اعتکاف و خلوت

امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) فرمود: آسایش را طلب کردم پس آن را نیافتم مگر در ترک معاشرت با مردم غیر از مواردی که برای زندگی دنیا لازم است. دنیا و اختلاط با مردم را ترک کنید تا در هر دو دنیا آسایش داشته باشید و از عذاب الهی ایمن بمانید

بسم الله الرحمن الرحیم

انگیزه سازی:
یکی از دلایلی که اعتکاف مورد تأکید دین مبین اسلام قرار گرفته است، ایجاد خلوت با خود و خداوند است و به همین دلیل نیز در آیات و روایات بسیاری بر عزلت نشینی و خلوت با خود و خدا تأکید فراوان شده است.
نکته قابل توجه این است که در تاریخ بشر، انسان های مؤمن و پرهیزکار همیشه اوقاتی را برای خلوت با خداوند و دوری از دیگران قرار می داده اند و حتی برخی اوقات این زمان ها از جانب خداوند نیز انتخاب می شده است، تا آن جا که حتی خداوند وحی به أفضل انبیاء یعنی پیامبر خاتم را در یکی از همین خلوت ها شروع نمود.
در تاریخ آمده است: محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) در ابتدا وحی را به صورت رؤیای صادقه می دید، سپس تنهایی محبوب او گردید، پس به غار حراء می رفت و خلوت می گزید. سپس ندایی شنید که گفت: ای محمد. تا صدا را شنید و شخصی ندید بیهوش گردید. در روز دوم  نیز مثل همان ندا را شنید پس با حالت لرز به سوی خدیجه بازگشت و گفت: مرا بپوشان. مرا بپوشان. به خدا بر عقل خویش ترسیدم. پس خدیجه گفت: هرگز! به خدا سوگند که خداوند تو را هیچ گاه خوار نخواهد کرد. همانا تو صله رحم می کنی و خانواده را تأمین می کنی و به افراد مستمند کمک می کنی و از میهمان پذیرایی می کنی و برای گرفتن حق کمک می کنی.[محمد بن على ابن شهر آشوب مازندرانى ، مناقب آل أبی طالب: ، ج ۱، ص ۴۴]
این جریان نشان دهنده وجود اوقاتی برای خلوت در غار حرا برای پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم) است و مهم این است که خداوند در همین خلوت پیامبر را مبعوث می نماید و تاج نبوت را بر سر او می نهد.
نمونه دیگر از این خلوت ها جریان اعتکاف حضرت موسی(علیه السلام) در کوه طور است که خداوند به معتکف شدن حضرت موسی(علیه السلام) امر فرمود چنانچه در قرآن می فرماید:
وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَةً وَ قالَ مُوسى لِأَخیهِ هارُونَ اخْلُفْنی فی قَوْمی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبیلَ الْمُفْسِدینَ.[الاعراف، آیه ۱۴۲]
خداى تعالى در این آیه، وعده اى را که با موسى(علیه السلام) بسته بود ذکر نموده، و اصل آن را سى شب گرفته و با ده شب دیگر آن را تکمیل نموده، آن گاه فرموده که جمعاً مواعده با وى چهل شب بوده، و در حقیقت این آیه، آیه سوره بقره را تفسیر مى کند که مى فرمود: «وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى أَرْبَعِینَ لَیْلَةً» و توضیح مى دهد که آن عدد، مجموع دو مواعده اصلى و تکمیلى است.
و کوتاه سخن اینکه، برگشت معناى آیه به این است که خداى تعالى موسى(علیه السلام) را براى مدت سى شب به درگاه خود و براى گفتگوى با وى نزدیک ساخته و ده شب دیگر براى اتمام آن گفتگوها بر آن مدت افزوده و در نتیجه میقات پروردگارش چهل شب شده است، و اگر حساب را بر روى شب ها برده نه روزها و حال آنکه در این مدت موسى(علیه السلام) روزها هم در میقات به سر برده و معمولاً در اینگونه موارد حساب روى روزها برده مى شود نه شب ها، شاید براى این است که غرض از این میقات، تقرب به درگاه خدا و مناجات با او است که شب ها اختصاص بیشترى براى این کار داشته و حواس انسان جمع تر و نفس براى اُنس گرفتن آماده تر است، آن هم در چنین مناجاتى که در آن تورات نازل شده است.[سید محمد باقر موسوى همدانى، ترجمه تفسیر المیزان، ج۸، ص ۳۰۳]
آری بهترین خلائق و بندگان خداوند همیشه اهل خلوت با خود و خدا بودند و خداوند نیز بسیاری از عنایات خویش را در همین خلوت ها به آنان عنایت فرموده است.

