و نجوم هم، آگاهی داشته است فـوق الـعاده زاهد و متقی بوده است شاگردانش در احوالش نوشته اند كه در ایام تدریس شبها به هـیـزم كـشـی برای اعاشه خاندانش می رفت و صبح به تدریس می نشست مدتی در بعلبك به پنج مـذهـب (جعفری، حنفی، شافعی، مالكی و حنبلی) تدریس می كرده است شهید تالیفات متعددی دارد معروف ترین تالیف او در فقه، شرح لمعه شهید اول، و دیگر مسالك الافهام است كه شرح شـرایـع مـحقق حلی است شهید ثانی نزد محقق كركی (قبل ازآنكه به ایران بیاید) تحصیل كرده است شهید ثانی به ایران نیامد صاحب معالم كه ازمعاریف علما پایان كتاب النفلیة با انها شهید ثانی كه مورد تایید محدث قمی نیز قرار گرفته است.شیعه است، فرزند شهید ثانی است.[2]
فقیه عالیقدر و دانشمند بزرگوار شیعه، زین الدین بن نورالدین شیخ علی بن احمد عاملی جبعی، مـعـروف بـه شهید ثانی در سیزدهم شوال 911 ه ق، در یك خانواده علم و فقاهت زاده شده و هـمزمان با حیات پدر بزرگوارش، نورالدین علی بن احمد، تحصیلات مقدماتی را نزد او گذراند سپس به قریه میس رفت و نزد شیخ ‌علی بن عبدالعالی میسی (م 938 ه ق) تحصیلات خود را ادامـه داد و كـتابهای شرائع الاحكام محقق حلی، و ارشاد علا مه حلی، و كتاب قواعد علا مه را نزد او خواند.
او یـكـی از اعـیان و مفاخر فقهای نامدار شیعه، و یكی از اكابر متبحرین در علوم اسلامی و یكی از اسـتوانه های فقهی و اجتهادی در طول ادوار فقه اسلامی می باشد كه از نظر آثار و بركات وجودی كـم نـظـیـر مـی باشد او در قرن دهم هجری می زیسته و باتلاش و كوشش خستگی ناپذیر فقه آل محمد (ص) را به نقاط مختلف جهان بسط وانتشار داده است.

سفرهای علمی:

