مقایسه جایگاه زن در اسلام و دیگر ادیان/ برداشت نادرست «برتری مردان» از آیه‌ ای در قرآن

 «شبهه» شبیه حق است كه قصد دارد طرف مقابل را به اشتباه بیندازد. شبهه، همیشه همراه دلیل مطرح می شود. مثلاً  در شبهه ای كه توسط ابلیس درباره خلقت آدم مطرح گشت، وی در باب خلقت آدم گفت: آدم را از خاك بیافریدی و من را از نار، نار را بر خاك مزیت است و در شأن من نیست كه به آدم سجده كنم.

 امیرالمؤمنین علی علیه السلام در نهج البلاغه درباره شبهه می فرمایند: «و إنّما سمّیت الشبهه لأنها تشبه الحق» (نهج البلاغه خطبه ۳۸) شبهه را از این رو شبهه نامیدند زیرا به حق شباهت دارد.

طرفداران باطل به گونه ای سخنان خود را تنظیم و با آب و تاب بیان می کنند که مردم آن سخن را حق می پندارند به طوری که واقعیت بر مردم پوشیده می شود. به علت آنکه سخن انسان های منحرف شبیه سخن حق است، به آن «شبهه» می گویند، اما به سخنانی که مردم را به حق می رساند «دلیل» گفته می شود.

اما «سؤال» با شبهه تفاوت های اساسی دارد. سؤال عبارت است از درخواست معرفت یا آنچه موجب معرفت گردد. پرسش به قصد شناخت یا برای تعریف و تبیین. اگر سؤال به قصد جدل هم مطرح گردد، باید دقیقاً مطابق موضوع خود باشد كه در شبهه چنین نیست.

سؤال را به معنای اعتراض و سائل را به معنای معترض نیز به كار برده اند. بنابراین سائل (معترض) كسی است كه حكمی را كه مورد ادعای كسی است نفی كند، بدون این كه دلیلی بر نفی خود بیاورد. نیز سؤال یا اعتراض به تمام آنچه كسی ادعا كرده است، اطلاق می شود.

اما صرف نظر از تفاوت های ماهوی سؤال و شبهه، پیدایش سؤال در ذهن نشان از سلامت عقل و میل به کمال است؛ چراکه رشد آدمی مرهون شناخت او از حقایق عالم هستی است. ذهن انسان سالم و عاقل، بی وقفه در تلاش است تا بر اساس معلومات قبلی خود، مجهولات فعلی را کشف کند و حرکت خود را به سوی کمال منطبق بر واقعیات ادامه دهد. 

برهمین اساس گروه معارف رجانیوز قصد دارد طی سلسله مطالبی با طرح یکی از موضوعات مبتلابه روز در حوزه های اعتقادی و اجتماعی، سؤالات مربوط به این موضوع را مطرح و به پاسخ های آن به صورت متقن و چکیده وار بپردازد. بدیهی است با مطالعه این نوشتار، سؤالات دیگری در ذهن مخاطبان پدید بیاید که می توانند با درج آن در قسمت نظرات کاربران، منتظر پاسخ آن از سوی کارشناسان باشند.

قرار است از این شماره به بررسی «شبهات پیرامون مسئله زن و خانواده» بپردازیم. این شماره به بیان مقدماتی در این حوزه چون «جایگاه زن در ادوار گذشته» و مقایسه آن با «جایگاه زن در دین اسلام» و «برداشت نادرست از دو آیه قرآن» اختصاص دارد و در شماره های بعدی با استناد به آیات قرآن و احادیث، به پاسخ شبهاتی چون موضوع شهادت، ارث و دیه و قوانین ازدواج خواهیم پرداخت.

جایگاه زن در ادوار گذشته

انواع ظلم ها به زن 

زن به عنوان نیمی از جمعیت دنیا و عضوی فعال در کانون بزرگ جامعه انسانی، همچنین یکی از دو رکن پدیدآورنده بنیان خانواده، در طول تاریخ داوری های گوناگونی را نسبت به خود دیده است. نگاهی گذرا به تاریخ نشان می دهد که زن در بیشتر جوامع از نوعی محرومیت رنج برده است. هرچند در فرهنگ ها و جوامع مختلف، در طول تاریخ این تمایز و اختلاف شدت و ضعف متفاوتی داشته، ولی استمرار و فراگیری آن غیر قابل انکار است. زنده به گور کردن دختران در جاهلیت عرب، کشته شدن زنان به دست مردان در جامعه سومری یا فروش آنان برای ادای دین،(1) نمونه ای از ظلم های بی حد و حصر به زنان است. جفاهای زیادی در طول قرون و اعصار تا به امروز نسبت به زنان رفته و می رود، چه از ناحیه آنانی که معتقد به مردسالاری و خدایگانی مرد در خانه بوده اند و چه از ناحیه جریان های تند و رادیکال که به آزادی مطلق زن می اندیشند. 