اقناع اندیشه:
همان گونه که عرض کردیم، داشتن اوقاتی برای خلوت و عزلت نشینی، یکی از خصوصیات بندگان با تقوای خداوند است. اما لزوم این عزلت نشینی و ثمرات آن با مراجعه به آیات و روایات بیش از پیش برای انسان مؤمنی که اهل سلوک إلی الله است مشخص می گردد. البته باید گفت که اگر تأکیدی هم در دین مبین اسلام نمی بود، بنده ای که دوست دارِ مولای خویش است، به دنبال خلوت با مولا و محبوب خود خواهد بود.
اما اهمیت این معتکف شدن و خلوت داشتن با خداوند متعال به اندازه ای زیاد است که خداوند یکی از دلایل بازسازی خانه خودش را همین مطلب اعلام نموده و می فرماید:
وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهیمَ مُصَلًّى وَ عَهِدْنا إِلى إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُود.[البقره، آیه ۱۲۵]
و چون خانه [کعبه ] را براى مردم محل اجتماع و [جاى ] امنى قرار دادیم، [و فرمودیم:] «در مقام ابراهیم، نمازگاهى براى خود اختیار کنید»، و به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که: «خانه مرا براى طواف کنندگان و معتکفان و رکوع و سجودکنندگان پاکیزه کنید.
و نیز در روایت دیگری امیرمؤمنان حضرت علی(علیه السلام) می فرمایند:
مُلَازَمَةُ الْخَلْوَةِ دَیْدَنُ الصُّلَحَاءِ.[علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص۴۸۵]
خلوت نشینی روش صالحان است.
با بررسی روایات، ثمرات متعددی را برای این خلوت عاشقانه با معبود می یابیم.
امام صادق(علیه السلام) می فرماید:
 صَاحِبُ الْعُزْلَةِ مُتَحَصِّنٌ بِحِصْنِ اللَّهِ تَعَالَى وَ مُتَحَرِّسٌ بِحَرَاسَتِهِ فَیَا طُوبَى لِمَنْ تَفَرَّدَ بِهِ سِرّاً وَ عَلَانِیَةً.[منسوب به جعفربن محمد(علیهما السلام) ، مصباح الشریعة، ص۹۹]
انسان خلوت نشین در پناهگاه خداوند متعال پناه گرفته است و با حفاظت خدا محافظت می گردد پس خوشا به حال کسی که به تنهایی خلوت نشین باشد در خلوت و جلوت.
اهل خلوت و سلوک إلی الله بودن و عبادت های پنهان انجام دادن به قدری ارزشمند است که پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
أَعْظَمُ الْعِبَادَةِ أَجْراً أَخْفَاهَا.[عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الإسناد( ط- الحدیثة)، ص۱۳۵]
بزرگ ترین اجر در عبادات، برای مخفی ترین عبادت ها است.
یکی دیگر از فواید خلوت داشتن، ذکر دائم است که خود مرتبه ای از مراتب کمال می باشد؛ همان طور که خداوند در جواب پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید:
فَقَالَ یَا رَبِّ کَیْفَ أَدُومُ عَلَى ذِکْرِکَ فَقَالَ بِالْخَلْوَةِ عَنِ النَّاسِ وَ بُغْضِکَ الْحُلْوَ وَ الْحَامِضَ وَ فَرَاغِ بَطْنِکَ وَ بَیْتِکَ مِنَ الدُّنْیَا.[حسن بن محمد دیلمی، إرشاد القلوب إلى الصواب، ج ۱، ص: ۲۰۰]
جالب اینجاست که انسان حتی برای زندگی آسوده در دنیا نیز نیاز به اوقاتی برای خلوت و دوری از دیگران دارد همان طور که امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) فرمود:
طَلَبْتُ الرَّاحَةَ فَمَا وَجَدْتُ إِلَّا بِتَرْکِ مُخَالَطَةِ النَّاسِ إِلَّا لِقِوَامِ عَیْشِ الدُّنْیَا اتْرُکُوا الدُّنْیَا وَ مُخَالَطَةَ النَّاسِ تَسْتَرِیحُوا فِی الدَّارَیْنِ وَ تَأْمَنُوا مِنَ الْعَذَاب .[محمد بن محمد شعیری، جامع الأخبار، ص۱۲۳]
آسایش را طلب کردم پس آن را نیافتم مگر در ترک معاشرت با مردم غیر از مواردی که برای زندگی دنیا لازم است. دنیا و اختلاط با مردم را ترک کنید تا در هر دو دنیا آسایش داشته باشید و از عذاب الهی ایمن بمانید.
اما توجه به این مسئله بسیار اهمیت دارد که این خلوت داشتن و معتکف شدن زمانی مفید فایده است و آدمی را به مقامات عالیه می رساند که فرد اموری را رعایت نماید، که اگر رعایت نکند، زحمت بی ثمر برای خویش ایجاد کرده و از قدم برداشتن در مسیر خداوند باز مانده است و حتی ممکن است با آلوده شدن به غرور در پرتگاه هلاکت افتد.
در حدیث شریفی امام صادق(علیه السلام) برای انسانِ اهل عزلت ده چیز را لازم دانسته اند. ایشان می فرمایند:
صَاحِبُ الْعُزْلَةِ ... یَحْتَاجُ إِلَى عَشَرَةِ خِصَالٍ عِلْمِ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ تَحَبُّبِ الْفَقْرِ وَ اخْتِیَارِ الشِدَّةِ وَ الزُّهْدِ وَ اغْتِنَامِ الْخَلْوَةِ وَ النَّظَرِ فِی الْعَوَاقِبِ وَ رُؤْیَةِ التَّقْصِیرِ فِی الْعِبَادَةِ مَعَ بَذْلِ الْمَجْهُودِ وَ تَرْکِ الْعُجْبِ وَ کَثْرَةِ الذِّکْرِ بِلَا غَفْلَةٍ... وَ خَلْوَةِ الْبَیْتِ عَمَّا لَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ فِی الْوَقْتِ.[منسوب به امام صادق(علیه السلام)، مصباح الشریعة، ص ۹۹]
کسی که با اهل گوشه نشینی و تنهایی می گردد، به ده خصلت نیاز دارد:
۱. علم حق و باطل ۲. دوستی با فقر ۳. انتخاب سختی ۴. اختیار نمودن زهد ۵. غنیمت شمردن خلوت ۶. تفکر در عاقبت ها ۷. اعتقاد بر تقصیر در عبادت با بکار گرفتن تمام تلاش خود ۸. ترک نمودن عُجب ۹. زیاد ذکر گفتن بدون غفلت ۱۰. خالی کردن مکان گوشه نشینی از آنچه که در همان وقت به آن نیاز ندارد.
مفاد این حدیث شریف در روایات دیگری نیز مورد تأکید قرار گرفته است. مانند توصیه بر تفکر. در این زمینه پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند:
... الدُّنْیَا سَاعَةٌ فَاجْعَلْهَا طَاعَةً وَ بَابُ ذَلِکَ کُلِّهِ مُلَازَمَةُ الْخَلْوَةِ بِمُدَاوَمَةِ الْفِکْرِ.[منسوب به امام صادق(علیه السلام) ، مصباح الشریعة، ص۲۳]
دنیا ساعتی بیش نیست پس آن را به طاعت خدا بگذران و راه رسیدن به اخلاص و طاعت خدا ملازم شدن با خلوت است، از طریق مداومت در تفکر.
با توجه به توضیحاتی که مطرح شد این مطلب واضح می گردد که خلوت داشتن و عبادت در خلوت می تواند انسان را به سمت خداوند بالا ببرد و باعث خیرات و برکات فراوان باشد اما به شرطی که شرایط این گوشه نشینی رعایت شود.

