آنچه از «نزول وحی و آیات بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله» بهتر است بدانیم

علت عدم نزول وحی مستقیم به پیامبر اکرم ﷺ

آنچه در این پست خواهید خواهند درباره چگونگی نزول وحی بر پیامبر اسلام ﷺ و بررسی انواع وحی بر پیامبر اکرم ﷺ و مقایسه وحی و گفتگوی خداوند با حضرت موسی علیه السلام و پیامبر اکرم ﷺ ؛

پرسش: با آن که مقام پیامبر خاتم ﷺ از جمیع جهات برتر و بالاتر است چرا خداوند متعال به هنگام نزول وحی و آیات قرآنی، آن حضرت را همچون موسی ـ علیه السلام ـ، مورد خطاب مستقیم قرار نداده و جبرئیل را مأمور ابلاغ فرموده است؟

پاسخ : پدیده «وحی» از مباحث مهم علوم قرآنی می باشد و اهمیت آن از این جهت است که قرآن کریم که سخن خدای متعال و کتاب هدایت انسان ها به شمار می رود از طریق «وحی» نازل شده است.

در این جا مناسب است ابتدا واژه «وحی» را معنا کنیم و سپس به چگونگی نزول آن نسبت به پیامبر اسلام ﷺ بپردازیم:

مرحوم علامه طباطبائی (رحمه الله) درباره «وحی» می نویسد: «وحی یک نوع تکلیم آسمانی (غیرمادی) است که از راه حس و تفکر عقلی درک نمی شود؛ بلکه با درک و شعور دیگری است که گاهی در برخی از افراد ـ به حسب خواست خدائی ـ پیدا می شود و دستورات غیبی یعنی نهان از حس و عقل را از وحی دریافت می کند، عهده دار این امر نیز، نبوت نامیده می شود.»[طباطبائی، سید محمّد حسین، قرآن در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، 1375، ص 85]

چگونگی نزول وحی بر پیامبر اسلام ﷺ

«وحی» به سه صورت انجام می گیرد:

1. در خواب؛
2. زمانی بدون وساطت فرشته ای، مستقیماً از جانب خداوند ؛
3. و گاهی هم جبرئیل واسطه وحی بود.

قرآن کریم از دو طریق اخیر، یعنی مستقیماً و یا به وسیلۀ جبرئیل به پیامبر ﷺ وحی شده است. اینک تفصیل این سه مورد:

1. رؤیای صادقانه: علی بن ابراهیم قمی نقل کرده است که: «محمد ﷺ 37 ساله بود که در خواب دید کسی به طرف او می آید و خطاب به او می گوید: ای رسول خدا! محمد ﷺ این حادثه را چندی پوشیده نگه داشت، گاهی نیز که در دره ها، به چوپانی گوسفندان ابوطالب مشغول بود، کسی را می دید که او را به عنوان پیامبر خدا خطاب می کرد، حضرت از او پرسید تو کیستی؟ او در جواب گفت: من جبرئیل هستم و مرا خداوند فرستاده است تا تو را به پیامبری برگزیند».[مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 18، ص 184 و 194]

امام باقر ـ علیه السلام ـ در این رابطه می فرماید: «نبی» کسی است که به نبوت خود از طریق رؤیا آگاه شود و مانند رؤیای ابراهیم ـ علیه السلام ـ و رؤیای محمّد ﷺ که مقدمات نبوت خود را قبل از وحی در خواب دید این که جبرئیل با پیام رسالت از جانب خداوند بر وی نازل شد».[کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج 1، ص 176، بحارالانوار، ج 18، ص 266]

منظور از قبل از «وحی» در روایت، آن است که هنوز به محمّد ﷺ براستی رسالتی که مأمور به تبلیغ آن باشد، وحی نشده بود و این بیان، تفسیری است برای مفهوم «نبی» پیش از آن که رسول باشد، زیرا نبی بشری است که به وی وحی می شود و قبل از آن که به تبلیغ آن مأمور باشد؛ یعنی او با عالم بالا رابطة روحی دارد و ملکوت عالم بر وی مشهود است ولی مأمور به تبلیغ نیست؛ چنانکه پیامبر اسلام ﷺ قبل از بعثتش چنین بود.

به هر حال، رؤیای صادق، راهی برای نزول وحی بر پیامبر است و چه بسا در خواب دانستنی ها به وی القاء می شد. علی ـ علیه السلام ـ در این زمینه می گوید: «رؤیا الانبیاء وحی؛[طوسی، امالی، ص 215، بحارالانوار، ج 11، ص 64] خواب پیامبران وحی است».

