علم دینی و اسلامی سازی علوم انسانی

ما در جاهایی از متدولوژی رایج علوم انسانی فراتر می رویم یعنی باید از اول اعلام کنیم که متدلوژی ما وسیع تر است، تنها به حس و عقل اکتفا نمی کنیم و به ادلة تعبدی هم استناد می کنیم، چون پشتوانة عقلی دارد و برمی گردد به یک نوع استدلال عقلی. یعنی اول عقل اثبات می کند که این مبنا صحیح است و حجت است، بعد به آن استناد می کند. پس منظورمان از بومی سازی و اسلامی کردن علوم، صرف تعویض اصطلاحات نیست

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
متن پیش رو دیدگاه های حضرت آیت الله مصباح یزدی ـ مد ظله ـ درباره "علم دینی و اسلامی سازی علوم انسانی " است که از آثار معظم له استخراج و در قالب پرسش و پاسخ تنظیم گردیده و پیش از این با تغییراتی در شماره 86 ماهنامه معارف منتشر شده است.
1. از آن جا که برخی قائل به تولید علوم دینی در تمامی حوزه ها (افراط) و برخی اصولاً مخالف امکان علم دینی (تفریط) و برخی اسلامیزه کردن علوم را تنها در حیطه علوم انسانی می دانند، به نظر شما در عبارت «تولید علم دینی» مراد از «علم» و «علم دینی» چیست؟
بعد از دوران رنسانس در اروپا تحولاتی جهانی در عرصه آموزش اتفاق افتاد که سبب شد بسیاری از ارزش های علمی روز، جایگاه خود را از دست داده و ارزش های دیگری جایگزین آن ها شود.
این موضوع سبب ایجاد تقابل و تعارض میان علوم قدیم (علوم دینی) و جدید (علوم تجربی) شد که تا مدت ها باعث بروز بحران فکری و مروج گرایش شک گرایی در قرون وسطی بود. جامعه حوزوی و دانشگاهی کشور باید تاریخچه و مبانی پیدایش علوم جدید در اروپا و جهان را با دقت بررسی کنند تا بتوانند با موج علوم غربی مسلط بر فضای علمی کشور مقابله کنند.
در تعاریف مصطلح امروزی در جوامع غربی، علم دینی در برابر علم دانشگاهی و مرادف با علوم قدیم دانسته می شود که با توجه به نام دیگر علوم دانشگاهی که علوم جدید است در واقع تقابل علم دینی و دانشگاهی تقابل علم جدید و قدیم تصور می شود. متفکران غربی و طرفدارن آن ها برای علوم به اصطلاح قدیم جایگاهی قائل نیستند و معتقدند که تنها علوم جدید نتایج ارزشمندی برای بشر به همراه داشته اند. باید به این نکته توجه داشت که علم برابر با تجربه نیست بلکه علم آشنایی با تمام حقایق و به بیان دیگر کشف حقیقت است.
دین نیز در اصطلاح علمای اسلامی از سه عنصر اعتقاد به خدا، قیامت و رابطه وحیانی میان خدا و خلق تشکیل شده و به تمامی شئون زندگی انسانی اعم از فردی و اجتماعی رنگ خدایی می دهد، سلیقه ای و دل بخواهی نیست، و جدی ترین مسأله در زندگی بشر به شمار می آید.
با توجه به تعاریف علم (کشف حقیقت) و دین (برنامه جامع فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی) ترکیب علم دینی شکل می گیرد. در تعریف صحیح علم دینی باید شأن ذاتی دین و هدف اصلی آن حفظ شود که همانا بیان حقایقی است که دسترسی به آن ها از راه های متعارف و عمومی فهم امکان پذیر نیست.
علم دینی تنها شامل معلوماتی می شود که از منابع اختصاصی دین ( کتاب و سنت) استخراج شده باشند، که البته این معلومات باید نتایجی یقینی باشند که با روش های یقینی از منابع یقینی به دست آمده باشند.
باید توجه داشته باشیم که هر علمی که از آیات و روایات استخراج می شود را هم نمی توان علم دینی قلمداد کرد، چرا که برخی از این معلومات (همچون مثال های قرآن) تنها نقشی ابزاری برای تبیین هدف دین دارند و خود جزئی از علم دینی نیستند، همان گونه که عقل نیز از نظر اسلام معتبر است ولی همة مدرکات آن (مانند معادلات دو مجهولی یا مسائل منطقی) جزء دین به شمار نمی روند.
در مباحث و گفت وگوهای علمی نباید به آیات متشابه و روایات ضعیف تمسک شود چون در آینده ای نه چندان دور از همین آیات و روایات متشابه و ضعیف در برابر ما استفاده خواهند کرد که زیان های جبران ناپذیری برای اسلام به همراه خواهد داشت.