پرورش احساس:
امام صادق(علیه السلام) فرمودند:
اصحاب کهف و رقیم در زمان پادشاه زورگوی متکبری زندگی می کردند و آن پادشاه مردم را به عبادت بت ها دعوت می نمود و هر کس که او را اجابت نمی کرد به دستور حاکم به قتل می رسید. اصحاب کهف گروهی بودند که خداوند را عبادت می نمودند. پادشاه در دروازه ورودی شهر افرادی را گماشته بود تا هرکس که بخواهد از شهر خارج شود را رها نکنند مگر آنکه بر بت ها سجده کند. پس آن گروه مؤمن به بهانه صید از شهر خارج شدند و در مسیرشان به چوپانی برخورد کردند و او را به همراهی با خویش دعوت کردند ولی چوپان آن ها را اجابت نکرد ولی آن چوپان سگی داشت که آن ها را اجابت کرد و با آن ها خارج شد. پس اصحاب کهف به بهانه شکار از شهر خارج شدند ولی در واقع به خاطر فرار از دین آن پادشاه خارج شدند. پس زمانی که عصر شد به آن غار داخل شدند و سگ نیز با آن ها بود پس خداوند ایشان را به خواب کمی فرو برد همان گونه که خداوند می فرماید: «فَضَرَبْنا عَلَى آذانِهِمْ فِی الْکَهْفِ سِنِینَ عَدَداً»[کهف، آیه۱۱] پس در آن غار، سالیانى چند بر گوش هایشان پرده زدیم.
پس آن ها خوابیدند تا اینکه خداوند آن پادشاه و اهل مملکت او را هلاک کرد و آن زمان گذشت و زمان دیگری آمد و قوم دیگری آمدند. سپس اصحاب کهف بیدار شدند. پس برخی از ایشان به برخی دیگر گفتند چقدر اینجا خوابیدیم؟ پس به خورشید نگاه کردند که بالا آمده پس گفتند: یک روز یا مقداری از روز خوابیدیم. سپس به یکی از خودشان گفتند: این پول را بگیر و داخل شهر بشو به گونه ای که کسی تو را نشناسد، پس برای ما غذایی بخر. زیرا اگر آن ها ما را پیدا کنند و ما را بشناسند ما را می کشند یا به دین خودشان برمی گردانند. پس آن مرد به شهر رفت ولی شهر را به خلاف زمان خویش دید و مردمی را دید که بر خلاف مردم زمان خودش، آن ها را نمی شناخت و زبان آن ها را کامل نمی فهمید و آنان نیز زبان او را به درستی نمی فهمیدند. پس گفتند تو کیستی و از کجا آمده ای؟ پس او به مردم خبر داد. پس پادشاه آن شهر با همراهانش و به همراه آن مرد که از اصحاب کهف بود از شهر خارج شدند تا اینکه به درب غار رسیدند و به داخل غار نگاه کردند. پس بعضی از مردم گفتند که آن ها سه نفر هستند و چهارمی آن ها سگ آن هاست و بعضی از ایشان نیز گفتند که آن ها پنج نفر هستند و ششمی آن ها سگ آن هاست و بعضی نیز گفتند که آن ها هفت نفر هستند و هشتمی آن ها سگ آن هاست و خداوند حجابی از وحشت را بر آن ها افکند. فلذا هیچ کسی غیر از آن شخصی که از خود اصحاب کهف بود نتوانست داخل غار شود و زمانی هم که او داخل غار شد دید که همراهانش ترسیده اند که مبادا آن مردم مأمورین دقیانوس باشند. در این وقت او به آن ها خبر داد که همگی آن ها زمان زیادی را خواب بوده اند و اینکه ایشان آیه و نشانه ای برای مردم شده اند. پس همگی آن ها گریه کردند و از خداوند خواستند که آن ها را به جایگاهشان برگرداند و دوباره آن ها را به خواب فرو برد همان طور که بوده اند. سپس وقتی پادشاه دید که اوضاع اینگونه شد گفت: سزاوار است که در اینجا مسجدی بنا کنیم و آن ها را زیارت کنیم چرا که آن ها گروه مؤمنی هستند.[علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص۳۲]
آری بدین صورت بود که خداوند متعال افرادی را که از مردم معصیت کار و کافر، به خاطر ایمان به خدا کناره گیری کردند نجات بخشید و آن ها را نشانه ای برای مؤمنین قرار داد. البته باید بگوییم که این گونه نجات معجزه آسا مخصوص آن افراد مؤمن نبوده و نیست و خداوند هرکسی را که به دنبال تقوا و ایمان به او باشد از گزند شیاطین جنی و انسی نجات می بخشد و او را عزیز می دارد که عزت مخصوص مؤمنین است.

