انسان شناسی / جلسه 11

در خودشناسی و انسان شناسی مثل شناخت هر ساختار دیگری به سازنده آن در چهار مرحله تعریف، راه اندازی و بهره برداری و اصلاحات نیازمندیم. ساختار وجودی انسان که پیچیده ترین ساختار عالم خلقت است (از نظر بدنی و روحی) به اطلاعات تخصصی که انحصاراً دست سازنده است نیازمندیم.
غیر از این اطلاعات تخصصی که از ناحیه خداوند یا از طریق معصومین ـ که نمایندگان و مظاهر علم خدایی هستند ـ در اختیار ما قرار داده شده است، ما نمی توانیم به منابع دیگری اعتماد کنیم. « قل إنَّ هدی الله هو الهدی»[سوره بقره - آیه 120] فقط هدایت خداوند، هدایت حقیقی است. چون فقط هدایت خداوند، علمی و تخصصی است. بقیه حدس و گمان است. خداوند درباره اطلاعات تخصصی خودش می فرماید: «إن یتبعون الا الظن»[سوره انعام - آیه 116] یعنی آن ها با حدس و گمان کار می کنند. ما وقتی به کتاب قرآن که تنها کتاب علمی و تخصصی ترین کتاب در مورد انسان و جهان است و بشر هنوز دوران طفولیت خود را با آن سپری می کند، مراجعه می کنیم می بینیم اطلاعات بسیار ارزنده ای از ما، خلقت ما و جهان به ما عرضه کرده است.
مرحله اول: «هوالذی خلق لکم ما فی الارض جمیعاً»[سوره بقره - آیه 29] یعنی آن چه در زمین است برای انسان است. هیچ چیز نیست که با انسان تنظیم نشده باشد. برای او مربوط به او نباشد. در مرحله دوم؛ خداوند تبارک و تعالی در ده ها آیه و آنچه روی زمین و در زیر زمین است برای انسان آفریده شده است.
در مرحله سوم؛ از سطح زمین بالا آمدیم. فرمودند: آنچه که در آسمان ها هم هست برای انسان خلق کردیم. آن چه ما در این عالم مشهود می بینیم برای ما و متناسب با ساختار وجودی ما و متناسب با هدف خلقت ما خلق شده است. در مرحله چهارم می فرماید: شما علاوه بر این که باید توجه کنید آن چه در آسمان ها و زمین است مال شماست، با تفکر در این مخلوقات و این سه مرحله به هدف خلقت خود نیز پی می برید. یعنی با آن چه که هست به آن چه شایسته است و باید می رسید. ما چون حال این کارها را نداریم، تنبلی و بی حوصلگی به عنوان دو آفت مهم در شخصیت همه انسان ها سمّ وجودی آن هاست، ضربه به آن ها می زند. ولی سلوکی که قرآن به ما معرفی می کند، مسیر آن سیر وسلوکی کاملاً تخصصی است. اگر شما می خواهید قدرت و سرعت پیدا کنید، فکرتان را به کار بیاندازید.
امام جواد علیه السلام فرمودند: «القصد الی الله بالقلوب ابلغ من اتعاب الجوارح بالاعمال»؛[بحار الانوار ج 75 ص 364]این که انسان حرکت به سوی خداوند با قلب کند، زودتر انسان را می رساند تا این که انسان شروع کند به اعمال خاص. مثل تعداد قرائت قرآن، نماز، روزه، اعتکاف و... پیامبر(صلی الله علیه وآله) به امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرمایند؛ وقتی می بینی مردم دارند زیاد عبادت می کنند تو به تفکر بپردازد تا بتوانی از بقیه مردم سبقت بگیری. انسانِ شجاعی که بتواند فکر کند و خود را به خداوند بسپارد کم پیدا می شود. اگر ما به خداوند تبارک و تعالی و کتاب قرآن اعتماد کنیم و خود را به آن بسپاریم و مسیری که خداوند تبارک و تعالی در قرآن می فرماید را طی کنیم، خیلی زودتر و قوی تر از سیر و سلوک های دیگر به نتیجه می رسیم. سلوک انسان باید اول یک حرکت مغزی و فکری و عقلی و بعد قلبی باشد.
با تفکر در محسوسات فهمیدیم که بین ساختار وجودی انسان و همه مخلوقات تناسب وجود دارد. یعنی هیچ موجودی را با هیچ نوع ظهوری نمی توان پیدا کرد که با ما و ساختار وجودی ما رابطه اش تنظیم نباشد و برای ما خلق نشده باشد. در حقیقت هرچه که در عالم مشهود می بینیم علت به وجود آمدن آن خود ما هستیم. «سخّر لکم» یعنی برای شما تسخیر شده است. «هوالذی خلق لکم ما فی الارض جمیعاً»؛[سوره بقره - آیه 29] برای شما آفریده شده است. این مسئله در خودشناسی خیلی مهم است. هرقدر شناخت ما به خودمان بیشتر باشد، فهم دقیق تری از عالم خواهیم داشت. یعنی هرچه علم به علت بیشتر باشد، علم به معلول بیشتر است.
