زکات فطره بر چه کسانی واجب است؟

شریعت اسلامی هچنانکه برای روح و معنویت انسان ها برنامه  جامع و کاملی دارد برای سعادت و رفاه دنیوی آنها نیز برنامه مناسبی دارد. 
به عنوان نمونه در فقه اسلامی، علاوه بر اینکه بخش قابل توجهی به مباحث اقتصادی مربوط می شود، قوانینی در آن وضع شده تا قشر کم درآمد و فقیر، از کمک های بی نیازان برخوردار باشند تا فقر و نداری به تدریج از جامعه اسلامی رخت بندد و این در حالی است که بخشش ها و انفاق های مالی (واجب و مستحب) علاوه بر اینکه منبع همیشگی کمک به نیازمندان است، برای انفاق کنندگان نیز اجر اخروی داشته و مجاهدتی بزرگ محسوب می شود. 
یکی از این واجبات مالی که در هر سال بعد از اتمام ماه مبارک رمضان واجب می شود «زکات فطره» است که در این یادداشت به احکام آن می پردازیم:

*زکات فطره بر چه کسانی واجب است؟ 
اگر کسی موقع غروب شب عید فطر (که فردای آن شب، روز عید است) بالغ، عاقل و هوشیار باشد و همچنین فقیر نباشد باید برای خود و همه کسانی که نانخور او هستند (یعنی در نظر مردم تحت سرپرستی اقتصادی او هستند و روزگارشان از دارایی او تامین می شود) زکات فطره پرداخت کند. 
حتی اگر نامسلمان هم نانخور مسلمان باشد باید به ازای او هم زکات فطره پرداخت شود. 
چون زکات فطره از عبادات مالی است، باید با قصد قربت به پروردگار پرداخت شود. 

*زکات کسانی که سرپرست خود را از دست داده اند 
زکات فطره به قدری اهمیت دارد که اگر سرپرست خانواده ای بعد از غروب آفتاب از دنیا برود فطره او و نانخورهایش را از مال او پرداخت می کنند. اما اگر قبل از غروب آفتاب وفات کند لازم نیست فطره شخص وفات شده یا نانخورهایش را از مال او بدهند ولی اگر ورثه، فقیر نباشند فطره هر یک از آنها بر خودشان واجب است.

*مقدار زکات فطره
زکات فطره به ازای هر نفر سه کیلو (یک صاع) گندم یا جو یا خرما یا برنج یا کشمش یا ذرت و مانند آن است. 
البته بهتر است موردی را از میان اینها انتخاب کند که اکثر مردم آن منطقه یا شهر از آن بیشتر تناول می کنند. (برخی از مراجع تقلید، مقدار یک صاع را بیش از سه کیلو می دانند که مقلدین آنها باید مراعات کنند.) 
انسان می تواند پول یکی از این اجناس را به فقیر بدهد که امسال (1390 خورشیدی) با توجه به تفاوت قیمت گندم آزاد در استانهای مختلف برای هر نفر، حدود دو هزار تومان است.

*وقت پرداخت زکات فطره
پرداخت فطره در ماه رمضان صحیح نیست (دقت کنید) 
پس اگر کسی در ماه مبارک رمضان، زکات فطره پرداخته است، باید دوباره بعد از اتمام ماه مبارک رمضان پرداخت کند. 
در روز عید اگر کسی می خواهد نماز عید بخواند باید احتیاطا قبل از نماز عید، زکاتش را پرداخت کرده باشد اما اگر قصد ندارد نماز عید بجای آورد تا اذان ظهر روز عید فطر وقت دارد تا زکاتش را بپردازد. 
اما اگر کسی در این مدت زکاتش را پرداخت نکرد باید در اولین وقت ممکن، پرداخت کند ولی نیت اداء یا قضا نکند.

*فقیر کیست؟ 
چنانکه گفته شد پرداخت زکات فطره بر فقرا واجب نیست و همچنین بی نیازان هم باید زکات خود را به فقرا بپردازند، پس باید فقیر را از نظر شرعی شناخت. 
فقیر کسی است که خرج متعارف یک ساله خود و اهل و عیالش را (به صورت یک جا یا بطور متناوب) ندارد. 
بنابراین اگر کسی هم اکنون خرجی یک سال را ندارد ولی بی کار هم نیست و ماهانه درآمد دارد فقیر حساب نمی شود اما کسی که به اندازه خرج یک سال دارایی ندارد و بیکار هم هست فقیر محسوب می شود ولی شخص بیکاری که خرج یک سال آینده را دارد فقیر حساب نمی شود. 

*نان خور (عیال) کیست؟ 
نانخورهای یک نفر تمام کسانی هستند که از لحاظ اقتصادی و خورد و خوراک، وابسته به دارایی او هستند یعنی امور اقتصادی و خورد و خوراک آنان از دارایی او تامین می شود. 
در نانخور بودن فرقی ندارد که نانخور بزرگ یا کوچک، مسلمان یا غیر مسلمان، عاقل یا غیر عاقل باشد. 