رفتارسازی:
یکی از اوقاتی که انسان مؤمن باید ترک دیگران بگوید، زمانی است که خواسته های آنان با وظایف انسان و اوامر الهی منافات داشته باشد. در اینجا لازم است که انسان ترک دیگران گوید و به خلوتی با معبود خویش بپردازد همان گونه که پیامبر اسلام به فرمان خداوند این کار را انجام دادند.
یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها فَتَعالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَ أُسَرِّحْکُنَّ سَراحاً جَمِیلًا.[الاحزاب، آیه ۲۸]
اى پیامبر، به همسرانت بگو: «اگر خواهان زندگى دنیا و زینت آنید، بیایید تا مَهرتان را بدهم و [خوش و] خُرّم شما را رها کنم.
شأن نزول آیه آنست که پس از جنگ خیبر که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به اموال و ثروت کلان آل ابى الحقیق دست یافتند و به غنیمت گرفتند، همسران رسول (صلی الله علیه و آله و سلم)  درخواست نمودند که از ثروت و غنائم بسیار که به دست آورده ای، سهم و نصیبى نیز به ما موهبت فرمایید و بدین جهت نفقه زیادترى از رسول براى معیشت درخواست نمودند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)  إبا و امتناع فرمود و آیه تخییر در باره زوجات رسول نازل شد.
در آن هنگام زوجات رسول نُه نفر بودند:
۱- عایشه ۲- حفصه ۳- ام حبیبه بنت ابى سفیان ۴- سوده بنت زمعه ۵- ام سلمة بنت ابى امیه از قریش بودند ۶- صفیه بنت حى ابن اخطب خیبریه ۷- میمونة بنت حارث هلالیة ۸- زینب بنت جحش اسدى و ۹- جویریة بنت حارث مصطلقیة.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در پاسخ آنان فرمودند: اموال و غنائم را بین مسلمانان تقسیم نمودم. بعضى از همسران گفتند: شاید گمان کرده ای که اگر ما را رها نمائى، ما دیگر شوهر شایسته از قبیله خود نخواهیم داشت؟! نه اینچنین نیست.
پروردگار به رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) دستور فرمود که از آنها عزلت جسته و کناره گیرى نماید و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در غرفه ام ابراهیم بیست و نه شبانه روز سکونت فرمود تا این که آنها حائض شده و سپس طاهر شدند سپس آیه نازل شد و آیه را براى زوجات خود قرائت فرمود.
و نخستین زوجه از میان همسران رسول که گفت که من با اطاعت و ایمان به پروردگار، زوجیت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) را اختیار مى نمایم، امّ سلمه بود و سپس سایر زوجات نیز رسول گرامى را اختیار نمودند و از درخواست خود صرف نظر نمودند.
و نیز آیه «تُرْجِی مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِی إِلَیْکَ مَنْ تَشاءُ»[الاحزاب، آیه ۵۱] نازل شد که اى رسول، هر یک را که خواهى از آنان باز پس ده و رها بنما و هر یک را خواهى نزد خود جاى ده.[علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی،ج۲، ص۱۹۲]
این عمل پیامبر برای همه مؤمنین درس بزرگی را به همراه دارد که انسان مؤمن هیچ گاه نباید به خاطر دیگران و یا اطرافیان از اعتقادات و وظایف خویش دست بردارد، بلکه در صورت لزوم فرد باید از این گونه افراد دوری نماید و به انجام وظایف الهی خویش مجدّانه اصرار ورزد.

مناجات:
حال و احوال گرفتار تماشا دارد
گریه ی عبد گنه کار تماشا دارد

آمدم گریه کنم تا که نگاهی بکنی
چون ستاره به شب تار تماشا دارد

هر چه شد بین من و تو  ز همه پوشاندی
آبروداریِ ستّار تماشا دارد

بارها زیر همه قول وقرارم زده ام
دست گیری تو هر بار تماشا دارد

مهربانی به گنه کار بُود عادت تو
کرم سفره ی غفّار تماشا دارد

ماه ، ماه رجب و سفره به نام علی است
لحظه ی جلوه، رخ یار تماشا دارد

منبع: پایگاه تخصصی مسجد