منابع دینی باید به خوبی شناخته شوند و سهل انگاری در این کار باعث انحراف و برداشت های نادرست از دین می شود، همان طور که بسیاری از انحرافات گروه های الحادی و التقاطی از نسبت دادن های ساده انگارانه به دین ناشی می شود و باعث خسارات فراوانی شده است.[1]
2. «بومی سازی علم» به چه معناست؟ آیا به معنای منطبق سازی نظریه ها و پارادایم های همه علوم، اعم از تجربی و انسانی و الهی با شرایط عینی جامعه است؟ آیا لحاظ ابعاد اسلامی و ملی در مسأله بومی سازی، درست است؟
منظور از بومی سازی و اسلامی کردن علوم، صرف تعویض اصطلاحات نیست، بلکه تغییر جهان بینی ها و استفاده از منبع وحی در تولید علم است. گزاره هایی که به نام علوم انسانی شناخته می شود و در اطرافش کتاب ها نوشته شده، خاستگاهش مغرب زمین است و خواه ناخواه تأثیر فرهنگ و ادبیات غرب در آن ها تعبیه شده است. اصطلاحاتش با همان اصطلاحاتی که موافق فرهنگ غربی است شکل گرفته است و سردمداران و صاحبان نظریه های معروف آن، عمدتاً اهل مغرب زمین هستند. کتاب های دانشگاهی ما نیز با اندکی تغییر، ترجمه ای است از کتاب هایی که در اروپا و آمریکا نوشته شده است. یک یا چند مثال اروپایی را برداشته اند، مثال ایرانی گذاشته اند و به اصطلاح بومی سازی شده است. به نظر ما، تا آن جا که مربوط به اصطلاحات و ادبیات باشد، مشکلی ایجاد نمی شود ولی بحث های دیگری هست که برمی گردد به بینش ها و جهان بینی ها، به یک نظریات زیربنایی که در مبانی عمدتاً با فرهنگ غرب سازگاری دارد و بر آن اساس پایه ریزی شده است. مسأله اینجاست که یک اصطلاحی بار فرهنگی دارد.[2]
3. «بومی سازی علوم انسانی» بر چه مبنای معرفتی، بستر و فضا، پیش فرض و پیش­انگاره، و در چه چهارچوب هنجاری صورت می پذیرد؟ رویکرد و نیز ساز و کار تحقق آن چیست؟
همان طور که ذکر شد، مبانی اسلامی سازی علوم انسانی همان اصول جهان بینی اسلامی است که در مواردی با جهان بینی حاکم بر علوم انسانی موجود تعارض دارد. طبیعی است که این مبانی بر اصول ارزشی و هنجاری این علوم هم تأثیر عمیقی برجای می گذارد، همان گونه که در روش شناسی این علوم اثر دارد.
برای تحقق این مهم، اولاً: باید ما حوصله این کار را داشته باشیم. واقع بینانه بدانیم که این کار، کار یک روز یا دو روز نیست. ثانیاً: با توجّه به واقعیاتی که در دانشگاه های ما وجود دارد، باید از سرمنشأ کار را شروع کرد. این مفاسد سیاسی اخیر که در کشور ما ایجاد شد، منشأ آن به بیست سال پیش برمی گردد. برخی اساتید دانشگاه، افکار انحرافی را به این افراد، تزریق کردند. اساتید شناخته شده ای که اکنون در ایران نیستند. درس آن اساتید، این کارگزاران را به بار آورد و آنها این حرکت را به وجود آوردند و به فکر براندازی نظام افتادند. اگر بخواهیم تغییر کند از همان جا باید تغییر کند. استاد دانشگاه باید فکرش عوض شود. البتّه با اجبار نمی شود. باید خود استاد باور داشته باشد تا این ایده را در ذهن دانشجو جایگزین کند. پس استاد باید عوض شود. تغییر استاد و تغییر کتاب باید توأم باشد.
حال این سؤال مطرح می شود که چگونه باید استاد را عوض کرد؟ چگونه باید کتاب را عوض کرد؟ در جواب می گویم : این کار شدنی است و روی این مسأله فکر شده و طرح هم دارد امّا قدم اوّلِ این کار در گرو فعالیت ماست. مسئولیت بزرگی به عهده حوزه است. رسالت ما تحوّل در فرهنگ یک کشور اسلامی و بعد در تمام دنیا است. این وظیفه و جهادی است که به عهده ماست. قدمی که باید دنبال کنیم، اوّل این است که درصدد باشیم، مفاهیم اصلی علوم انسانی را نقّادی کنیم و بفهمیم نظریات اسلامی در این زمینه چگونه باید باشد. در قدم بعد باید از لحاظ کمیت و کیفیت آمادگی پیدا کنیم که بتوانیم اساتید دانشگاه را بازآموزی کنیم. باید جلسات بحث و گفت وگوئی تحت عنوان کلاس، همایش های علمی، کنفرانس و... داشته باشیم، تا دوستانه این مفاهیم به اساتید متدینی که علاقه مند هستند، منتقل شود. اساتیدی که می خواهند تحوّل ایجاد کنند، امّا نمی دانند چگونه باید این کار را به ثمر برسانند. نمونه اینگونه اساتید، اساتید بسیجی ماست که کم هم نیستند. تجربه هایی که در کار با اساتید دانشگاه داشته ایم، نمونه های موفّقی است. کسانی روز اول با یک دید منفی می آمدند و این سؤال برایشان مطرح بود که چه نیازی بود که من اینجا بیایم؟ چند روز بعد همان افراد می آمدند و می گفتند: ما می خواهیم اصلاً دانشگاه را رها کنیم و بیاییم طلبه شویم. در ظرف چند روز ببینید از کجا تا به کجا، تحوّل ایجاد شد. این کار شدنی است و طرح آن هم فی الجمله قابل ارائه است. یک بخشی از آن مربوط به دولت و مجلس است و آنها فعلاً به ما مربوط نیست. آنچه مربوط به ماست، این است که همّت کنیم و در زمینه تحقیقات علمی اسلامی نهایت تلاش خودمان را بکار گیریم و آنچه که از دست مان بر می آید کوتاهی نکنیم. این را یک جهادی بدانیم که شبانه روز باید روی آن کار کنیم تا آنرا به ثمر برسانیم.[3]
آیه معروفی است که: «ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ تُؤْتی أُکُلَها کُلَّ حینٍ بِإِذْنِ رَبِّها»[4] یا مثالی که قرآن دربارة انفاق می زند «کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فی کُلّ‏ِ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاء»[5] آن کسانی که زرنگ باشند، در کارهای علمی هم می گردند دنبال آن کارهایی که چنین زمینه هایی را فراهم کند.