چگونگی عبارات کتاب مقدس مسیحیان در تخاطب زنان

مهم ترین زنی که در قرآن و کتاب مقدس از او نام برده شده، حضرت مریم سلام الله علیهاست. با اندک دقتی درباره جایگاه ایشان در قرآن و انجیل  متوجه تفاوت نگرش هایی خواهیم شد. قرآن حضرت مریم را به این عنوان که مریم است، بزرگ می دارد.(2) به بیان دیگر؛ حضرت مریم در قرآن اعتبار مستقلی دارد و حتی عیسی علیه السلام تحت عنوان عیسی بن مریم یاد می شود.(3) و او را به عنوان الگویی برای همه مردمان معرفی می کند و می فرماید: «وَ مَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِيهِ مِن رُّوحِنَا وَ صَدَّقَتْ بِكَلِمَاتِ رَبِّهَا وَ كُتُبِهِ وَ كَانَتْ مِنَ الْقَانِتِينَ؛ و مريم دخت عمران را همان كسى كه خود را پاكدامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیديم و سخنان پروردگار خود و كتاب هاى او را تصديق كرد و از فرمانبرداران بود»(4) اما کتاب مقدس مریم را به این جهت که مادر عیسی است مهم می شمرد و نوعی اهمیت مریم از عیسی به او رسیده است.(5)

زن و عذاب جهت گمراه کردن حضرت آدم علیه السلام

در کتاب مقدس و در داستان آفرینش، از زن به عنوان کارگزار شیطان در گمراه کردن آدم یاد می شود(6) البته به همین دلیل، مستوجب عذاب و لعنت خداست:

«[خداوند] به زن گفت: الم (درد) زایمان تو را بسیار افزون می کنم؛ با الم، فرزندانی خواهی زایید و اشتیاق تو به شوهرت خواهد بود و او بر تو حکمرانی خواهد کرد»(7)

اما قرآن نگاهی دیگر به این قضیه دارد؛(8) شهید مطهری در کتاب نظام حقوق زن در اسلام در این باره می گوید: «قرآن هرگز نگفته شیطان یا مار، حوا را فریفت و حوا آدم را. قرآن نه حوا را به عنوان مسؤول اصلی معرفی می کند و نه او را از حساب خارج می کند، بلکه آن جا که پای وسوسه شیطان را به میان می کشد، ضمیرها را به شکل تثنیه می آورد. در آیه 20 سوره اعراف می فرماید: «فوسوس لهما الشیطان»»(9) و حتی در برخی آیات آمده گاه آدم را به تنهایی نیز وسوسه کرده است(10) اما سخنی از گول خوردن آدم توسط حوا وجود ندارد. چه رسد مجازات و عذابی بر این امر مترتب گردد. 

همچنین نگرش قرآن به درد زایمان، نگرش مثبتی است که به هیچ وجه جنبه عذاب و مجازات ندارد(11)

زن و خانواده

کتاب مقدس مانند قرآن(12) (البته با ادبیاتی متفاوت) برای مادران ارج و منزلت بالایی در نظر می گیرد و در مقابل فرزندان، اولویت را به مادر می دهد: «هر کس پدر و مادر خود را بزند هر آینه کشته شود ... هر کس پدر و مادر خود را لعنت کند، باید کشته شود»(13)

به مردان نیز سفارش شده تا به همسران خود محبت کنند: «باید مردان، زنان خویش را مثل بدن خود محبت کنند؛ زیرا هرکه زوجه خود را محبت نماید، خویشتن را محبت می نماید؛ زیرا هیچ کس هرگز جسم خود را دشمن نداشته است بلکه آن  را تربیت و نوازش می کند چنان که خداوند نیز کلیسه را»(14)