در نظام قرآنی یک مؤمن، یک عادل و ولی خدا کسی است که شبیه ترین انسان به انبیاء است با جهان خلقت خیلی رفیق است و ارتباط و انس و صمیمیت دارد. تمام آن ها و ظهوریات و آیات و تجلیات خداوند هستند. همه محترم و دوست داشتنی و زیبا و برای ما و به خاطر ما با ما رفیق هستند. ملائم با ما هستند ولی ما از آن ها فاصله می گیریم. پس هرقدر به خودشناسی برسیم، ارتباط ما دقیق تر و عمیق تر می شود و فهم ما از خلقت بالاتر می رود. دین شناسی هم همین طور است که متأسفانه در آن، از خود دین (معلول) شروع می کنیم و از انسان (علت) است شروع نمی کنیم.
علت این که ما در فقه، در رساله و حدودیات و... این احکام را داریم چیست؟ برای این که ما یک ساختار وجودی به نام انسان داریم که فقه را اقتضا می کند. این موجود، اخلاقیات خاصی را اقتضا می کند، قرآن را می خواهد، عقاید خاصی را اقتضا می کند ولی خبری از این قضایا نیست. یعنی هم در حوزه و هم در دانشگاه سرِ بی صاحب می تراشیم. می گوید: دین گفته این کارها را انجام دهید. در حالی که معصوم این همه تأکید کرده که؛ «إنَّ الجاهل بمعرفه نفسه جاهل بکل شیء»؛[ غرر الحکم , ج 1 , ص 755 ] هیچ چیز را بدون نفس نمی توان شناخت. هر شناختی هم داشته باشید، سطحی است و عمق ندارد. همه چیز برای نفس است و با ساختار آن تنظیم شده است. بدون شناخت نفس نمی توان عالم را شناخت دین و خدا و انبیاء و ولایت و عصمت را نمی توان شناخت. اگر کسی انسان شناسی کار نکرده باشد و با نفس آشنا نباشد چه طور می تواند جامعه کبیره را بفهمد. جامعه کبیره معجزه است. ادعیه صحیفه سجادیه را بدون انسان شناسی چه کسی می تواند وارد آن شود و شنا کند؟
بعد از محسوسات سراغ عالم غیب رفتیم. این محسوسات ظهور آن غیب است. عالم غیب هم که هیچ فاصله با ما ندارد و فقط محسوس ما نیست. هرچه در عالم غیب است مال ماست و برای ما خلق شده است. در نهج البلاغه نزدیک به چهل خاصیت برای فرشته ها گفته شده چهل نوع فرشته با ما ارتباط دارند و برای ما کار می کنند. میلیاردها میلیارد (ملائکه الله) و چه قدر مهم است که قرآن می فرماید: کسی که آن را قبول نداشته باشد کافر است و جایش در جهنم است. هیچ فعالیت و عملی در روی زمین و در همه عالم بدون حضور ملائکه الله انجام نمی شود. قرآن ما را به ملکوت می رساند. در مورد همه صحنه های طبیعت قرآن، ملکوت آن را به ما نشان می دهد. «أفرأیتم ما تحرثون أأنتم تزرعونه أم نحن الزارعون....»[سوره واقعه آیات - 63و64] «نحن» یعنی ما. خداوند و ملائکه او. یعنی شما هیچ حرکت فیزیکی در این عالم سراغ ندارید که بدون حضور ملائکه انجام شود. ما فقط صورت و ظاهر را می بینیم و از ملکوت آن غفلت می کنیم. حرکت ابرها، چرخش زمین و... تمام این ها کار ملائکه الله است. کره زمین با 5 نوع حرکت همراه است ولی ما در این جا احساس حرکت نداریم. ما فرشته ها و ملکوت را نمی فهمیم. ولی قرآن از کفار هم توقع دارد به ملکوت فکر کنند. یکی از موضوعات جذاب که باید در مورد آن تمرکز کنید بحث فرشته هاست. در قدرت و لطافت و سرعت ما خیلی تأثیر دارد.
بحث بعدی در مورد موجودات نامحسوس «جن»ها هستند که یک حقیقت مسلم اند. خداوند تبارک و تعالی به ما گزارش می دهد؛ دسته ای از موجودات نامحسوس هستند که مادی اند. ملائکه که مجرد بودند. ملائکه مادی و زمینی تا عالی ترین درجات ملائکه را داریم ولی جن ها مثل ما ساختار مشاعی دارند. از ماده تا روح مؤمن و کافر و خوب و بد دارند. قرآن روی این موضوع خیلی تأکید دارد. ما عالمی داریم که با ماست و به موازات ما و همنشین با ماست که عالم جن هاست.