او بـه منظور ادامه تحصیلات علمی، مسافرتهای متعددی به نقاط مختلف جهان اسلام آغاز نمود، یـعـنی آنگاه كه چندی در میس اقامت گزید، به كرك نوح رفت و نحو و اصول فقه را نزد سـیـد جـعفر كركی، نویسنده كتاب المحجة البیضافراگرفت، و در سال 934 ه ق مجددا به جـبع بازگشت و تا سال 937 ه ق در آنجاسرگرم مطالعه و تحقیق و مذاكرات علمی شد در هـمـین سال به دمشق مسافرت كردو قریب یك سال و اندی در آنجا به تحصیلات خود ادامه داد و نزد شیخ محمد بن مكی حكیم و فیلسوف بزرگوار، پاره ای از كتب طب و حكمت و هیات را قـرائت نـمـود و در مـحـضـر درس شـیخ احمد جابر شركت جست و كتاب شاطبیه را كه در علم قرائت و تجوید است، بر او خواند.
او بـه سـال 938 هـ ق دوبـاره به جبع بازگشت، ولی نتوانست توقف خود را كه موجب توقف علمی او می شد، چندان ادامه دهد، لذا مجددا آهنگ دمشق نمود تا ازآنجا به مصر برود البته مدتی كـوتـاه در دمـشـق درنـگ كـرد و كـتـاب صـحیح مسلم وصحیح بخاری را در مدرسه سـلـیـمـیه نزد شمس الدین طولون قرائت كرد وسپس در نیمه ربیع الاول 942 ه ق به صـوب مـصر حركت نمود مدت مسافرت او ازدمشق به مصر، حدود یك ماه به طول انجامید و در میان راه كرامات و خوارق عاداتی از وی مشاهده شد كه شاگردش ابن العودی آنها را بازگو كرده است در مصر نزدشانزده استاد برجسته و دانشمند به اندوختن ذخایر علمی در علوم عربی، اصول فقه،هندسه، معانی، بیان، عروض، منطق، تفسیر و سایر علوم دیگر سرگرم شد.
شـاگـردش ابـن العودی تمام اساتید او را در بغیة المرید نام می برد كه از آن جمله است شـیخ ابوالحسن بكری، نویسنده كتاب الانوار فی مولد النبی و مجلسی از این كتاب در بحار الانوار مطالبی نقل كرده است شهید ثانی در شوال 944 ه ق به زیارت خانه خدا و نیز زیارت قبر شـریف پیامبر اكرم (ص) و ائمه بقیع موفق شد درصفر 944 ه ق بار دیگر به موطن خود جبع مـراجـعـت كـرد در ربیع الاول 946 ه ق به زیارت ائمه هدی (ع) در عراق مشرف شد و در پنجم شعبان همان سال به جبع بازگشت و چند سالی در آنجا ماند در ذیحجه 948 ه ق مسافرت به بـیـت الـمـقـدس رادر پـیـش گرفت و وارد این شهر شد و در محضر شیخ شمس الدین بن ابی اللطیف مقدسی، قسمتی از صحیح مسلم و بخاری را قرائت نمود و از این استاد اجازه روایت را اخـذ كـرد پـس از آن بـه موطن خود مراجعت نمود و در آنجا مشغول تحقیق و مطالعه و تدریس گشت.
پـس از آن بـه صوب روم شرقی عزم سفر كرد و در هفدهم ربیع الاول 949 ه ق از طریق دمشق و حلب وارد قسطنطنیه گردید این دانشمند بلند همت و سخت كوش به گوشه ای پناهنده گشت و در طی مـدت هیجده روز دست اندر كار نگارش رساله ای شد كه راجع به ده علم بود ده مبحث جالب آن را در آن رساله تحریر كرد و آن را نزدقاضی عسكر محمد بن محمد بن قاضی زاده رومی كـه خـود از دانشمندان برجسته آن دیار به شمار می رفت، فرستاد پس از ملاقات او با شهید ثانی، مـیـان آن دو در در مسائل مختلف مباحثات و مذاكرات علمی صورت گرفت و نوشته های شهید ثـانـی و نـیزمذاكرات علمی او، قاضی رومی را بر آن داشت كه صورت برنامه ای كه حاوی وظائف مـدارسی بود در اختیار او قرار داده و به او پیشنهاد كرد كه در انتخاب مدرسه دلخواه خود مختار اسـت و مـی تـواند افاضات علمی و تدریسی خود را در هرمدرسه ای كه مطابق سلیقه اوست اجرا نـمـایـد، و در ضـمـن با اصرار از او درخواست می كرد كه در شام یا حلب به انجام وظیفه تدریس بپردازد شهید ثانی پس از استخاره،اقامت در مدرسه نوریه واقع در بعلبك را انتخاب كرد و از سوی قاضی مزبور، اداره امور این مدرسه به وی، واگذار شد.
مدت توقف شهید ثانی در قسطنطنیه چهار ماه به طول انجامید و طبق معمول كه لحظه ای را به هـدر نـمـی داد، در طـول ایـن مـدت كـوتـاه با سید عبدالرحیم عباسی،نویسنده كتاب معاهد الـتـنصیص آشنایی پیدا كرد و با او مجالست و آمد و شد آغازنمود و از محضرش از لحاظ علمی استفاضه می كرد.
در یـازدهم رجب از طریق عراق به جبع بازگشت و در مسیر بازگشت خود به زیارت مراقد ائمه اطـهـار (ع) تـشـرف حاصل نمود و این مراجعت با نیمه صفر 953 ه ق همزمان بود او سرانجام در بعلبك اقامت گزید.