با این حال مرد را مقدم بر زن داشته و در امور خانواده مرد را قوام و پایه زندگی می داند: «هر زن باید از شوهر خود اطاعت کند و شوهر نیز از مسیح؛ همان طور که مسیح هم از خدا اطاعت می کند»(15) «زن را اجازت نمی دهم که ... بر شوهر مسلط شود»(16) «ای زنان! هم چنان که از مسیح اطاعت می کنید، از شوهرتان نیز اطاعت کنید؛ زیرا شوهر رئیس و سرپرست خانواده است؛ همان طور که مسیح رئیس و سرپرست کلیساست ... پس شما زنان نیز باید در هر امری با کمال میل از شوهر خود اطاعت کنید، درست همان گونه که کلیسا مطیع مسیح است»(17)

این دیدگاه ها به صورت کلی مورد تأیید قرآن نیز است،(18) اما در کتاب مقدس، پا را فراتر نهاده و می گوید: «مرد از زن نیست، بلکه زن از مرد است و نیز مرد به جهت زن آفریده نشده، بلکه زن برای مرد آفریده شده است»(19)

زن و تعلیم

در برخی از آیات عهد جدید که تمام آنها توسط پولس تنظیم شده؛ چنین آمده است: «زن را اجازت نمی دهم که تعلیم دهد بلکه باید در سکوت بماند زیرا ... آدم فریب نخورد بلکه زن فریب خورده در تقصیر گرفتار شد. اما به زائیدن رستگار خواهد شد اگر در ایمان و محبت و قدوسیت و تقوا ثابت بمانند»(20) این رویکرد مخالف آیات قرآن است. در قرآن زنان نیز مانند مردان وظیفه امر به معروف و نهی از منکر دارند؛ این امر و نهی حتی در برخی مواقع می تواند نسبت به مردان  باشد(21) البته مشخص است که این، نیازمند یادگیری و شناخت معروف و منکر است. علاوه بر این؛ قرآن در داستان ملکه سبأ می آورد که یک زن فرمانروا بوده و اطرافیان اختیار امور را به دست او داده بودند(22) و قرآن پس از ذکر این مطلب، نه تنها مخالفتی با آن نکرده بلکه در نهایت، این ملکه را رستگار اعلام می کند.

تأثیر ادبیات و شریعت یهود در مسیحیت 

جهان مسیحیت، بسیار تحت تأثیر تورات بوده و به همین دلیل نگرش ها و باورهای یهود، به جهان مسیحیت نیز راه یافته است. متن مقدس یهودیان برای مسیحیان نیز مقدس و قابل استناد است؛ لذا می توان برای شناخت زن از نگاه مسیحیت، به متن عهد قدیم، نیز استناد داشت. همچنین برخی از مسائل؛ مانند بحث خلقت، داستان های انبیاء و ... که در عهد قدیم موجود است، برای مسیحیان حجیت دارد؛ زیرا کتاب مقدس مسیحیان در دوره ای نوشته شده که حضرت عیسی علیه السلام در میان اهل زمین نبود و این متن ها را افرادی غیر از ایشان نگاشته اند.

جایگاه زن در دین اسلام 

زن، نماد و مظهر ظرافت، جمال و سکونت 

هر موجودی مظهر نامی از نام های الهی است؛ زیرا خلقت که از اوصاف فعلی خداست (و نه از اوصاف ذاتی او) یعنی تجلی خالق در چهره مخلوقات گوناگون. حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرمایند: «همه حمدها مخصوص خدایی است که خود را از طریق آفریده ها به مخلوقاتش نمایاند»(23) و (24)

شاخصه های انسانی

در آموزه های قرآنی، انسانیت یک نوع است که مرد و زن هر دو به یک اندازه و به گونه ای برابر از آن برخوردارند. قرآن در این باره می فرماید:«خلقکم من نفس واحدة ثم جعل منها زوجها؛ شما را از یک نفس آفرید و همسرش را از همان نفس خلق کرد»(25)

همچنین، در مهم ترین شاخصه انسانی؛ یعنی تعقل و خردورزی، زنان و مردان سهم و بهره ای یکسان و برابر دارند. «قل هو الذی أنشاکم و جعل لکم السمع و الابصار و الأفئده؛ بگو او کسی است که شما را آفرید و برای شما گوش و چشم و قلب قرار داد»(26) مفسران و دانشمندان مسلمان «افئده» در آیه فوق را به معنای اندیشه که بشر را از دیگر جانوران متمایز می سازد، گرفته اند.(27)

پوچ بودن تمامی امتیازهای نژادی، جنسیتی 

وقتی خداوند می فرماید: «ارجمندترین موجودات نزد خدا، باتقواترین آنهاست»(28) می خواهد بگوید نزد من رنگ و جنس و بقیه ملاک های ظاهری ارزشی ندارد و اصل ایمان و تقواست.