گاهی یک تحقیق، علمی است نتیجه اش محدود است، روزمره است، نیاز امروز و فردا را تأمین کند اما دیگر خیلی گسترش پیدا نمی کند، در زمینه های دیگر کاربردی ندارد اما تحقیق در مسائل بنیادی هر علمی، «کمثل حبة... » است. باید ارزش کارهای بنیادی را درک کنیم، بهترین ها و مفید ترین ها را انتخاب کنیم، بعد حوصله و صبر و استقامت داشته باشیم.
4. موانع تحقق فرایند بومی سازی در علوم انسانی را چه می دانید؟ آسیب های احتمالی این امر چه می تواند باشد؟ آیا بومی سازی به سنت زدگی و یا تجدد زدایی منجر نمی شود؟
مشکل جدی ما تا به حال، خودباختگی بود. فکر می کردیم نهایت علومی که ما به دانشگاه می توانیم بیاموزیم، ترجمه مطالبی است که دانشمندان غربی در اختیار ما قرار داده اند. جوانان ما را این طور تربیت کرده بودند که خودتان در این زمینه ها چیزی ندارید. اگر چیزی یاد بگیرید، همین هاست که ما به شما می دهیم. همان طور که در زمینه صنعت و تکنولوژی القا شده بود. این روزها آن چه برای ما مهم است این است که با توجه به این که در یک شرایط اجتماعی و سیاسی بسیار استثنایی در طول تاریخ قرار گرفته ایم، روح خودباوری و اعتماد به نفس که در جوانان بیدار شده را تقویت کنیم تا در حرکتی که آغاز شده، قدم های بلندی بردارند.
امروز این امکانات فراهم شده که بتوان در یک فضایی احساس استقلال فکری کرد. جرئت نقد افکار دیگران را پیدا کرد، البته نقد بعد از فهم صحیح. آن وقتی واقعاً نقد ما پذیرفته و قابل قبول است که حرف طرف مقابل را درست درک کرده باشیم، نه این که یک تصور اجمالی داشته باشیم. هنر بزرگ شهید مطهری این بود که وقتی می خواست افکار دیگران را نقد کند، نظریه های آن ها را بهتر از خودشان تبیین می کرد. بارها از مارکسیست ها شنیده شد که ایشان نظریه های مارکسیستی را از خود ما بهتر تبیین می کند و آن وقت به حق هم نقد می کرد.[6]
این که می بینید در بسیاری از زمینه های علوم انسانی عقب هستیم، به خاطر این است که در این زمینه ها برنامه ریزی نشده است. علوم طبیعی و تجربی چون نتایج دنیوی داشته، انگیزه زیاد بوده است. کار بنیادی در این جاها چون منافع مادی زیادی ندارد، باید با انگیزه های الهی انجام گیرد.
البته این کار، کار یک نفر یا دو نفر نیست، به یک مجموعه انسانی مناسب نیاز دارد. به مجموعه­ای از انسان هایی نیاز است که دو خصلت داشته باشند: اولاً باورشان باشد که اینها باید تغییر کند. ثانیاً همّت این کار را نیز داشته باشند. متأسفانه نه آن باور وجود دارد و نه آن همّت. فرض کنیم اکنون بعد از سی سال این تحوّل پیدا شده و با تأکیدات مقام معظم رهبری - خدا ان شاءالله بر طول عمر و عزّت ایشان بیفزاید و ایشان باز هم پیگیری خواهند کرد و آنقدر خواهند گفت تا این باورها بیشتر در جوان ها تقویت شود – این باور پدید آمده است امّا اکنون آن جوان دانشگاهی که فوق لیسانس یا دکترای روانشناسی دارد و می خواهد در این زمینه اقدام کند، چه کاری باید انجام دهد؟ چه کسی باید نظریه پردازش باشد؟ افکار اسلامی را از کجا باید یاد بگیرد؟ چه قسمتی از این علوم باید تغییر کند؟ البتّه از همان سی سال قبل پیش بینی شده بود که ما باید یک کار مشترکی بین اساتید حوزه و دانشگاه داشته باشیم تا این نقطه ها به کمک هم حل شود. ولی کمبود نیروی انسانی و کمبود باور در آن زمان حتّی در خود ستاد انقلاب فرهنگی آن زمان وجود داشت. چنین باوری وجود نداشت و صرفاً چون امام فرموده بود مجبور بودند، قبول کنند ولی دلشان باور نداشت. اکنون پس از آن سالها هنوز نمی دانم چند درصد از دست اندرکاران، به این تحوّل باور دارند؟ کسانی هستند که چنین باوری ندارند. صرفاً معتقدند که با گذاشتن یک آیه و یک روایت برای اسلامی شدن کافی است! این ها بخشی از مشکلات و موانع اسلامی سازی علوم انسانی است.