شهرت علمی:
او پس از اقامت در بعلبك، در سایه شهرت علمی، مرجعیت یافت ودانشمندان فرزانه و فضلای آن دیـار، از دوردسـت ترین بلاد برای استفاضه علمی به محضر او روی می آوردند و از بركات علمی و اخـلاقـی او بـهره كافی می گرفتند وی دراین شهر، تدریس جامعی را آغاز كرد، به این معنی كه چـون نـسبت به مذاهب پنج گانه جعفری، حنفی، شافعی، مالكی و حنبلی از لحاظ آگاهی علمی كـامـلا مـحیط و مسلطبود، بر اساس تمام این مذاهب پنجگانه تدریس می نمود و در حقیقت فقه مقارن وعقائد تطبیقی را تدریس می كرد و چنانكه سلف صالح او، یعنی شیخ طوسی (قدس سره) برای نخستین بار كتابی در زمینه فقه تطبیقی و حقوق تطبیقی اسلام تالیف كرده بود، شهید ثانی برای نخستین بار تدریس فقه تطبیقی را در شهر بعلبك بنیاد نهاد توده مردم نیز بر حسب مذهب خود، پاسخ استفتاآت خویش را از محضر او دریافت می كردند.

كار و تلاش:

شهید ثانی با داشتن چنین مقام و شخصیت برجسته علمی و فقهی، در تامین پاره ای از ضروریات مـعـاش شـخـصا تلاش می كرد نوشته اند: وقتی هوا تاریك می شدو شب فرا می رسید، الاغی را كه مـركب سواری او بود از خانه بیرون می آورد و به خارج شهر می راند و هیزم فراهم می آورد و بار بر آن می نمود و بدین وسیله سوخت منزل را برای خانواده اش فراهم می ساخت.
از بـركات وجودی این شخصیت بزرگوار، با این فضائل روحی و معنوی،فرزند برومندی همچون عـلا مه بزرگوار و دانشمند پارسا و ژرف نگر، ابومنصورجمال الدین حسن (صاحب معالم) به ثمر رسید كه آثار گرانبهایی در اصول فقه وسایر علوم اسلامی به دنیای شیعه ارمغان آورد.
كـتـاب معالم الدین فی الاصول ابومنصور حسن، جایگزین كتاب اصول فقه فشرده مختصر ابن حاجب گشت و چند قرن است كه به عنوان كتاب درسی طلا ب علوم دینی در حوزه علمی شیعه مورد استفاده قرار می گیرد و مانند كتاب پدر، یعنی الروضة البهیه همچنان جاویدان و پـایدار است و در پایگاههای حضرت ولی عصر (عج) عطش علمی شاگردان مكتب امیرالمؤمنین عـلی (ع) را فرو می نشاند وقلب آنان را با آبشخورهای پرفیض خود سیراب می سازد اثر گرانبهای دیـگـر فـرزنـدچـنـان پدری، كتاب منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان است كه كمتردانشمندی می تواند از آن احساس بی نیازی كند.
از نوادگان فاضل او، شیخ محمد بن حسن می باشد.
مرحوم خوانساری صاحب روضات الجنات، درباره شهید ثانی چنین می گوید: تا كنون در جمع دانـشـمـندان بزرگ و برجسته شیعه كسی را به یاد ندارم كه ازلحاظ شكوه شخصیت، سعه صدر، خـوش فـهمی، حسن سلیقه، داشتن نظم و برنامه تحصیلی، كثرت اساتید، ظرافت طبع، معنویت سـخـن و پـختگی و بی نقص بودن آثارعلمی به پای او برسد، بلكه این استاد بزرگوار در تخلق به اخلاق الهی و قرب منزلت،چنان می نمایاند كه تالی تلو معصوم (ع) است و بلافاصله در رده پس از معصومان (ع) قرار دارد.[3]
شـهـیـد ثـانـی به هنگام میزبانی از واردین بی اختیار می گشت و در پذیرایی ازمیهمانان و تامین حوائج متقاضیان در حد ایثار و فداكاری می كوشید.