دعوت از جنس بشر نه جنسیتش

باز خداوند در جای دیگری تأکید می کند که دعوت پیامبران مخصوص جنس خاصی نیست. «فمن تبعنی فأنه منی؛ هرکه از من تبعیت کند، از من است»(29)

عدم مرزبندی برای پیروزی ها، داشتن ها و رسیدن ها 

«ای انسان! تردیدی نداشته باش که تو هرچند با سختی به سوی پروردگارت در تلاشی، نهایت او را ملاقات خواهی کرد»(30) «هر کس در گرو کسب و کار خود است»(31) «برای هر آنچه که تلاش کنی، مالکش می شوی و انسان بهره مند، به زودی نتیجه سعی و تلاش خود را می بیند»(32)

هر که بنده خدا باشد، به او نزدیک است

«هرگاه بندگانم از تو می پرسند که خدا کجاست؟ بگو نزدیک است. من نزدیکم و اجابت می کنم خواست دعاکنندگان را»(33)

عمل صالح و ایمان؛ شرط حیات طیبه

«هر کس کار شایسته کند ـ چه زن باشد چه مرد ـ درحالی که مؤمن باشد، قطعاً او را با بهره مندی از زندگانی پاکیزه ای حیات می بخشیم و جزایی فراتر از عملش به او می دهیم»(34)

حق ناپذیری بندگان، شایسته لعنت الهی 

«کسانی که کافر شدند و در حالی از این جهان رفتند که در کفرشان باقی بودند، لعنت خدا و ملائکه و همه مردم شامل شان می شود»(35)

آنچه از این آیات به دست می آید؛ طرف خطاب خداوند انسان است. آدمی، در گرو ایمان، عقیده و عمل خود است؛ چه مرد باشد چه زن، و زن در نگاه وحی، در موضع شخصیت «انسان» است و جنسیت، تأثیری در خطوط اصلی تکالیف و شخصیت انسان ها ندارد.

زن در نردبان عرفان و آسمان معرفت

واضح و مشخص است که نه خدا، ویژه مردان است و نه معرفت، گوهری است که زن را نامحرم بداند و از عرضه شدن به او طفره رود. رشد و پرورش معنوی افراد تابع فرمول معرفت، محبت، اطاعت و قرب است و فرقی نمی کند چه کسی و چه مقدار در طلب معرفت و علم و حکمت گام نهد، مهم آن است که هدایت را قدر بدانیم تا شامل این وعده قرآنی شویم که فرمود: «آنان که در راه ما جهاد کنند، به شاهراه های قرب به خدا می رسند»(36) 

معرفی اسوه  های خوب و بد از جنس زن برای زنان و مردان

ادبیات قرآنی نشان می دهد خداوند ابایی ندارد که برای بیان منظورش از افراد و شرایط مختلف مثال بزند. چنان که برای معرفی افراد سعادت مند یا شقی از افراد مختلفی نام برده است که از قضا دو زن خوب را اسوه نیکوکاران و دو زن بدکار را اسوه مردمان بد معرفی می کند.

«و ضرب الله مثلاً للذین آمنوا إمراة فرعون إذ قالت رب ابن لی عندک بیتاً فی الجنة و نجنی من فرعون و عمله و نجنی من القوم الظالمین؛ خداوند برای کسانی که ایمان آوردند، نمونه ای را ـ به عنوان مثال ـ یاد می کند: همسر فرعون را که (از کفر و کردار فرعون ناراضی بود و) دعا کرد: پروردگارا برای من در نزد خودت خانه ای در بهشت قرار بده و مرا از فرعون و کردارش نجات بخش و مرا از دست مردم ستمگر برهان»(37)

همچنان که نمونه مردم بد را با نقل واقعیت دو زن بد (همسر حضرت نوح و حضرت لوط) بیان می کند.(38)

زنان؛ سرمایه داران راه سلوک

سرمایه مهم راه سلوک، «رفت قلب» و «دل شکستگی» است و زنان سرمایه دارتر از مردان هستند.