5. شاخصه ها و امتیازات علم انسانی بومی چیست؟ آیا نمی توان با کپی­برداری آگاهانه و یا حداکثر با تولید علوم غیر بومی، به اهداف خود در این باب رسید؟
علمی که در محافل دانشگاهی پذیرفته می شود یا باید مستقیماً از تجربه استفاده بشود، همان گرایش های پوزیتویستی افراطی، یا یک مقداری معتدل تر برای تحلیل های عقلانی هم کم و بیش ارزش قائل شده اند، اما بیش از این تجاوز نمی کند! گاهی تجربه های عینی بلاواسطه است مثل تحقیقاتی که در داروسازی انجام می گیرد و گاهی خودِ تجربه عینی، مسأله علوم اجتماعی را حل نمی کند، بلکه از آن ها یک تفسیرهایی می شود، تحلیل هایی می شود که بر آن تجربه ها مبتنی است. در علوم انسانی مباحثی برمی گردد به یک سلسله تجربیات عینی که مطالب از آن ها انتزاع می شود. کسانی که در این زمینه ها بحث کرده اند، گاه گرایش های پوزیتویستی اعم از حاد و یا معتدل داشته اند و گاهی گرایش های فلسفی خاص و یا اشخاصی آزادتر و بازتر فکر کرده اند. در هر حال در مباحث اجتماعی از گرایشاتشان استفاده کرده اند و مایه گذاشته اند.
علوم انسانی غالباً از تجربه های فردی و شخصی و موردی شروع شده است و بعد کم کم با تحلیل و تفسیر آن ها، تجربه هایی به صورت یک قاعده علمی درآمده و مجموعه آن ها به صورت علم عرضه شده، ما نیز می توانیم از تجربه های شخصی خود استفاده کنیم.[7] ولی ما به عنوان یک دانشمند مسلمان وقتی می خواهیم در این مباحث نظر دهیم، گاهی برای خودمان لازم می دانیم از منابع دینی و تعبدی استفاده کنیم، بگوییم این مطلب با این آیه قرآن نمی سازد و یا نه می سازد. این متدلوژی علم به اصطلاحی که معروف است، نیست. ما در جاهایی از متدولوژی رایج علوم انسانی فراتر می رویم یعنی باید از اول اعلام کنیم که متدلوژی ما وسیع تر است، تنها به حس و عقل اکتفا نمی کنیم و به ادلة تعبدی هم استناد می کنیم، چون پشتوانة عقلی دارد و برمی گردد به یک نوع استدلال عقلی. یعنی اول عقل اثبات می کند که این مبنا صحیح است و حجت است، بعد به آن استناد می کند. پس منظورمان از بومی سازی و اسلامی کردن علوم، صرف تعویض اصطلاحات نیست.
ما می گوییم یک اختلاف مبنایی در متدلوژی علوم انسانی داریم. و آن اختلاف این است که اگر مطلبی را براساس تعبد بر وحی، مستند و اثبات کردیم، این هم علم است علم به معنای اعتقاد یقینی کاشف از واقع. علم اسلامی دایره ادله اش وسیع تر و متدلوژی آن گسترده تر است. باید توجه داشته باشیم اگر از عرف جهانی اصطلاح علم خارج شدیم و پوزیتویست ها دیگر این را علم ندانستند، این گناه و ذنب لایغفری نیست دست کم ارزش داخلی دارد و ارزشش بیشتر از مباحثی است که از راه حس اثبا ت می شود. اگر ما بتوانیم سیطره فرهنگی مان را در این بخش گسترش بدهیم و هویت علمی خودمان را بیشتر اثبات کنیم، دنیا هم خواهد پذیرفت.
ما در اسلام چیزهایی به برکت وحی داریم که خارج از فرمول مطالعات میدانی و آزمون و خطا و روش های علمی است. این ها یک محصولات آماده، غیبی، الهی، بهشتی است در اختیار ما و ما قدرش را نمی دانیم. مخصوصاً آن جایی که تعارض دارد با دستاوردهای فکری بشری تا امروز. ما موظفیم به عنوان مدافعین اسلام و کسانی که وارث میراث علمی اسلام هستیم، این ها را کشف کنیم، استخراج کنیم و در دسترس دنیا قرار دهیم و اثبات کنیم که این نظریات، برتر از نظریات شماست. باید حرکتی شروع شود که این دو کمبود را تأمین کند. یکی به ما خودباوری بدهد و به خودمان جرئت بدهیم که ما هم اظهارنظر کنیم، نقد کنیم، نقد علمی منطقی. دوم ارتباط با اسلام و اثبات برتری آن برای عالم از راه منطق و استدلال با منطق عقلی تا به این وسیله محافل علمی را فتح کنیم.
6. اهداف مطرح کنندگان ایده لزوم تولید علوم انسانی، چیست؟ به عبارت دیگر سرّ تأکید چند و چندباره مقام معظم رهبری بر لزوم بومی سازی علوم انسانی در کشور چیست؟ خطر اتکای به علوم غیربومی و وارداتی چه می باشد؟
علوم انسانی عرض عریضی دارد و یک بخش آن شامل برخی مسایل کاربردی است که حتی در زندگی روزمره ی ما و عموم مردم نقش دارد مسایلی که به روان شناسی، علوم تربیتی، مسایل خانوادگی و... مربوط است و تقریباً عام البلوی است و هیچ کس از آن مستثنی نیست. اگر دیدگاه های اسلام در این مسایل روشن شود برکات فراوانی خواهد داشت و اگر خدای ناکرده در آن ها انحرافی صورت گیرد و کسانی در این جهات، نگرشی مخالف با اسلام پیدا کنند دود آن در چشم همه می رود.