اساتيد:
از مجموع بحث ها و مدارك تاریخی دیگری كه در زندگی این شهید عالیقدر دردست داریم، به این نـتـیجه می رسیم كه شهید ثانی با مسافرتهای متعدد خود، در صددیافتن اساتیدی بود كه بتواند بـیـشترین بهره های علمی را از محضر آنان به دست آورداگر چه نمی توانیم نام تمام اساتید او را بـرشماریم، ولی به خاطر مزید اطلاع از آن اساتیدی نام می بریم كه اسامی آنان در مدارك تاریخی ضـبط شده است و شهید ثانی ازمحضر آنان مستفیض گشته است و می نمایاند كه شهید از درس اكـثـر اساتید برجسته در تمام مذاهب پنجگانه اسلامی استفاده شایان كرده است اینك تعدادی از آنان:

1 ـ پدر او، احمد عاملی جبعی (م 925 ه ق) در میس.
2 ـ شیخ علی بن عبدالعالی میسی (م 938 ه ق) در میس.
3 ـ شیخ محمد بن مكی حكیم و فیلسوف، در دمشق.
4 ـ سید حسن بن جعفر كركی، در كرك نوح.
5 ـ شیخ احمد بن جابر، در دمشق.
6 ـ شمس الدین طولون دمشقی حنفی، در دمشق.
7 ـ شیخ ابوالحسن بكری.
8 ـ شیخ شمس الدین ابواللطیف مقدسی، در بیت المقدس.
9 ـ سید عبدالرحیم عباسی، در قسطنطنیه.
10 ـ ملا حسن جرجانی.
11 ـ ملا محمد استرآبادی.
12 ـ ملا محمد علی گیلانی.
13 ـ شهاب الدین بن نجار حنبلی.
14 ـ زین الدین حری مالكی.
15 ـ شیخ ناصر الدین طلاوی كفعمی.

و اسـتـادان دیـگـری كـه در طی سـفـرهـای عـلـمـی خود با آنان آشنا شده بود و به وسیله آنها اندوخته های علمی خود را لحظه به لحظه فزاینده تر نموده است.
 

تالیفات و آثار:
آثـار علمی این دانشمند پاك نهاد به دهها كتاب و رساله علمی می رسد وعلی رغم اشتغالات دیگر تدریسی، حدود هفتاد اثر علمی از خود به جای گذاشت كه ما به برخی از آنها دست یافته و یا با نام پاره ای از آنها ضمن ترجمه احوال او در مراجع مختلف آگاهی یافته ایم.
تـالـیـفـات شهید ثانی كه از روض الجنان آغاز می شود و به الروضة البهیه ازلحاظ تاریخ تـالـیـف پایان می گیرد، واقعا همچون روضه و بوستانی است كه هرپژوهشگر دانشهای دینی را با مناظر دل انگیز خود بر سر نشاط آورده تا گم شده خودرا در میان آنها بیابد و قلب او با مشاهده هر زاویـه ای از ایـن بـوستان و آبشخورهای آن سیراب گردد و نسیم ایمان و عقیده را در سطور این تالیفات استنشاق نماید.
آثـار شـنـاخـتـه شـده ایـن عـالم بزرگوار و فقیه عالیقدر را بر حسب ترتیب موضوعی در زیر یاد می كنیم:

الف ـ كتب و رسالات فقهي:
1 ـ روض الـجـنـان في شرح ارشاد الاذهان، كه ظاهرا نخستين اثر علمي اين بزرگوار است كه به تاريخ جمعه 25 ذي القعده 949 تاليف كرده است.
2 ـ مـسـالك الافهام في شرح شرايع الاسلام كه تاريخ پايان كتاب ديات آن 2ربيع الاول 964 است.[4]
3 ـ الفوائد العملية في شرح النفلية.
4 ـ المقاصد العلية في شرح الالفية، در 19 ربيع الاول 950.
5 ـ نتايج الافكار في حكم المقيمين في الاسفار، در دوشنبه 27 رمضان 950.
6 ـ رسالة في ارث الزوجة من العقار، در 956.
7 ـ رسالة في احكام الحيوة، در سه شنبه 25 ذي الحجه 956.
8 ـ رسالة في وجوب صلوة الجمعه.
9 ـ رسالة في الحث علي صلوة الجمعه، اين رساله، به جز رساله قبلي مي باشد.
10 ـ رسالة في تحريم طلاق الحائض الحامل المدخول بها، الحاضر زوجها.
11 ـ رسالة في حكم طلاق الحائض الغائب عنها زوجها.
12 ـ رسالة في تحقيق النية.
13 ـ مناسك الحج الكبير.
14 ـ مناسك الحج الصغير.
15 ـ رسالة في عدم جواز تقليد الميت.
16 ـ الفتاوي المختصره، غالبا در مسائل مربوط به عبادات است.
17 ـ رسالة في انفعال ما البئر.
18 ـ رسالة فيما اذا احدث المجنب حدثا صغيرا في اثنا الغسل.
19 ـ رسالة فيما اذا تيقن الحدث و الطهارة و شك في السابق منهما.
20 ـ المسائل النجفيه (كه هنگام بازگشت از استانبول (قسطنطنيه) به نجف، به آنها پاسخ نوشته است).
21 ـ مسائل جبل عامل، كه پس از مراجعت از مكه در جبل عامل پاسخ آنها رانگاشته است.
22 ـ رسالة في عدم قبول الصلوة الا بالولاية.
23 ـ الـرسـالـة الاسـطنبولية في الواجبات العينيه كه هم در فقه و واجبات علمي وهم در مسائل اعتقادي است، در 12 صفر 952 ه ق.
24 ـ الـروضـة الـبـهية في شرح اللمعة الدمشقيه، كه آن را در مدت 6 ماه و 6 روز، يا15 ماه تاليف كرده است.
25 ـ حاشية المختصر النافع.
26 ـ حاشيه ارشاد الاذهان.
27 ـ حاشيه قواعد الاحكام.
28 ـ حاشيه شرايع الاسلام.
ب ـ كتب درايه:
29 ـ الـبـداية في علم الدراية شهيد ثاني در اين علم شايد نخستين دانشمندشيعي باشد كه دست اندر كار تاليف مهم در اين رشته باشد.
30 ـ شرح البداية في علم الدراية.
ج ـ كتب اصول فقه:
تـمـهيد القواعد الاصوليه لتفريع الاحكام الشرعيه اين كتاب داراي 100 قاعده اصولي و 100 قاعده ادبي است كه در اول محرم 958 ه ق تاليف كرده است.
د ـ كتب مربوط به حديث:
32 ـ غنية القاصدين في اصطلاحات المحدثين.
33 ـ شرح حديث الدنيا مزرعة الاخرة.
34 ـ كتاب في الاحاديث مرحوم شيخ حر عاملي گويد: حدود هزار حديث به خط شهيد ثاني ديدم كه از مشيخه حسن بن محبوب انتخاب كرده بود.
ه ـ كتب ادعيه:
35 ـ رسالة في الادعيه.
36 ـ رسالة في آداب الجمعه.
و ـ كلام:
37 ـ حقائق الايمان يا تحقيق الاسلام و الايمان در شب دوشنبه، هشتم ذي القعده 954 ه ق.
ز ـ تفسير:
38 ـ رسالة في شرح بسمله.
ح ـ نحو:
39 ـ منظومة في النحو.
40 ـ شرح المنظومة في النحو.
ط ـ اخلاق و عرفان ديني:
41 ـ منار القاصدين في اسرار معالم الدين، در تعليم و تربيت و اخلاق وعرفان.
42 ـ منية المريد في آداب المفيد و المستفيد، در آداب تعليم و تعلم كه كتابي فوق العاده مفيد در امر آموزش و تربيت مي باشد كه صحيح ترين و كامل ترين ترجمه آن توسط دانشمند محترم، جناب آقاي دكتر سيد محمد باقر حجتي انجام پذيرفته است.
43 ـ مـسـكـن الـفؤاد عند فقد الاحبة و الاولاد (آرام بخش دل به هنگام از دست دادن دوستان و فرزندان) كه اين كتاب را پس از حادثه از دست دادن چند فرزند، پيش از شيخ حسن صاحب كتاب معالم الاصول در تسلي خاطر خويش و ديگران، در روزجمعه اول رجب 954 ه ق نگاشته است.
44 ـ تلخيص مسكن الفؤاد.
45 ـ كشف الريبة عن احكام الغيبة.
46 ـ التنبيهات العليه علي وظائف الصلوة الغيبية، يا اسرار الصلوة كه دراسرار عرفاني و نكات و آداب دروني و باطني نماز مي باشد و با استمداد از احاديث در 9 ذي الحجه 951 تحرير شده است.
اينها برخي از آثار و تاليفات مرحوم شهيد ثاني بوده كه بر آن اطلاع يافته شد.[5]

