تأملی بر دعای وداع ماه مبارك رمضان

ماه رمضان فرصتى براى دورى از غفلت
دعا در ماه رمضان و همه خصوصيات اين ماه مبارك اين است كه ما را متذكر مى كند؛ از غفلت بيرون مى آورد؛ آلودگيهاى ما را به ما نشان مى دهد و در بين دعا و نماز و توجه، فرصتى به ما دست مى دهد كه اشتباهاتى را كه با آنها انس و خو گرفتيم، بازنگرى كنيم و آنها را بشناسيم؛ چون گاهى انسان گناهى را عادت كرده كه انجام بدهد و توجه ندارد كه اين گناه است. البته تنبلى، سستى و بقيه نواقصى را هم كه داريم، مى توانيم بازنگرى كنيم.
اين فصل يك ماهه، فصل بسيار باارزش و قيمتى است. در اين سى روز يا بيست ونه روز، خدا ليلةالقدر را قرار داده و ليلةالقدر يك فرصت استثنايى در طول سال براى انسان است. كه اگر انسان توانسته باشد آن شب را درك بكند، خير زيادى گيرش آمده.
در دعاى وداع ماه رمضان – نه اين دعاى وداعى كه در صحيفه سجاديه است – بلكه دعايى كه در مفاتيح الجنان است، مى گويد: «و ان تجعلنى برحمتك ممّن خرت له ليلة القدر و جعلتها له خيرا من الف شهر»؛[1] خدايا ! من را از كسانى قرار بده كه توفيق درك ليلةالقدر را به دست آوردند و ليلةالقدر براى آنها از هزار ماهبهتر و باارزش تر شده. ليلةالقدر براى همه اين گونه نيست. آن كسى كه براى او شب بيست وسوم يا شب بيست ويكم ماهرمضان، با شب بيست وسوم هر ماه ديگرى فرق ندارد – نه ذكرى، نه توجهى، نه حالى، نه گريه اى، نه تضرّعى؛ با غفلت مى گيرد مى خوابد، يا اصلاً يادش نمى آيد كه ليلةالقدر است، يا خداى نكرده آلوده به گناه و هواى نفس هم مى شود – براى چنين انسانى ليلةالقدر بهتر از هزار شب نيست؛ يك شب است، آن هم يك شب خسران بار كه براى او خيرى ندارد. ليلةالقدر براى آن كسى از هزار ماه بهتر است كه ساعات و دقايق آن شب را قدر بداند؛ از دقايق آن شب استفاده بكند. در آن دعا مى خوانيم كه خدايا ما را از آن كسانى قرار بده كه شب قدرشان پوچ نمى شود؛ از دست نمى رود. 

دفاتر ارزشمند معرفت و نسخه هاى عشق و محبت
دعاى چهل وپنجم صحيفه سجاديه يك نمونه از دعاهايى است كه ائمه به ما ياد داده اند كه مضمون قابل توجهى درباره اهميت ماه رمضان دارد. من فكر كردم كه مقدارى از اين دعا را برايتان فقط ترجمه بكنم، تا با زبان اين دعا آشنا بشويم. اين يكى از نقيصه هاى ماست كه دعاها را بدون توجه مى خوانيم و معنايش را نمى فهميم؛ از بعضى كه قادريم معنايش را بفهميم، تأمل و تدبر نمى كنيم؛ دعا مى خوانيم، حواسمان هم جاى ديگرى است! در حالى كه اين دعاها همه دفترهاى ارزشمند معرفت و نسخه هاى عشق و محبت است و خيلى چيزها در اين دعاهاست كه اگر ما به آنها توجه كنيم، مى توانيم آنها را بياموزيم. بعضى ها دعا را تفسير مى كنند كه البته خوب است، لكن وقتى بنده يك كلمه دعا را با بيست كلمه تفسير مى كنم، اين ديگر كلام امام نيست؛ اگر بشود كلام امام را در يك كلمه زيبا، شكيل و خلاصه، بازگرداند، آن وقت يك مقدارى از لطف كلام امام را به ما خواهد داد. آن تفسيرهاى مفصل براى اين كه انسان معارف را ياد بگيرد، خوب است؛ اما براى اين كه لذت سخن امام را كه خيلى هم زيباست، درك كند، نه؛ آنها خوب نيست. بعضى ها كه بدون توجه دعا مى خوانند، نمى فهمند كه اين دعاى كميل كه راحت آن را مى خوانند و از آن عبور مى كنند، چه سوز و گدازى دارد؛ چه قطعه زيبايى از لحاظ هنرى و ادبى است و چه مضامينى در آن وجود دارد. حالا براى اين كه مقدارى از مضامين اين دعاها معلوم بشود، من به قدرى كه البته وقت داشته باشيم، ترجمه ساده اى مى كنم. خيلى طول نمى دهم و همه اش را هم ترجمه نمى كنم. 