آیت الله جوادی آملی در کتاب «زن در آیینه جمال و جلال» می فرمایند: «راه های ترقی و تعالی انسان متفاوت است. یکی راه فکر و دیگری راه ذکر، زنان در راه ذکر و مناجات که راه دل است و راه عاطفه و شور و علاقه و محبت؛ اگر موفق تر از مردها نباشند، یقیناً همتای مردها هستند»(39)

اهمیت دادن به زن به گونه خاص در توصیه های روایی و قرآنی

حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز در توصیف این جنس می فرمایند: «زن، چونان گلی خوشبو و لطیف است نه بسان قهرمانی خشن و ضمخت»(40)

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه  و آله هم در بیان فضیلت مادر بر پدر می فرمایند: «اگر مشغول نماز مستحبی هستی و پدرت تو را خواند، نماز را قطع نکن، ولی اگر مادرت تو را خواند نماز را قطع نما»(41)

دیدگاه بنیان گذار انقلاب اسلامی به زن

امام خمینی رضوان الله تعالی علیه می گوید: «اسلام می خواهد زن و مرد رشد داشته باشند. اسلام زن ها را نجات داده است، از آن چیزهایی که در جاهلیت بود. آن قدری که اسلام به زن خدمت کرده است، خدا می داند به مرد خدمت نکرده است.(42) اسلام زن ها را در مقابل مردها و مساوی قرار داده. البته یک احکام خاص به مرد است که متناسب با مرد است، یک احکام خاص به زن است، مناسب با زن است، اما اسلام نسبت به زن و مرد فرقی نگذاشته است»(43)

برداشت نادرست برتری مردان از یک آیه

خداوند در آیه 228 سوره بقره می فرماید: «وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ؛ زنان را بر شوهران حقوق مشروعی است چنان چه شوهران را بر زنان لیکن مردان را بر زنان فزونی و برتری است» 

برخی افراد از این آیه این برداشت را دارند که خداوند زنان را تحقیر کرده است، اما این برداشت به دلایلی صحیح نیست که به برخی از آن ها اشاره می کنیم. 

رابطه زن و مرد؛ تقابل عشق و ولایت

زن و مرد از یک وحدت حقیقی برخاسته و در رابطه با هم به کمال می رسند و از لحاظ فطرت، مجزّای از هم نیستند. از این لحاظ اساساً مقایسه این دو به عنوان دو موجود جدا از هم معنایی ندارد؛ چراکه باطن و ظاهر هم و همچون آینه ای برای یکدیگر هستند.

رابطه بین زن و مرد از نوع رابطه عشق و ولایت است. ولایت ظاهری مرد بر زن امری فطری و در تعالیم دینی هم بسیار تاکید شده است؛ همچنان که عشق نسبت به زن برای مرد امری فطری و وجودی است. بنابراین ولایت زناشوئی در رابطه ای متقابل و دوطرفه قابل تحقق است و بدون دوست داشتن، ولایتی هم نخواهد بود. از این روی در این رابطه برتر بودن یکی بر دیگری معنایی نخواهد داشت.

از طرفی اگر زن و مرد را از لحاظ فطرت در اتحاد با هم تعریف کنیم نه مشابه هم، واژه «تساوی» واژه دقیقی نخواهد بود؛ چراکه تساوی بین زن و مرد اگر به معنای همسان بودن زن و مرد باشد، ناشی از غفلت و عدم علم نسبت به جایگاه حقیقی و برتر هر دو بوده و در نهایت باعث تباهی هردوی زن و مرد خواهد شد. غفلت از فریبی که در این شعار نهفته است در نهایت باعث می شود که زن و مرد از شناخت حقیقی خود و درک هویت خاص به خود، بی خبر بمانند.

امروزه تساوی زن و مرد در غرب به معنای آزادسازی زن و تبدیل کردن او به پدیده ای مصرفی است و بهترین توجیه را برای سلطه بر زن در اختیار قدرت ها گذاشته است.

تفاوت تساوی و تشابه

شهید مطهری می گوید: «تساوی غیر از تشابه است. تساوی، برابری است و تشابه، یکنواختی. ممکن است پدری ثروت خود را به طور مساوی میان فرزندان خود تقسیم کند، اما به طور متشابه تقسیم نکند. مثلا ممکن است چند قلم ثروت داشته باشد. هم تجارت خانه، هم ملک مزروعی و هم مستغلات اجاری، ولی نظر به این که قبل فرزندان خود را استعدادیابی کرده و در یکی ذوق و سلیقه تجارت دیده و در دیگری علاقه به کشاورزی و در سومی مستغلات داری، هنگام تقسیم این علاقه و استعداد را در نظر می گیرد و به فرزندان سرمایه ای در راستای استعدادشان می دهد. آن چه مسلم است اسلام در همه جا برای زن و مرد حقوق مشابهی وضع نکرده است، همچنان که تکالیف و مجازات های مشابهی هم قرار نداده است، اما مجموع حقوقی که برای زن قرار داده، کم ارزش تر از حقوق مردان نیست.»(44)

جای هیچ شک و تردیدی نیست که خداوند بر اساس اراده حکیمانه خود برخی از افراد را در ویژگی هایی بر سایرین برتری داده است، ولی لازم است بدانیم برتری هایی که خداوند به برخی افراد عنایت فرموده است، گاه جنبه مادی دارد؛ مانند برتری انسان ها نسبت به سایر مخلوقات در رزق، و گاهی نیز جهاتی معنوی است؛ مانند نعمت هدایت پیامبران نسبت به سایر انسان ها. 