شهادت:

دو نـفـر از مردم جبع برای مرافعه و محاكمه به شهید ثانی مراجعه كردند او نیزطبق موازین دینی و ضوابط شرعی، دعوی را فیصله داد طبیعی است در مرافعات، هردو طرف منتفع نیستند، نـتـیجه به نفع یكی از طرفین و به ضرر دیگری فیصله یافت شخص محكوم از این داوری به خشم آمد و نزد قاضی صیدا رفت و از او سعایت كرد كه شهید ثانی رافضی و شیعه است قاضی جریان را بـه سـلـطـان سـلـیـم اطـلاع داد ازطرف او برای دستگیر كردن شهید، شخصی مامور شد در پـی گیری این ماموریت او وارد جبع شد، از مردم شهر سراغ شهید را می گرفت، به او گفتند كه در شهر نیست.
شـهـید ثانی اصولا به علت محیط ناسالم و جو آلوده مردم زمان، غالبا عزلت اختیار می كرد و فقط برای اقامه نماز صبح به مسجد می رفت و اكثر اوقات با حالتی آمیخته به بیم و هراس به سر می برد و خـویـشـتـن را از منافقان پنهان می كرد و غالبا به تنهایی سرگرم تحقیق و مطالعه و تالیف بود هـمزمان با ورود مامور كذایی، استاد درانگورستان خود سرگرم تالیف كتاب بوده است این مامور موفق به دستگیری او نشد،چون به خاطر شهید گذشت كه به سفر حج برود مقدمات سفر مكه را آماده ساخت ودر محملی كه با روپوش بود نشست تا كسی او را نبیند و نشناسد.
رستم پاشا (مامور) به جبع آمد و از شـهید پرس و جو كرد به او گفتند كه به سفر حج رفته است این مامور در اثنا راه مكه به شهید ثانی رسید و او را دستگیر كرد شهید ثانی به او گفت: به من مهلت ده تا سفر حج را به انجام رسانم و من فرار نمی كنم و مناسك حج را زیر نظر و مراقبت تو انجام می دهم پس از انجام مناسك به هر صورتی كه دلخواه توست با من عمل كن.
رسـتم پاشا راضی شد كه شهید ثانی مراسم حج را برگزار كند و پس از پایان مراسم حج، شهید را بـه روم (عـثـمـانـی) بـرد آنگاه كه او را وارد كشور عثمانی نمود، درراه به شخصی برخوردند آن شخص از مامور سؤال كرد كه این مرد كیست؟
گفت ازدانشمندان شیعه امامیه است كه بر حسب ماموریت او را نزد سلطان می برم آن شخص گفت: تو درباره این مرد در اثنا راه كوتاهی كرده و او را آزار رسـانـده ای،مـمـكـن اسـت در حضور سلطان از تو شكایت كند و دوستان و یاران او نیز به حـمـایـت ودفاع از وی برخیزند و برای تو موجبات ناراحتی و احیانا قتل فراهم كنند صلاح دراین است كه در همین جا سرش را از بدن جدا كنی و سر بریده او را نزد سلطان ببری این مرد فرومایه و پـسـت فـطـرت در كنار دریا استاد بزرگوار را شهید كرد آنگاه سربریده او را حضور سلطان آورد سلطان بر او برآشفت و سخت او را مورد توبیخ قرارداد و به وی گفت: من تو را مامور ساخته بودم كه او را زنده بیاوری، بنابراین به چه مجوزی او را كشتی؟
سـیـد عبدالرحیم عباسی كه با شهید ثانی سابقه دوستی و آشنایی داشت، با دیدن سر بریده شهید ثانی سخت متاثر گردید و سعی كرد تا سلطان را وادارد كه این مردپلید را به قصاص خود برساند بالاخره مساعی او مؤثر واقع شد و رستم پاشا به جرم این جرم بزرگ، محكوم به مرگ گردید.
مـدت سه روز جسد این مرد بزرگ بر روی زمین ماند و كسی او را دفن نكرد تا این که سرانجام آن مردمان نااهل جسد شریف او را به دریا افـكـندند، خدای متعال غریق رحمتش فرماید و با امامان معصوم(ع) محشور فرماید كه در تحقق آرمانشان، خویشتن را قربانی ساخت.[6]