تأملى بر دعاى وداع ماه رمضان
«اللّهم يا من لا يرغب فى الجزاء و يا من لا يندم على الاعطاء»[2]؛ اى خدايى كه از ما پاداش نمى خواهى و اى كسى كه از بخشش خود به ما پشيمان نمى شوى – حالا من ديگر عبارتهاى عربى اش را نمى خوانم، فقط فارسى ترجمه مى كنم – و اى كسى كه با بندگان به طور برابر رفتار نمى كنى؛ مثل رفتار خود آنها با آنها رفتار نمى كنى. نعمت تو همواره شروع كننده است؛ يعنى بدون اين كه قبلاً استحقاقى وجود داشته باشد. عفو و بخشش تو يك نوع تفضل از سوى توست. عقوبت و سزا دادن تو عدالت توست. و قضاء و تقدير و حكم تو يك خير براى بنده توست. اگر به كسى چيزى عطا كنى، آن را با منّت آميخته نمى كنى و اگر از كسى چيزى را منع كنى و به او ندهى، اين از روى ظلم و تعدى به آن كس نيست. آن كسانى كه شكر تو را مى گويند، از آنها سپاسگزارى مى كنى؛ در حالى كه اين خودِ تو هستى كه شكر را در دهان آنها گذاشتى. آن كسانى كه سپاس تو و ستايش تو را مى كنند، تو به آنها پاداش مى دهى؛ در حالى كه اين تو هستى كه ستايش خودت را به آنها ياد دادى. گناهانى را مى پوشانى؛ در حالى كه مى توانى آنها را برملا كنى. به كسانى مى بخشى كه مى توانى از آنها نعمتت را باز بدارى. آن كسى كه گناه او را پوشاندى، گاهى شايسته برملا كردن است. آن كسى كه به او نعمت دادى، گاهى شايسته منع كردن است؛ اما تو همه كارت را بر تفضل و گذشت قرار دادى. با كسى كه تو را معصيت مى كند، با بردبارى و حلم برخورد مى كنى. و به كسى كه با گناه به خودش ظلم مى كند، مهلت مى دهى. بندگانت را مهلت و فرصت مى دهى تا بتوانند به تو انابه كنند و برگردند. به آنها سزاى عملشان را زود نشان نمى دهى، شايد بتوانند توبه كنند؛ اين لطفى است از تو كه نگذارى بندگانت با كار زشت، خودشان را به مهلكه بياندازند؛ اين محبت توست كه نگذارى آدمهاى شقى، با شقاوت خودشان، بدبختى را زود براى خودشان تدارك ببينند. تو فقط كسانى را ساقط مى كنى كه شقاوت آنها در مقابل گذشت و اغماض تو تكرار شده؛ و اين كرم و لطف و محبت و حلم توست. تو آن پروردگارى هستى كه بر روى بندگانت راهى باز كردى كه آن راه، به عفو و گذشت تو منتهى مى شود؛ آن راه را توبه ناميدى. آن راه را از طريق وحىِ خودت به ما نشان دادى تا هرگز در آن راه گمراه نشويم. در قرآنت به ما گفتى:«تُوبوا الى اللَّه توبة نصوحا»؛[3] توبه كنيد و به سوى خدا برگرديد؛ توبه اى از روى راستى و درستى؛ شايد خدا بديهاى شما را بپوشاند و جبران كند – اينها آيه قرآن است – و شما را به بهشتى كه در زير آن نهرها و جويبارها جارى است وارد كند؛ در آن روز كه خدا پيغمبرش و كسانى را كه به پيغمبر ايمان آورده اند، سرافكنده نخواهد كرد. و نور پيغمبر و مؤمنان در پيش روى او و در سمت راست اوست و آنها پيش مى روند. و آنها به تو مى گويند پروردگارا نورت را به ما كامل كن و مغفرتت را بر ما نازل كن؛ تو بر همه چيز توانايى.