«اسلام در سیر من الخلق الی الحق یعنی در حرکت به سوی خدا هیچ تفاوتی میان زن و مرد قائل نیست. تفاوتی که اسلام قائل است، در سیر من الحق الی الخلق است؛ یعنی در بازگشت از خدا به مردم و تحمل مسؤولیت پیغامبری که مرد را برای این کمار مناسب تر دانسته است.»(45)

اظهارنظرهای متفاوت درباره برتری مردان

اما برتری مردان که در آیاتی از قرآن مطرح گردیده، موجب اظهار نظرهای متفاوتی میان علما و اندیشمندان گردیده است. برخی از مفسران با برداشتی ظاهری سعی در فضیلت بخشیدن به مردان در تمام جنبه ها دارند.(46) همچنین عدّه ای که تحت تأثیر تفکرات غرب و مسئله حقوق بشر به این بحث پرداختند، تلاش کردند به گونه ای برتری مردان را تبیین کنند تا با قواعد حقوقی حاکم بر جوامع غربی سازگارتر باشد. در این میان نگاه سوّمی وجود دارد که فارغ از گرایش های مردسالاری و زن محوری به تبیین این موضوع پرداخته اند.

عده ای مراد از «درجه» را حق مرد در اختیار طلاق و رجوع می دانند.(47) نیز برخی گفته اند منظور آیه از «درجه» حق سرپرستی و مدیریت مردان در زندگی و نفقه دادن به زنان است که در آیه 34 سوره نساء به آن اشاره شده است.(48)

چگونگی سازگاری برتری مردان و عدالت خداوند بین بندگان

توجه به اختلاف دامنه دارى که بین نیروهاى جسمى و روحى زن و مرد وجود دارد، پاسخ این سؤال را روشن می کند. جنس زن براى انجام وظایفى متفاوت با وظایف مرد آفریده شده است و به همین دلیل، احساسات متفاوتى دارد. قانون آفرینش، وظیفه حساس مادرى و پرورش نسل هاى نیرومند را بر عهده او گذارده و به همین دلیل سهم بیشترى از عواطف و احساسات به او داده است، در حالى که طبق این قانون، وظایف خشن و سنگین تر اجتماعى بر عهده جنس مرد قرار دارد. بنابراین، اگر بخواهیم عدالت را اجرا کنیم، باید پاره اى از وظایف اجتماعى که نیاز بیشترى به مقاومت و تحمل شدائد دارد، بر عهده مردان و وظایفى که عواطف و احساسات بیشترى را می طلبد، بر عهده زنان بگذاریم. بر این اساس مدیریت خانواده بر عهده مرد و معاونت آن بر عهده زن قرار می گیرد. البته این بدین معنا نیست که زنان در اجتماع، کارها و وظایفى را که با ساختمان جسم و جان آن ها هماهنگ است، عهده دار نشوند، بلکه آن ها می توانند در کنار انجام وظیفه مادرى، وظایف حساس دیگرى را نیز انجام دهند. نیز این تفاوت مانع از آن نخواهد بود که از نظر مقامات معنوى و دانش و تقوا، گروهى از زنان از بسیارى از مردان رشدیافته تر باشند.(49)

همچنین باید اضافه کرد برترى از نظر کیفیت یکى از نعمت هاى الهى است به این دلیل که تسلط طبقه اى از مردم بر طبقه اى دیگر، خود یکى از مصالح مجتمع بشرى است؛ زیرا طبقه مسلّط به خاطر نیرومندیش، امور طبقه زیردست را تدبیر و زندگى او را تأمین می کند.

البته خداوند در تفضیل و برتری مردان نسبت به زنان و سپردن مسئولیت به آنان بر اساس این ویژگی، آنها را به حال خود رها نکرده، بلکه به طور مکرّر، تعالیم حقوقی و اخلاقی همسرداری و چگونگی تعامل با زنان را به مردان توصیه نموده تا با توجه به حقوق زنان بتوانند بر اساس این تعالیم فضای عادلانه و اخلاقی را به دور از منیّت و یک جانبه نگری پایه ریزی کنند. 