*فطره بچه در شکم مادر 
بچه ای که در شکم مادر است فطره ندارد یعنی در واقع، نانخور کسی حساب نمی شود.

*فطره مسافران، بیماران، سرباز و کارگران 
اگر نانخور کسی در مسافرت باشد سرپرست او باز هم باید فطره او را بدهد مگر آنکه در محل مسافرت چندین روز مهمان کسی باشد که نانخور او محسوب شود که در این صورت فطره بر میزبان واجب است. 
فطره بیمارانی که در بیمارستان ها هستند بر عهده سرپرست اقتصادی آنهاست. 
سربازانی که در پادگان ها و مرزهای کشور مشغول خدمت به اسلام و وطن هستند نانخور دولت حساب نمی شوند و فطره آنها بر کسی واجب است که سرپرستی آنها را بر عهده دارد مثلا بر عهده پدر آنهاست. اما اگر سرپرست ندارند و فقیر هم نیستند بر خودشان واجب است و اگر فقیر باشند فطره آنها بر کسی واجب نیست. 
کارگرانی که از طرف کارفرمای خویش، غذا دریافت می کنند یا پرستارانی که در بیمارستانها کار می کنند و همه کسانی که شرایط مشابه دارند، زکاتشان برعهده کارفرما یا بیمارستان نیست چون غذا قسمتی از حقوق آنها محسوب می شود.

*فطره نوزاد و دختری که تازه به خانه شوهر می رود 
اگر دختری قبل از غروب آفتاب به خانه شوهر برود یعنی بعد از گذران دوران عقد رسما زندگی مشترک را در خانه شوهر آغاز  کند فطره اش برعهده شوهر است چون نانخور پدرش حساب نمی شود. اما اگر بعد از غروب آفتاب ماه مبارک رمضان به خانه شوهر برود زکاتش بر پدر ( سرپرست قبلی ) واجب است. 
نوزاد اگر قبل از غروب آخرین روز ماه مبارک رمضان به دنیا آمده زکاتش بر عهده پدرش است اما اگر پدر ندارد کسی که خرجی مادرش را می دهد باید زکات او را بدهد. 
فطره نوزادی که بعد از غروب آخرین روز ماه رمضان، به دنیا آمده در آن سال بر عهده هیچ کس نیست.

*فطره کسی که سرپرستش فطره نمی پردازد 
کسی که نانخور دیگری است واجب نیست فطره خودش را بدهد بلکه اگر بدون اجازه سرپرست پرداخت کند سرپرست هم دوباره باید پرداخت کند اما اگر با اجازه سرپرستش بپردازد، همان یک بار که خودش پرداخته کافی است. 
اگر سرپرست کسی زکات فطره او را پرداخت نکند در نظر مبارک امام خمینی (قدس سره) فطره بر خودش واجب نمی شود. (البته در نظر برخی از علما اگر فقیر نیست فطره خود را احتیاطا بپردازد.)

*فطره مهمان شب عید فطر 
آراء مراجع معظم تقلید در مورد مهمانی که قبل از غروب شب عید فطر وارد منزل صاحب خانه می شود متفاوت است. 
برخی از علمای فعلی مهمانی را که برای همان یک وعده افطار در خانه صاحب خانه است، نانخور حساب نمی کنند و زکاتش را بر خودش واجب می دانند نه بر میزبان اما فتوای مبارک امام خمینی(رحمت الله علیه) این است که فطره مهمانى که پیش از غروب شب عید فطر با رضایت صاحبخانه وارد شده و نانخور او حساب مى شود، بر او (یعنی بر میزبان) واجب است. 
اما اگر مهمان بعد از غروب آخرین روز ماه مبارک رمضان وارد خانه میزبان شود زکاتش به عهده صاحبخانه نیست. 
اگر کسی چند روز قبل از عید فطر، وارد خانه میزبان شده (مثل مسافری که در خانه اقوامش ساکن می شود) و مهمان آنهاست و تا غروب آفتاب هم همچنان مهمان آنان محسوب می شود در نظر همه علما نانخور میزبان است و فطره اش بر عهده میزبان است.

*فطره سادات و غیر سادات 
کسی که سید نیست نمی تواند فطره خود یا نانخورهایش را به سید بپردازد. 
ملاک، سید بودن یا نبودن سرپرست خانواده است بنابراین اگر کسی که سید نیست عهده دار مخارج مادر سیده اش هست باید تمام زکات فطره اش را به غیر سادات بدهد. همچنین اگر کسی که سید نیست فرزند یتیم سادات را به فرزندی قبول کرده باشد باید فطره را به غیر سادات بدهد. 
اما سادات می توانند فطره خود و عیالشان را به سادات و یا غیر سادات بپردازند. در مورد ایشان هم ملاک سرپرست خانوار است حتی اگر اشخاص غیر سید تحت تکفل او باشند.