بخش دیگر، علومی است که سطح خاص تری دارد و بیشتر با نخبگان ارتباط پیدا می کند با کسانی که در نهادهای مختلف دولتی و شبه دولتی در تصمیم گیری ها و تصمیم سازی ها فعالیت می کنند. این افراد از یک سلسله گزاره های علوم انسانی استفاده می کنند که اگر خدای ناکرده انحرافی در آن ها پیدا شود، ابتدا زیانش متوجه گروه خاصی می شود ولی نهایتاً با واسطه به سایر مردم هم سرایت می کند مثل مسایل اقتصادی، حقوقی، سیاسی و... . اگر اقتصاد ما به معنای واقعی کلمه اقتصاد اسلامی نباشد و کسانی بر اساس همان تئوری ها ی اقتصادی غربی که در دنیا معروف است، تصمیم گیری کنند، اختلالاتی در دستگاه های مربوط پیدا خواهد شد و طبعاً با واسطه، نقایص آن به عموم مردم هم سرایت می کند. مثلا اگر در بعضی از برنامه های اقتصادی بر اساس اقتصاد رایج جهان و اقتصاد لیبرال تصمیم گیری شود این احتمال وجود دارد که بعضی از قوانین ما با مسایل ربوی آلوده شود. این اشکال، اول متوجه نخبگانی است که در قوه ی مقننه یا در دولت و وزرات اقتصاد یا وزرات ها ی مربوط دیگر در تصمیم گیری ها مؤثرند ولی به هر حال فساد آن به همه جامعه سرایت می کند. این هم بخشی از علوم انسانی است که مستقیماً با همه ی مردم سروکار ندارد ولی با واسطه ی نخبگان، تصمیم گیران، برنامه سازان و تصمیم سازان به مردم هم می رسد.
سلسله ی دیگری از مسایل علوم انسانی هم هست که از این مسایل، کلی تر و بنیادی تر است جنبه کاربردی آن ضعیف است ولی از مسایل بنیادی است. این مسایل، داوطلب کمتری برای تحقیق دارد چون انسان به طور طبیعی وقتی دنبال کاری می رود یا پروژه ای را اجرا می کند یا تحقیقی را انجام می دهد، دوست دارد نتیجه اش را ببیند اگر نتیجه اش ظاهر شد برای ادامه ی کار تشویق می شود می گوید زحمتی که کشیدم اثر داد. در تحقیقات کاربردی وقتی تحقیقی انجام می گیرد امکان عملی شدن آن زیاد است و انسان می تواند نتیجه اش را هم ببیند وقتی حُسن نتیجه اش را دید برای ادامه کار و عمق بخشیدن به آن تشویق می شود، اما مسایل بنیادی چون با عمل خیلی فاصله دارد کمتر کسی حوصله می کند تا درباره آن ها فکر و بحث کند. برخی افراد هم گمان می کنند که این ها بحث ها ی زائدی است. ما مسایل بنیادی را نباید دست کم بگیریم. دلیل کلی این مطلب این است که نتایج مسایل کاربردی منطقاً متوقف بر مسایل بنیادی است.
مسایل کاربردی مثل شاخه هایی می مانند که از یک ریشه تغذیه می کنند. مسایل بنیادی ریشه های این درخت اند که مواد غذایی را جذب می کنند و به شاخه ها، برگ ها، گل ها، شکوفه ها و میوه ها می رسانند. اگر ریشه فاسد باشد مواد غذایی، درست به سایر اعضاء نمی رسد. اگر ریشه سمومی را جذب کرد به جای این که درخت میوه ی سالم بدهد میوه ی زهرآگین، فاسد و بیمارکننده ای را تحویل می دهد. همه مردم که زیرِ زمین را نمی بینند، ساقه و شاخ و برگ درخت را می بینند ولی آنها که ژرف نگرند و دقت بیشتری دارند، می بینند که همه این ها از ریشه تغذیه می شوند. در این مثال، محل تشبیه فقط تأثیری است که ریشه در ساقه و شاخ و برگ دارد و الا ممکن است برخی تأثیرها از نور و هوا و... هم حاصل شود و یا تأثیر متقابل بین ریشه و سایر اعضاء وجود داشته باشد. مسایل بنیادی در علوم انسانی حکم ریشه را دارند اگر این ریشه ها در جای خودش مستحکم شده باشند شاخ و برگ هایی که از آن ها می روید نتیجه ی خوبی خواهد داد، اما اگر این ریشه ها فاسد باشد یا غذایی که از راه ریشه ها به گیاه می رسد مواد سمی باشد، آثار نامطلوبی در شاخ و برگ ها و نهایتاً در میوه ها خواهد داشت. چه بسا نتوان نشان داد که این میوه، مضر و خطرناک است و بگویند: درخت سالم است و هیچ اشکالی ندارد ولی زمانی روشن می شود این میوه ها مسموم بوده اند که مصرف شوند و آثار آن ها ظاهر شود آن وقت هم دیگر کار از کار گذشته است.