پی نوشت:
[1] برخي در مورد كلام استاد شهيد مطهري، جايي كه مي فرمايد: ظاهرا اهل طوس بوده است، از اين روگاهي الطوسي الشامي امضا مي كرده است گفته اند كه اصل آن الطلوسي الشامي بـوده اسـت طـلوسه روستايي از جبل عامل مي باشد، گويا در اعيان الشيعه، ج 7، ص 143 و ريحانة الادب، ج 3، ص 28 آمده است با مراجعه اي كه به آدرس اخير داشتيم، چنين مطلبي نبود جـهـت حـفـظ امانت مطلب استاد به همان صورت اصلي نقل گرديد مشاهير دانشمندان اسلام، قمي، ج 3، صفحات 370 تا 380.
[2] آشنايي با علوم اسلامي، ص 303 .
[3] روضات الجنات، ج 3، ص 387ـ352، كد معرفي 306 .
[4] در حق اين كتاب گفته اند:
لولا كتاب مسالك الافهام
ما اتضحت طريق شرائع الاسلام .
كلا ولا كشف الحجاب مؤلف
عـن مـشـكـلات غوامض الاحكام .
[5] این مقاله ارزنده از پیشگفتار ترجمه شرح منیة المرید شـهـید ثانی كه به قلم استاد متتبع و توانا، برادرگرامی جناب آقای دكتر سید محمد باقر حجتی تـنـظـیـم یافته بود با كسب اجازه از معظم له، نقل گردید خداوندمتعال به او جزای خیر عنایت فرماید قابل ذكر است كه ترجمه استاد، كامل ترین و صحیح ترین ترجمه منیة المرید می باشد كه به نام آداب تعلیم و تعلم در اسلام از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ و انتشاریافته است .
[6] معجم رجال الحديث، ج 7، ص 372 تا 377 .

عقیقی بخشایشی - تلخیص از كتاب فقهای نامدار شیعه، ص 191.