*فطره کسی که از فقرا طلبکار است 
اگر کسی هنگام غروب آفتاب از فقیری طلبکار باشد می تواند طلب خود را بابت زکات فطره حساب کند. 
*مصرف زکات فطره 
بنابر نظر امام راحل و برخی مراجع معظم تقلید می توان زکات فطره را در همه هشت موردی که زکات مال در آن مصرف می شود مصرف کرد. ( دقت شود زکات مال غیر از زکات فطره است و بر صاحبان گندم، جو، خرما، کشمش، گاو، گوسفند، شتر، طلا و نقره واجب می شود) 
آن موارد عبارتند از1.فقرا 2.مساکین یعنی کسانی که وضعشان از فقرا هم بدتر است 3.مسافرانی که در راه مانده و خرج بازگشت را ندارند 4.بدهکارانی که نمی توانند قرض خود را بدهند 5.فی سبیل الله یعنی در همه کارهای خیر که نفع آن به عموم مسلمین برسد مانند ساخت و تعمیر مسجد، راه، پل، مدرسه و بیمارستان و غیر اینها 6.کافرانی که با دادن زکات به اسلام ترغیب می شوند یا در جنگ به مسلمانان کمک می کنند 7.پرداخت به نائب امام یا کارمندان حکومت اسلامی که مامور جمع آوری زکات و رساندن آن به نیازمندان است. 
البته پرداخت آن به فقرای شیعه بهتر است. 
برخی از مراجع تقلید عقیده دارند که زکات فطره مخصوص فقرا و مساکین شیعه است و نمی توان آن را در شش مورد دیگر مصرف کرد. بنابراین خوب است همه مومنین زکات فطره خود را صرف فقرای شیعه مذهب بکنند. 
مستحب است انسان زکات فطره را ابتدا به خویشان فقیر بدهد و اگر آنها فقیر نباشند به همسایه فقیر یا اهل علم و فضیلت و تقوا که فقیر هستند بدهد.

*زکات دادن به گناهکار فقیری که زکات می گیرد لازم نیست عادل باشد و به فقیر فاسق هم می شود زکات داد.(فاسق کسی است که یک بار گناه کبیره کرده و توبه هم نکرده است یا بیش از یک بار گناه صغیره مرتکب شده ولی هنوز توبه نکرده است.)

*پرداخت زکات به شرابخوار و کسی که آشکارا گناه می کند 
پرداختن زکات به شرابخوار یا کسی که آشکارا و در میان همگان گناه می کند (هر گناهی) صحیح نیست هرچند که زکات را در معصیت هم خرج نکند همچنانکه برخی از علما، دادن زکات به بی نماز را صحیح نمی دانند. 
*پرداخت زکات به کسی که آن را در گناه مصرف خواهد کرد 
اگر انسان بداند که فقیر زکات را در راه معصیت خرج خواهد کرد نباید به او زکات بدهد و اگر بدهد باید دوباره به فقیر دیگری بپردازد. 
بنابراین دادن زکات به فقیری که آنرا صرف مواد مخدر یا پرداخت هزینه های گناهانش می کند جایز نیست.

*مقدار زکاتی که به یک فقیر می توان داد 
نباید مقداری کمتر از زکات یک نفر یعنی کمتر از سه کیلو یا قیمت آن را به یک فقیر داد بنابراین نباید مثلا دو کیلو از زکات را به یک فقیر و یک کیلوی دیگر را به فقیر دیگر بدهند. از طرف بیشینه هم نباید بیش از خرج یک سال را به یک فقیر داد.

*پرداخت زکات فطره به غیر فقیر 
اگر بعد از پرداخت فطره بفهمد که گیرنده زکات اصلا فقیر نبوده، اگر عین آن زکات هنوز باقی مانده می تواند آنرا پس گرفته و به فقرا بدهد اما اگر زکات در دست آن شخص از بین رفته یا مصرف شده باشد یا به هر علت آنرا پس نگیرد باید دوباره زکات را به فقرا بپردازد.

*عوض کردن پول یا جنسی که برای زکات کنار گذاشته شده 
انسان نمی تواند پول یا جنسی را که برای زکات کنار گذاشته با پول یا جنس دیگری عوض کند بلکه باید همان را بپردازد. 
البته اگر به هر علت آن جنس یا پول از بین برود مثل اینکه فاسد شود یا دزد آن را ببرد باید مال دیگری، جایگزین آن کند.
 
*انتقال زکات به شهر دیگر 
در نظر بسیاری از علما انتقال زکات فطره از شهر پرداخت کننده آن به شهر دیگر صحیح نیست.