اين راهى است كه خدا در قرآنش براى توبه به ما نشان داده و نشان داده كه ما مى توانيم توبه كنيم: «فما عذر من اغفل دخول ذلك المنزل بعد فتح الباب»[4]؛ عذر كسى كه پس از گشودن در، وارد آن نمى شود چيست؟ تو آن كسى هستى كه هر روز براى نفع بندگانت معامله را به سمت آنها گرداندى و به سود آنها تغيير دادى و در قرآن گفتى:«من جاء بالحسنة فله عشر امثالها»؛[5] هر كس يك كار نيك بكند، ده برابر پاداش مى گيرد؛ و اگر كسى يك كار بد بكند، فقط يك برابر سزاى آن كار را خواهد چشيد. امام در اين جا آيات مربوط به پاداش مؤمنين را ذكر مى كند، بعد درباره ذكر الهى مطالبى را بيان مى كند؛ آيات گوناگونى را مى آورد و سپس مى رسد به اين جا و مى گويد: اگر هر يك از مخلوقات تو اين طور، ديگران را به راه سود و بهره آنها راهنمايى مى كرد، به احسان و امتنان موصوف مى شد – يعنى مثلاً شما به كسى پولى قرض بدهيد، بعد بگويى اگر بخواهى من اين پول را در وقت معين از تو نگيرم و به تو ببخشم، راهش اين است كه اين كار را بكنى؛ مرتب راه جلوى پاى افراد بگذارى. اگر بخواهى اين بدى را كه به من كردى، از تو بگذرم، راهش اين است كه اين عمل را انجام بدهى – «فلك الحمد ما وجد فى حمدك مذهب»[6]؛ اى خداى بزرگ سپاس و ستايش مخصوص توست و براى توست و تو را بايد به هر اندازه و از هر راهى و با هر لفظى كه ممكن است، حمد كرد. به همين ترتيب ياد نعمتهاى الهى را مى كند.

توصيف ماه رمضان در كلام امام سجاد عليه السلام
بعد امام سجاد (عليه الصّلاةوالسّلام) مى رسد به ماه رمضان و مى گويد: پروردگارا ! از جمله بهترين و برگزيده ترين نعمتهاى تو ماه رمضان بود كه آن را از بين ساير ماهها امتياز بخشيدى و قرآن و نور را در اين روزها نازل كردى و ايمان ما را در اين روزها مضاعف ساختى و روزه را بر ما واجب كردى كه اين خود وسيله اوج ماست. و ما را در عبادت در اين ايام ترغيب كردى و ليلةالقدر را كه بهتر از هزار ماه است در ماه رمضان قرار دادى و ما را با اين ماه بر ديگران امتياز بخشيدى. وماه رمضان به مدت يك ماه با ما بود و اين مصاحبت، مصاحبت بسيار نيكويى بود و ما از اين مصاحبت هيچ دلگير نيستيم؛ بلكه از مفارغت اين ماه دلگيريم. و با اين ماه وداع مى كنيم؛ مانند وداع با كسى كه دورى او براى ما سخت و دشوار است. و منتظر هستيم كه اين ماه كِى بار ديگر به ما برگردد و با اين زبان با ماه برگزيده تو حرف مى زنيم.