رفتار بر اساس قسط و عدل 

اصل قانون گذاری در اسلام بر اساس قسط و عدل پایه گذاری شده است.(50) مدیریت مرد در خانواده نیز که جزئی از مدیریت و حاکمیت گسترده در جامعه و در مقیاس کوچک تر از آن است، بر همین اساس شکل گرفته است؛ یعنی مرد علاوه بر مسئولیت ایجاد نظم و هماهنگی لازم از جهات مختلف در کانون خانواده، مجری عدالت نیز به شمار می آید. درواقع مرد حق حکومت دارد، ولى حق تحکّم ندارد. اسلام به مرد حق زورگویی نداده است، بلکه حق حکومت را به او سپرده است که وظیفه ای بیش نیست تا بر اساس آن به تمشیت امور خانواده در جهات مقتضی عمل کند. او رئیس خانواده است؛ یعنی حق دارد در حدود مصالح خانوادگى امر و نهى کند، ولى حق زورگویى ندارد؛ یعنى حق ندارد برخلاف مصالح خانوادگى رفتار کند.(51)

رعایت اصل معروف 

آیات مرتبط با اصل معروف در قرآن کریم، چگونگی تعامل مردان با زنان در جنبه های مختلف زندگی را مطرح کرده است. از آن جمله در اموری نظیر ازدواج، طلاق،(52) معاشرت(53) و ادای حقوق مالی آنان؛ مانند مهریه(54)، شیردادن به نوزاد(55) و... بر این اساس، مرد خارج از اصل معروف حق تحکّم و تحمیل نظرات خود را بر زن ندارد.

کلمه «معروف»، به معناى هر امرى است که مردم در مجتمع خود آن  را بشناسند و انکار نکنند و بدان جاهل نباشند و چون خداوند در آیه «وَ عَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ؛ و با آنها بشايستگى رفتار كنيد»(56) دستور به معاشرت کردن با زنان را مقید به قید «معروف» زده است، قهراً معناى امر به معاشرت با زنان، معاشرتى است که در بین مسلمانان معروف باشد.(57)

اصل مودّت و رحمت 

حاکمیت مرد باید به دور از هرگونه زورمداری و بر اساس مودّت و رحمت باشد. قرآن در این زمینه می فرماید: 

«و از نشانه هاى او این که همسرانى از جنس خودتان براى شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد در این نشانه هایى است براى گروهى که تفکّر می‏کنند!»(58) حُسن سلوک و رفتار شایسته مرد بر اساس مودّت، اساسی ترین عامل در تأثیرپذیری همسر است.

معنای لغوی و اصطلاحی قوامیت

آیه  دیگری که باید درباره آن بحث کرد، آیه «الرجال قوامون علی النساء؛ مردان قوام بر زنان هستند»(59) است. قوام در اینجا به معنای محافظت و اصلاح به کار رفته است.(60)

«قام الرجل علی المرأة صانها و قام بشأنها؛ قوامیت مرد بر زن؛ یعنی او را حفظ نمود و به امور او پرداخت»(61)

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می فرماید: «کلمه قیم به معنای آن کسی است که مسئول قیام به امر شخص دیگر است و کلمه قوام و قیام مبالغه در همین معناست»(62)

با توجه به جایگاه و منزلت زن در دین اسلام و معنایی که برای قوام بیان شد، می توان چنین برداشت کرد که آیه در بیان رهبری و سرپرستی واحد و منظم در خانواده با توجه به مشورت ها و مسئولیت های لازم است، نه درصدد تشریع و تجویز استبداد، سلطه و اجحاف نسبت به زنان.(63)

قوامیت در لسان روایات

از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله درباره برتری مردان بر زنان سؤال شد، آن حضرت فرمود: «کفضل الماء علی الارض، فبالماء تحیی الارض و بالرجال تحیی النساء ثم تلاهذه الآیة الرجال قوامون علی النساء؛ فضیلت مرد بر زن مثل فضیلت آب نسبت به زمین است، با آب زمین زنده می شود و با مردان زندگی زنان به نشاط و شادابی و زایندگی می رسد. آن گاه پیامبر آیه «الرجال قوامون علی النساء» را تلاوت فرمود»(64)

امام صادق علیه السلام نیز در این باره می فرماید: «من سعادة الرجل ان یکون القیم علی عیاله؛ قوامیت بر خانواده نشانه سعادت مرد است»(65)

در مطالب بعدی به شبهات پیرامون احکام و مسائل مختص زنان در اسلام می پردازیم.