مسایل بنیادی در علوم انسانی حکم ریشه ها را دارند اما داوطلب برای تحقیق در این مسایل کم است چون به دقت زیاد، استعداد خاص و حوصله ی زیاد نیاز دارد. باید انسان سال ها زحمت بکشد تا یک مبنا و یک مسأله بنیادی را حل کند با این که چندان اثر عملی ظاهری ندارد یعنی روشن نیست که در عمل چه نتیجه ای دارد. به همین دلیل غالباً به خصوص در کشورهایی که رشد فرهنگی شان ضعیف است مسایل بنیادی، کمتر مورد توجه قرار می گیرد و حتی ـ همان طور که عرض کردم ـ بعضی ها بی مهری می کنند و می گویند: این ها وقت تلف کردن است باید بحثی مطرح کنید که نتیجه ای داشته باشد! غافل از این که وقتی ریشه خراب است بحث های دیگر پا در هواست «وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبیثَةٍ اجْتُثتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرار»[8] سخن آلوده به درخت ناپاکى می ماند که از روى زمین برکنده شده، و قرار و ثباتى ندارد. » قرآن می گوید اگر درخت بی ریشه باشد این شجره، خبیث است و نمی تواند ثباتی داشته باشد. این شاخ و برگ ها وقتی می توانند استقرار داشته باشند و تأثیر ببخشند و نقش ایفا کنند که ریشه ی محکمی داشته باشند. اگر ریشه خراب شد، آن ها نمی توانند نقش خودشان را درست ایفا کنند چند روزی تأثیرات موقت می گذارند و خشک می شوند و دور می افتند «اجْتُثتْ مِن فَوْقِ الأَرْضِ مَا لَهَا مِن قَرَار».[9] بنابراین مسایل بنیادی را نباید کم اهمیت شمرد البته نمی گویم همه نیروهایمان را صرف مسایل بنیادی کنیم، ولی باید به این نکته توجه داشت که همه نیروهایمان را هم صرف مسایل کاربردی نکنیم. باید بدانیم که مسایل کاربردی مبتنی بر مسایل دیگری است که آن ها باید در جای خودش حل شده باشد تا نتایج درستی بر آن ها مترتب شود والا مصداق این آیه ی شریفه خواهد شد «کَشَجَرَةٍ خَبیثَةٍ اجْتُثتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرار».
7. از دیدگاه رهبری دو روی سکه آسیب تولید علم در حوزه علوم انسانی عبارت است از: الف. تقلیدی کردن علم و رواج ترجمه گرایی ب. بی خبری از تحولات جدید علمی. از دیدگاه رهبر فرزانه انقلاب لازمه تولید علوم انسانی، برقراری پایه های علمی بر مبنای دین است. معظم له درباره نقش علم دینی در تحول علوم انسانی می فرماید: «مبنای علوم انسانی غرب که در دانشگاه های کشور به صورت ترجمه ای تدریس می شود، جهان بینی مادی و متعارض با مبانی قرآنی و دینی است، در حالی که پایه و اساس علوم انسانی را باید در قرآن جستجو کرد... . اگر این کار انجام شود پژوهشگران با استفاده از مبانی قرآنی و هچنین استفاده از برخی پیشرفت های علوم انسانی، می توانند بنای رفیع و مستحکمی را از علوم انسانی پایه گذاری کند. »[10]. با این درآمد نظر حضرت عالی درباره نقش قرآن در فرایند تولید علوم انسانی چیست؟
معنای سفارش های مقام معظم رهبری این است که فی الجمله برای نهضت نرم افزاری و پیشرفت علوم، راه کارهایی وجود دارد. باید این راهکارها را شناخت و از آن استفاده کرد. قوانینی در علوم انسانی وجود دارد که اگر دانشمندان 200 سال هم با دقت روی آن کار کنند نمی توانند با آن صراحتی که در قرآن بیان شده است آن ها را به دست آوردند. مراقب باشیم که نسبت به این مسائلی که رایگان در دست ما قرار گرفته است ناشکری نکنیم. ناشکری نسبت به این مسائل به این است که بگوییم معلوم نیستند.
از طرفی دیگر می توان مسائلی را که از راه وحی معلوم گشته اند با تجربه اثبات کرد تا برای دیگران هم معلوم شوند. معلوم شدن این دسته از مسائل برای ما که معتقد به وحی هستیم و این خورشید برایمان طلوع کرده است نیاز به روش های علمی ندارد. بله، برای راهنمایی کسانی که صرفا راه تجربی را قبول دارند مفید است.[11]
8. در حال حاضر مهمترین مشکل علوم انسانی را در حوزه نظری و کاربردی چه می دانید؟
آموزش علوم انسانی در دانشگاه های ما در زمان گذشته دو عیب اساسی داشت. یکی این که بر این سیاست استوار بود که اعتقادات دینی و اسلامی از دانشجویان ما سلب شود. به نحوی که این سیاست اعمال شده است و به صورت نامرئی در کتاب های ما تحقق یافته است. مطلب دیگر این است که اصولاً علوم انسانی چه در دانشگاه های ما و چه در سایر دانشگاه های جهان به صورت اندام های مثله شده در آمده است یعنی کسی که در اقتصاد درس می خواند از آن جهتی که دانشجوی اقتصاد است و بعد فارغ التحصیل می شود و بعد استاد می شود هیچ نیازی به اخلاق در خودش احساس نمی کند و هیچ حس نمی کند که این معلومات او سلولی از سلول های یک پیکر است که رابطه ارگانیک با سایر سلول ها دارد! در هیچ جای دنیا این مشکل به صورت کامل حل نشده که رشته های علوم انسانی به صورت اندام هایی از یک پیکر عرضه و تدریس شود و حداقل به صورت یک درس روابط این ها مشخص گردد.
ما معتقدیم که پایه همه رشته های علوم انسانی یک رشته مباحث انسان شناسی است که در تمام رشته های علوم انسانی این درس باید وجود داشته باشد. انسان باید شناسانده شود، ابعاد وجودیش، کیفیت رشد و تکاملش، عوامل انحطاطش، هدف نهایی از وجودش، همه این ها باید مشخص گردد تا این کار صورت نگیرد بحث درباره حقوق، اقتصاد و سایر رشته ها بدون پایه و ریشه است.