لازم به ذکر است که اگر چه یکی از طرق وحی پیامبر، خواب بود، ولی قرآن کریم از این طریق بر پیامبر نازل نشده است، بلکه از دو طریق «وحی مستقیم یا به وسیلة فرشته» وحی به حضرت داده شده است.

2. نزول وحی به وسیله جبرئیل: فرشته ای که بر پیامبر ﷺ نازل می شد و وحی را به وی ابلاغ می کرد جبرئیل بود، جبرئیل کلام خدا را از راه گوش به پیامبر ﷺ القاء می کرد و پیامبر ﷺ گاهی او را می دید و گاه هم او را نمی دید، ولی جبرئیل وحی را بر قلب او نازل می کرد چنانکه می فرماید: « نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأمِینُ . عَلَى قَلْبِک لِتَکونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ.»[شعراء / 194 – 193]

در قرآن کریم، در آیات متعدّدی نسبت به نزول قرآن از طریق جبرئیل تصریح شده است.

3. وحی مستقیم و بدون واسطه: قسمتی از وحی به طور مستقیم و بدون وساطت فرشته انجام می گرفت، اصحاب پیامبر ﷺ نقل کرده اند که: هنگام وحی، درد شدیدی به پیامبر دست می داد، حالتی (شبیه بیهوشی) بر وی عارض می شد(یعنی همانگونه که آدم بیهوش به اطراف خود توجهی ندارد حضرت نیز در هنگام نزول وحی به هیچ چیزی توجه نمی کرد و همچون افراد غش کرده به کسی جواب نمی داد)، سر او به زیر می افتاد، رنگ صورتش تغییر می کرد و عرق از روی او جاری می شد، حاضران در جلسه نیز تحت تأثیر این وضع قرار می گرفتند و بر اثر این منظره سرهای آنان نیز به زیر می افتاد، خداوند متعال می فرماید: « إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیک قَوْلا ثَقِیلا[مزمل / 5] ؛ ما گفتار سنگینی را به تو القاء کردیم»

در توحید صدوق از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده که از حضرتش پرسیدند: «آن حالت مدهوش شدن که به پیامبر ﷺ به هنگام وحی دست می داد، چه بود؟

فرمود: این در هنگامی بود که در میان او و خداوند هیچ کس واسطه نبود و خداوند مستقیماً بر او تجلی می کرد».[طاهری، حبیب الله، درس هایی از علوم قرآن، تهران، چاپ اول، 1377، ج 1، ص 251ـ258]

البته همیشه هنگام وحی مستقیم خداوند بر پیامبر اسلام ﷺ چنین حالتی به ایشان دست نمی داد که به عنوان نمونه به گفتگوی خداوند با پیامبر ﷺ در شب معراج می توان اشاره نمود.

بنابراین پیامبر اسلام ﷺ انواع گوناگون وحی را دارا بوده است و در بعضی موارد که وحی مستقیم بود آن حالت فشار روحی هم برای او ایجاد نمی شد و شاید این حالت روحی بخاطر ماهیت وحی بوده است که موجب فشار روح نمی شد با آن که مستقیم بوده است. چنانکه قبلاً خواند[مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، قم، مطبوعاتی هدف، چاپ اول، 1371، ج7، ص326] قرآن می فرماید: « إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیک قَوْلا ثَقِیلا؛ گفتار سنگینی را بر تو وحی کردیم.» که بخشی از وحی چنین بود که موجب فشار روحی نمی شد با آن که مستقیم هم بوده است.

لازم به ذکر است آنچه به حضرت موسی خطاب کرد؛ درخت بوده نه خداوند بصورت مستقیم. یعنی خداوند در درخت ایجاد سخن کرده است درحالی که بر رسول گرامی اسلام ﷺ مستقیم وحی نازل می شد و این نشانه بلندی مقام و منزلت رسول خدا ﷺ درنزد خداوند تبارک و تعالی است .

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. درس هایی از علوم قرآن، دکتر حبیب الله طاهری، ج 1، ص 258 ـ 251.
2. پیام قرآن، آیت الله مکارم شیرازی، ج 7، ص 326.
3. قرآن در اسلام، علامه طباطبایی، ص 85.

منبع: اندیشه قم؛ مرکز مطالعات و پاسخگوِیی به شبهات