«و إنّه کان رجال من الانس یعوذون برجال من الجن»؛[سوره مبارکه جن - آیه 6] یعنی انسان ها به جن ها پناه می برند. وقتی به جن ها و شیاطین پناه بردند، طغیان انسان را زیاد می کند. در انسان شناسی خیلی مهم است که باید حیطه ارتباط با این موجود را بدانم. اگر نزدیکش شدم، چه بلایی سر من می آید «فزادوهم رهقا». در داستان آدم و ملائکه: دیدیم که شیطان نخواست و نتوانست بر خلافه سایر ملائکه با انسان سازگاری پیدا کند یعنی ملائم انسان نیست. (چون جن است و از جنس ملائکه نیست). سجده ملائکه درباره انسان سنخیت و ملائمت را می رساند. آن ها این شخصیت را پذیرفتند و سجده نکردند. شیطان نمی تواند با این ساختار کنار بیاید. من موجودی هستم که این عده از جن ها که با من ارتباط خیلی نزدیکی دارند (در خواب و در بیداری) هیچ لحظه ای نیست که از ارتباط با من دور باشند. من با موجودی زندگی می کنم که با من سازگاری ندارد ولی ساختار وجودی من هم اقتضا می کند من چنین موجودی را کنار خودم داشته باشم چون برای من خلق شده است. من باید بدانم کنار این ساختار که مسئولیت آن با من است و من باید آن را سالم به نظام ابدی برسانم، در هنگام وفات و مراحل منازل آخرت یک موجودی با من زندگی می کند که می تواند خطرساز باشد. من اگر در خودشناسی و روان شناسی این موضوع را بلد نباشم و مشغول کار و زندگیم باشم یک جاهایی به من لطمه می زند. خواب های غلط که شیطان به انسان نشانه ها و آدرس های غلط می دهد در چه قدر از انسان ها گمراهی به بار می آورد. یعنی ما می بینیم که در داستان آدم و حوا شیطان می تواند با این ساختار ارتباط برقرار کند علیرغم تأکید خداوند فریبشان می دهد و می تواند آن ها را از بهشت بیرون کند. پس در وجود من ساختاری هست که می تواند برای او دستگیره باشد. شیطان، پدرمان (حضرت آدم) را که پیغمبر خدا بود و خداوند این همه در موردش مقام ذکر می کند، فریب داد. «و عَلَّم آدم الأسماء کلها»؛[سوره بقره - آیه 31] انبیاء الهی تعداد اسماء و تعداد فرمول هایی که بلد هستند به اندازه حضرت آدم نیست. ما چه قدر خودمان را بزرگ می بینیم اصلاً شیطان را عددی حساب نمی کنیم. با غرور می گوییم «مَن» و خیلی «مَن مَن» می کنیم. با یک خواب تو را زمین می زند. سال ها زحمت تو را هدر می دهد. در «مَن» ساختاری وجود دارد که می تواند به من صدمه بزند. من باید این ساختار را کاملاً بشناسم.
خداوند درسوره مبارکه اعراف، آیات 17ـ16می فرماید؛ نه تنها پدرتان را به زمین زد تمام بچه های آن ها را می تواند از جهات مختلف مورد حمله قرار دهد و به آن ها صدمه بزند. «قال فبما أغویتنی لأقعدنّ لهم صراطک المستقیم»؛ حتماً حتماً حتماً بر روی صراط مستقیم می نشینم و آن  هایی را که می  خواهند در صراط مستقیم قرار بگیرند را مورد حمله قرار می  دهم. (صراط غیرمستقیم را کاری نداریم که آن ها همه اولیاء شیطان هستند)
امیرالمؤمنین(علیه السلام)شمشیر زبیر را می بیند و گریه می کند و می فرماید: خداوند می داند این شمشیر چه غم هایی را از پیغمبر برطرف کرده. همین زبیر سر از کجا درمی آورد؟ مرجع تقلیدی که با گروهی کودتاچی طرح کشتن امام و مردم جماران را طراحی می کند. شیطان هیچ کس را نمی شناسد و به قول معصوم(علیه السلام)به معصوم هم حمله می کند ولی تیغش نمی بُرد. به صغیر و کبیر هم رحم نمی کند. من که هستم که صراط دارم؟ صراط من کجاست و شیطان تأکید کرده به من حمله می کند. «ثم لآتینهم من بین ایدیهم و من خلفهم و عن أیمانهم و عن شمائلهم»؛[سوره اعراف - آیه 17] از جلو، عقب، راست و چپ به شما حمله می کنم. پس نفس من جهات مختلف دارد. این جهات چیست؟ اگر در خودشناسی این ها را ندانم چه تفکیکی بین حملات از جلو، عقب، راست و چپ می توانم قائل شوم؟ خداوند در ادامه می فرماید: «وَ لا تجد اکثرهم شاکرین»؛[سوره اعراف - آیه 17] بین شکر و حمله انسان چه ارتباطی وجود دارد؟ یعنی شکر چه کار می کند که شیطان می گوید من از 4 طرف حمله می کنم و تو شاکر نمی یابی؟ ساختار ما با شکر چه کار می کند؟ شکر چه رابطه ای با ساختار من دارد که شیطان می گوید: علت توانایی من در حمله این است که اکثر آن ها شاکر نیستند. بحث شکر در خودشناسی مهم است. یک بحث تخصصی انسان شناسی است. نکته بعد این که این حمله برای من لازم است یعنی شیطان برای من و به احترام من خلق شده است و من جهات چهار گانه را نیاز دارم. ما که این سیستم را طراحی نکردیم خداوند حکیم است و کار عبث نمی کند. ساختاری را ایجاد کرده و ما را به صراط مستقیم دعوت کرده و می فرماید: حالا که تو را به صراط مستقیم دعوت کردم بیا. و بعد شیطان را می فرستد که از چهار جهت حمله کند. بزرگان و اولیاء می فرمایند؛ انسان به هر جا می رسد به برکت شیطان می رسد. برای این است که شیطان لازمه وجود ماست. مربی ماست و برای ما کار می کند. حضور شیطان از مظاهر اسم ربّ است. در ربوبیت و تدبیر انسان شیطان لازم است. «إن الشیطان لکم عدو فاتخذوا عدواً»؛[سوره فاطر - آیه 6] دشمن شماست شما نیز او را دشمن بگیرید. ما اگر این را در خودشناسی درنظر نگیریم و اصلاً ندانیم، خود را شناختیم چرا من شیطان و جهات چهارگانه دارم. جلو، عقب، راست و چپ برای چه در نفسم طراحی شده؟ و جهات مادی نیست چون من مادی نیستم. با شیطان رابطه فیزیکی ندارم. حمله ای که می کند چه طور است و چه معنایی دارد ما را به کجا می برد؟ کسی که تربیت شده و می فهمد و می داند شیطان لازمه وجودی اوست و شیطان برای او ضرورت داشته و حمله شیطان در صراط مستقیم برای او ضرورت داشته، در نوع برخوردش فوق العاده قدرتمندتر عمل می کند تا کسی که اصلاً نمی داند شیطان هست و حمله می کند یا می داند و به آن جهات توجه ندارد. اصلاً نوع نگاه ها زمین تا آسمان فرق می کند و نوع برخوردها و پاسخ گویی ها و دشمن گیری ها فرق دارد. من اگر فهمیدم شیطان لازم است. اگر امشب مورد حمله از جلو، عقب، راست یا چپ قرار گرفتم، کد رنگ ها را خیلی خوب می شناسم. می دانم چه کار کنم، روش ها خیلی فرق می کند. حجم اضطراب و ناآرامی من کم می شود. درجه شادی ام بالا می رود. این که «المؤمن دائم النشاط»؛ رمز بزرگی است. از حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)و حضرت علی(علیه السلام)نقل شده؛ اگر می خواهی مؤمن را بشناسی از درجه نشاط او بشناس از ریش و انگشتر و تسبیح و مقدار نماز و روزه و حرم نمی شود فهمید. این ها را خود شیطان هم انجام می داده است. 6000 سال عبادت به فرمایش حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه معلوم نیست 6000 سال دنیا بوده یا آخرت. اگر می خواهی درجه ایمان را دریابی درجه شادی و آرامش و نشاط او را ببین. بعد از 10 سال درس خواندن در حوزه معلوم می شود که مسیر را خوب طی نکرده است. این روایت می رساند وقتی مؤمن از هر طرف به او حمله شود چون علم دارد می داند چه کند و نشاط خود را حفظ کند. اما کسی که نمی داند با یک حمله کاملاً زمین گیر می شود. انسانی که می داند این حمله ها لازمه وجودش است، همه حمله ها را فرصت می داند ولی آن که نمی داند، همه حمله ها را تهدید می داند.
شهداء یکی از 4 دسته گروهی هستند که در نماز می گوییم؛ «صراط الذین انعمت علیهم» [سوره حمد - آیه 7]به فرمایش امام یک شبه ره صد ساله را طی کردند.
----------------------------
منبع : سایت منتظران منجی