هنگامی هر یک از علوم انسانی جای خود را باز می کنند و در اندیشه و جامعه تأثیر می بخشد که موضع آن در فکر ما، ارتباطش با سایر رشته ها و ایدئولوژی ما و جهان بینی ما مشخص گردد. ما به عنوان یک مسلمان باید بدانیم از دیدگاه اسلام، انسان چه موجودی است؟ چگونه رشد می کند؟ چگونه تکامل می یابد؟ از لحاظ روحی و معنوی، چگونه باید حرکت کند تا به تکامل نهایی اش برسد؟ این مسائل به عنوان اصول باید تبیین شود. آن وقت است که ما می توانیم بگوییم اقتصاد چه رابطه ای با تکامل انسان دارد؟ هدف اقتصاد اسلامی چیست؟ تا ندانیم انسان چیست و کمال نهایی انسان چیست، نمی توانیم روشن کنیم که اقتصاد چه نقشی در تکامل انسان می تواند ایفا نماید. تا رابطه انسان با خدا درک نشود نمی توان پایه محکمی برای حقوق عرضه کرد و نظریه اسلام را در حقوق روشن کرد که از نظر اسلام حق چیست و از کجا پیدا می شود. آیا حق یک امر حقیقی و تکوینی است یا یک امر اعتباری است؟ اگر اعتباری است آیا وهمی یا قراردادی محض است یا مبتنی بر حقایقی است؟ آن حقایق چیست؟ و همین طور سایر مسائل. حتی روان شناسی، جامعه شناسی، علوم تربیتی و سایر رشته های علوم انسانی که تماس با مسائل اسلامی دارد، هنگامی از دیدگاه اسلام قابل تبیین اند که بر انسان شناسی اسلامی مبتنی باشند. حتی به عقیده ما مکتب های غیر اسلامی و ضد اسلامی نیز اگر بخواهند یک رابطه روشنی بین علوم انسانی بیان کنند می باید بر اساس آن مکتب ابتدا اقدام به عرضه انسان شناسی نمایند و بگویند انسان از نظر ما چیست. آن وقت به نظریه پردازی در زمینه های مختلف بپردازند. مثلاً بگویند: اقتصاد زیر بناست یا روبنا و... . تا زمانی که روشن نشود انسان چگونه موجودی است جای این نیست که بحث شود که اقتصاد زیربناست یا روبنا و آیا مسائل اخلاقی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، همه این ها زائیده اقتصاد هستند یا خیر. تا ماهیت زندگی اجتماعی انسان روشن نشود و هدف از این زندگی روشن نگردد (و در واقع، بدون انسان شناسی)، هیچ کدام از این مسائل پایه ندارد.[12]
9. ارزیابی و بررسی تطبیقی شما از وضعیت تولیدگری ما در علوم انسانی، در قیاس با نگاه و نگرش جامعه جهانی و در نسبت سنجی با شأن شایسته این علوم در فرهنگ دینی ما، چیست؟ آیا ادامه روند موجود نیل به وضعیت مطلوب را نوید می دهد؟
سرنوشت آینده کشور، عمدتاً به دست فارغ التحصیلان دانشگاه هاست. قبل از پیروزی انقلاب به طور کلّی در اختیار آنها بود و روحانی جایی نداشت و اکنون فی الجمله یک جایی برای روحانی باز شده است - البتّه روحانیان نیز، چه از لحاظ کمیت و چه از لحاظ کیفیت، آمادگی کافی برای پر کردن این خلأ را ندارند - و از طرف دیگر می دانیم که بسیاری از مفاسدی که ما با آن درگیر هستیم، ناشی از ضعف ما در علوم انسانی است. نمونه کاملاً روشن آن در جریانات اخیر بعد از انتخابات بود. برخی تصریح کردند به این که مشکل ما ضعف علوم انسانی بود و به همین تعبیر در دادگاه اعتراف کردند. همه اینها لزوم یک تحوّل را می رساند. امّا این تحوّل چگونه باید صورت بگیرد؟ علوم انسانی در دانشگاه باید اسلامی شود امّا چگونه؟ امام - قدّس سرّه - سی سال پیش این نکته را فرمودند. مقام معظّم رهبری راجع به علوم انسانی به چند تن از وزراء تأکید کردند و شخصاً به وزیری فرمودند: «من از شخص شما می خواهم این کار را انجام دهید». در شورای عالی انقلاب فرهنگی کمیته ای برای رسیدگی به این مسأله تشکیل شد که چگونه باید دانشگاه ها اسلامی شود؟ مدّتی بحث شد که این کمیته چه اسمی داشته باشد؟ ابتدا برخی پیشنهاد دادند: نام آن «کمیته انقلابی کردن دانشگاه ها» باشد. بعد اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی جمهوری اسلامی ایران گفتند: «مگر دانشگاه های ما اسلامی نیست که ما می خواهیم آنها را اسلامی کنیم. این توهین به دانشگاه هاست». بالاخره با پیشنهاد جناب آقای دکتر حدّاد عادل، اسم کمیته «کمیته اسلامی شدن دانشگاه ها» گذاشته شد. از آن زمان تاکنون، چهارده یا پانزده سال گذشته است. این کمیته جلسات متعددی را برای تدوین آیین نامه اسلامی شدن دانشگاه ها، برگزار کرد و درباره آنچه باید انجام بگیرد، مطالبی روی کاغذ آمد امّا نمی دانم آیا یک درصد آنچه روی کاغذ آمده بود، عملی شد یا نه؟ کار زیادی باید انجام بگیرد و این شوخی نیست. باید در همه رشته های علوم انسانی، در کتاب ها و در اساتید، تجدید نظر شود. ما برای اسلامی شدن دانشگاه ها، نه استاد داریم و نه کتاب. کتاب ها همانطور که همه صاحبنظران اطلاع دارند، ترجمه ای است از کتاب هایی که در اروپا و آمریکا نوشته شده با اندکی تغییر. چند مثال اروپایی برداشته شده و به جای آن، مثال ایرانی گذاشته و باصطلاح بومی سازی شده است. اگر این کتاب ها بخواهد اسلامی شود، باید کلّ کتاب عوض شود. البتّه سال ها روی این کتاب ها کار شده تا آن نقطه هایی که با اسلام تنافی دارد مشخص شود. گروههای زیادی روی اینها کار کردند که پرونده های این کار در شورای انقلاب فرهنگی موجود است ولی نوشتن کتاب درسی دانشگاه، برای همه رشته های علوم انسانی، کار عظیمی است. نوشتن یک کتاب در این زمینه به زمان زیاد، نیروی انسانی مخلص وآگاهِ فراوان نیاز دارد و البتّه امکانات مادی آن هم باید فراهم باشد. از سی سال پیش طرح اولیه برای این کار در نظر گرفته شد ولی مثل بسیاری از کارهای دیگر، اجراء نشد. باید آسیب شناسی کنیم که چرا آن طرح با این که اراده امام پشت آن بود، عملی نشد؟[13]
10. مفهوم و مراد از «نهضت نرم افزاری» چیست؟ عوامل و موانع و منطق تحقق آن چه می باشد؟ حوزه و دانشگاه در کجای این ماجرا قرار دارند؟ نقش بایسته هریک از آن ها چیست؟
علیرغم اخلاص و علم اساتید دانشگاهی نمی توان از آنها توقع داشت که علوم انسانی را اسلامی کنند زیرا علوم انسانی که آنها فرا گرفته اند، همان علوم غربی است. از طرف دیگر حوزویان نیز صرفاً با آشنائی با اسلام نمی توانند این کار را به انجام برسانند زیرا آشنایی با علوم انسانی و موضوع و محمول و قضایای آن نیز برای این کار لازم است. از همین رو تنها افرادی که آشنایی لازم را هم با علوم اسلامی و هم با علوم انسانی داشته باشند و برای این کار نیز دلسوز باشند می توانند قدم اول را بردارند.
اگر فرض شود همه مقدمات نظری تحول درعلوم انسانی فراهم شود و به همه سؤالات نیز پاسخی روشن داده شود، پس از همه این مراحل فقط تحقیقات مرحله نظری به پایان رسیده و نوبت به ارزیابی این مسأله می رسد که آیا زمینه اجرایی کردن نتیجه این تحقیقات در عمل هم فراهم است یا خیر؟
به همین منظور باید در کنار طرح مسایل نظری در زمینه علوم انسانی، باید یک طرح اجرائی برای شروع کار و کیفیت انجام آن نیز ارائه کرد. زیرا گاهی نقشه یک ساختمان توسط مهندس به سرعت تهیه می شود اما اجرای نقشه مراحل دشواری را شامل می شود و باید محاسبه شود که این عملیات از کجا شروع شود، چه قدر نیروی انسانی و امکانات می خواهد و... .[14]

پی نوشت:
1 . مصباح یزدی، محمد تقی، سخنرانی در هشتمین همایش وحدت حوزه و دانشگاه، 4/10/1389.
2. مصباح یزدی،محمد تقی، بازخوانی سخنان آیت الله مصباح یزدی در مورد پالایش علوم انسانی، خبرگزاری فارس، حوزه آئین و اندیشه، شماره 8906060694.
3 . مصباح­ یزدی، محمد تقی، سخنرانی در هجدهمین نشست انجمن فارغ التحصیلان مؤسسه امام خمینی قد س سره ، 15/8/88.
4. ابراهیم، 24.4 .
5 . بقره، 261.
6 . مصباح یزدی، محمد تقی، بازخوانی سخنان آیت الله مصباح یزدی در مورد پالایش علوم انسانی، خبرگزاری فارس، حوزه آئین و اندیشه، شماره 8906060694.
7 . مصباح یزدی، محمد تقی، بازخوانی سخنان آیت الله مصباح یزدی در مورد پالایش علوم انسانی، خبرگزاری فارس، حوزه آئین و اندیشه، شماره 8906060694.
8 . ابراهیم، 26.
9. مصباح یزدی، محمدتقی، سخنرانی در نوزدهمین نشست انجمن فارغ التحصیلان موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی قد س سره ، 04/04/89.
10 . از فرمایشات مقام معظم رهبری ـ مد ظله العالی ـ در دیدار با بانوان قرآن پژوه، 28/7/1388.
11 . مصباح یزدی، محمدتقی، جستارهایی در فلسفه علوم انسانی از دیدگاه علامه آیت الله مصباح یزدی، چاپ اول، ص71.
12 . مصباح یزدی، محمد تقی، رابطه ایدئولوژی و فرهنگ اسلامی با علوم انسانی، مجموعه مقالات وحدت حوزه و دانشگاه و بومی و اسلامی کردن علوم انسانی، 27آذر1378، ص87.
13 . مصباح یزدی، محمدتقی، سخنرانی در هجدهمین نشست انجمن فارغ التحصیلان مؤسسه امام خمینی قد س سره ، 15/8/88.
------------------------------
منبع : mesbahyazdi.ir