-------------------------------------

پی نوشت ها:

1. پژوهش های قرآنی، ش 25 – 26، بهار و تابستان 1380، به نقل از المرأة فی التاریخ و الشریعة، احمد حمرانی ، ص 20

2. ر.ک: «مقام حضرت مریم»، سؤال 6591.

3. بقره، 87؛ آل عمران، 45؛ نساء، 157

4. سوره تحریم، آیه 12

5. ر.ک: «جایگاه مریم (س) در قرآن و کتاب مقدس»، سؤال 29833

6. پیدایش؛ 3: 1 – 6

7. پیدایش، 3: 16

8. ر.ک: «گناه آدم و حوا (ع)»، سؤال 203؛ «وارد شدن شیطان به بهشت بعد از اخراج»، سؤال 11677؛ «معنای هبوط آدم (ع) از بهشت»، سؤال 274

9. شهید مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص 118

10.  طه، 120

11. لقمان،  14؛ احقاف، 15 و ...

12. اسراء،  23

13. خروج، 21: 15 – 17

14. رساله پولس به افسسیان، 5: 28 – 29

15. رساله اول پولس به قرنتیان؛ 11 :3

16. رساله اول پولس به تیموتائوس، 2: 12- 15

17. رساله پولس به افسسیان، 5: 22- 24

18. نساء، 34

19. رساله اول پولس به قرنتیان، 11: 8

20. رساله اول پولس به تیموتائوس، 2: 12- 15

21. توبه، 71

22. نمل، 33

23. الحمدلله المتجلی لخلقه بخلقه»،نهج البلاغه، خطبه 108

24. جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه جمال و جلال، ص 21، نشر اسراء، چاپ اول

25. زمر، 6

26. ملک، 23

27. ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه ابن خلدون، ج 2، ص 860

28. حجرات، 13.

29. ابراهیم، 26.

30. انشقاق، 6

31. طور، 21

32. نجم، 39

33. بقره، 186

34. «من عمل صالحاً من ذکر و انثی و هو مؤمن فلنحیینه حیاة طیبة...» نحل، 97

35. «ان الذین کفروا و ما توا و هم کفار اولئک علیهم لعنة الله والملائکة والناس أجمعین»، بقره، 161

36. سوره عنکبوت، آیه 69

37.  سوره تحریم، 11

38. «ضرب الله مثلاً للذین کفروا امراة نوح و امراة لوط...» تحریم، 10

39. جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه جمال و جلال، ص 197

40. «فان المراة ریحانة و لیست بقهرمانة»، نهج البلاغه، نامه 31

41. جامع احادیث الشیعه، ج 21، ص 429-428

42. صحیفه نور، ج 3، ص 82

43. همان، ج 4، ص 60

44. شهید مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص 115

45. همان، ص 119

46. ابن کثیر دمشقى، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، ج ‏2، ص 256 – 257، منشورات محمدعلى بیضون، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1419ق

47. نجفى خمینى، محمد جواد، تفسیر آسان، ج ‏2، ص 62، انتشارات اسلامیة، تهران، چاپ اول، 1398ق

48. حجازى، محمد محمود، التفسیر الواضح، ج ‏1، ص 144، دار الجیل الجدید، بیروت، چاپ دهم، 1413ق

49. مکارم شیرازى ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏2، ص 158 – 159، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش

50. نساء، 135

51. مطهرى، مرتضی، مجموعه ‏آثار، ج ‏21، ص 117، انتشارات صدرا، تهران

52. بقره، 231

53. نساء، 19

54. بقره، 236

55. بقره، 233

56. نساء، 19

57. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: موسوى همدانى، سید محمد باقر ، ج ‏4، ص 404، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ پنجم، 1374ش

58. روم، 21

59. نساء، 34

60. ابن منظور، لسان العرب، ج 11، واژه قوم

61. سعید الخواری، اقرب الموارد، واژه قوم

62. طباطبائی، محمد حسین، المیزان، (ترجمه فارسی)، ج 4، ص 542

63. تفسیر نمونه، ج 3، ص 411- 416

64. کاشانی، فیض، تفسیر صافی، ج 1، ص 448

65. وسائل الشیعة، ج 51، ص 251

-----------------------------------------------------

منبع : رجانیوز (www.rajanews.com)