از اين جا به بعد، امام سجاد شروع مى كند در عبارات بسيار شورانگيز و عاشقانه اى با ماه رمضان سخن گفتن:«السّلام عليك يا شهر اللَّه الاكبر»[7]؛ بدرود اى بزرگترين ماه خدا و اى جشن اولياء خدا. «السّلام عليك يا اكرم مصحوب من الاوقات»[8]؛ بدرود اى شريفترين و عزيزترين مصاحب از وقتها و زمانها و اى بهترين ماه از لحاظ روزها و ساعتها. «السّلام عليك من شهر قربت فيه الامال»[9]؛ بدرود اى ماهى كه آرزوها در آن به ما نزديك شد؛ يعنى ما با تلاش خودمان، تلاش مضاعفان، به آمال و آرزوهاى حقيقى و انسانى خودمان نزديك شديم.
به همين ترتيب با اين جملات و كلمات، امام سجاد اين ماه مبارك را بدرود مى گويد و از ليلةالقدر و از دعا و از قرآن و از مغفرت در اين ماه به گرمى و مشتاقانه حرف مى زند و بعد از خداى متعال درخواست مى كند كه: خدايا آنچه را كه در اين ماه به ما رسيده، براى ما نگه دار؛ و آنچه را كه ما از اين ماه به دست نياورديم، اين محروميت ما را به عنوان يك نقص، به عنوان يك ضعف، مورد ترحم خودت قرار بده و براى ما جبران كن. و بعد امام سجاد آرزو مى كند كه يك بار ديگر اين ماهبرگردد.
اين يك نمونه از دعاهاى اين ماه شريف بود كه در پايان اين ماه از زبان سيدالساجدين و معلم دعا و ذكر و ياد، مقدارى از آن را معنا كرديم. من اعتقادم اين است كه اين دعاها با ترجمه هاى خوبى بايد ترجمه بشود. كسانى كه قادر بر ترجمه خوب اين دعاها هستند، منهاى تفصيل و تشريح و تفسير و توضيح، خودِ دعا را با يك زبان گويا و روشن و شيوا كه تا حدى متناسب با بيانات خود امام سجاد باشد، ترجمه كنند و در اختيار فارسى زبانهايى كه عربى نمى دانند، بگذارند، تا اينها در اين دعاها تدبر كنند و ببينيد كه چگونه مى شود با خدا حرف زد.

آنچه در اين ماه بدست آورديد، قدر بدانيد
آنچه در پايان اين مطالب مى خواهم به شما برادران و خواهران عزيز عرض بكنم اين است: اين مايه تقوايى را كه در اين ماه براى شما به دست آمد، قدر بدانيد؛ اين را حفظ كنيد؛ اين از دست مى رود. شما با حضورتان در مجامع بندگى خدا مثل مساجد، نمازها، پاى صحبتها – بحمداللَّه جوّ غالب جامعه ما جوّ توجه و تذكر است؛ قرآن، دعا و مناجات است – و تنفس در اين فضاى معنوى يقيناً مايه اى از تقوا را براى خودتان در اين ماه تحصيل كرده ايد. روزه كمك بسيار بزرگى بوده؛ اين روزه بسيار چيز قيمتى و ارزشمندى است. لازم نيست خودِ انسان مثل اين كه وزنش را مى رود امتحان مى كند كه چقدر كم يا زياد شده، بتواند درست بفهمد كه چقدر آن معنويت و صفا برايش پيدا شده – البته اگر انسان به اعمال و رفتار با آن قلب خاضع و متذكر خودش توجه كند، آثار اين عبادات را مى بيند و حس مى كند – اما آن طور هم نيست كه خيلى محسوس باشد، لكن بدانيد يك مقدار صفا، معنويت، لطف در شما پيدا شده؛ اين را نگهش داريد. نگه داشتن آن در درجه اول به اين است كه تا آن جايى كه مى توانيد سعى كنيد گناه نكنيد.

منبع: ( سخنرانى مقام معظم رهبری در روز 29 ماه مبارك رمضان  سال 1366)
-----------------------------
پي نوشت:
[1] مفاتيح الجنان، دعاى وداع ماه رمضان.
[2] صحيفه سجاديه، دعاى 45.
[3] تحريم: 8.
[4] صحيفه سجاديه، دعاى 45.
[5] انعام: 160.
[6] صحيفه سجاديه، دعاى 45.
[7] همان.
[8] همان.
[9] همان.