نخستین سیره نویس مهم درباره پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله

اولین و اصیل ترین سیره درباره رسول گرامی اسلام توسط محمد بن اسحاق نگارش و تدوین شده و ویژگیهایی داشت که می توان به منظّم بودن، جامع بودن، استفاده از روات مدنی که اطلاعات دقیق تری نسبت به سایر شهرها از زندگانی و شرح حال رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ داشتند و همچنین استفاده از اساتیدی که در این زمینه تبحّر داشتند اشاره کرد. همانطور که گفته شد این کتاب تدوین اوّلیه اش در مدینه صورت گرفته است

پرسش: نخستین سیره نویس مهم درباره رسول گرامی اسلام چه کسی بود؟ زمان و محل تولد و نشو و نمای وی را بیان کنید؟ ویژگی های کتاب وی چیست؟

پاسخ:
اصحاب پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ از همان ابتدا به سیره و شرح حال پیامبر توجّه پیدا داشته و در شرح زندگانی و ویژگی های آن حضرت خاطراتی را حفظ و بعدها نقل می کردند. تدوین و جمع آوری اخبار و روایات مربوط به آغاز دین اسلام و شرح احوال و تاریخ غزوات پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ از نیمة قرن اول هجری در مدینه شروع شد و از آثار نوشته شده قرن اوّل و اوائل قرن دوّم اثر مهمّی به جای نمانده است اما مطالب آنها در منابع بعدی بر جای مانده است. در این منابع، از افرادی مثل عروة بن زبیر متوفای 90 هجری، ابان بن عثمان متوفای 105 هجری، شرحبیل بن سعد متوفای 123 هجری و ابن شهاب زهری متوفای 124 یاد شده است.(1)
از میان این گزارشات که هیچ کدام باقی نمانده، جدّی ترین گزارش در قرن اوّل هجری گزارشی است که توسط عروة بن زبیر در باره سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در منابع انعکاس یافته است. و واقدی او را اولین کسی دانسته که در باب سیره و مغازی دست به تألیف زده است.(2)
در آغاز قرن دوّم نگارش سیره رسمی شد و زهری را سرآمد جمع مهمّی از محدّثان و فقیهان و سیره شناسان مدینه معرفی می کنند، طبری درباره اش نوشته است که وی در نوشتن مغازی رسول الله از همه جلوتر بوده است.(3) اما آنچه که همه اتّفاق نظر دارند این است که ابن اسحاق نویسندة اوّلین و جامع ترین سیره است که بدلیل نظم منطقی موجود در آن به عنوان نخستین کار اصیل در این زمینه شناخته شده است. البته همان طور که ذکر شد در نسل های پیش از ابن اسحاق، کوشش هایی از سوی برخی از محدّثان در گردآوری سیرة پیامبر وجود داشته است امّا از آنجا که هیچ کدام کار خویش را آن گونه که ابن اسحاق سر و سامان داد منظّم نکردند، چندان مورد توجّه قرار نگرفتند. سیرة ابن اسحاق بعنوان الگوی تمام عیار از طرف مورّخان پذیرفته شد.(4)
ابن اسحاق که از موالی (عرب یا فارس) عراقی است پدرانش مسیحی بوده و جدّش یسار از اسیران جنگ عین التمر عراق بود، نام کامل او ابو عبدالله محمد بن اسحاق بن یسار مطلّبی که حدود 81ـ85 هجری در مدینه متولّد شد و در همانجا نشو و نما یافت و در سال 150 یا 151 هجری در بغداد وفات نمود.(5)
ابن اسحاق در مدینه از محضر علمای عصر از جمله زهری کسب دانش نمود و روایات خود را جمع آوری کرده لذا در این مورد می توان گفت مدینه بعنوان اوّلین محلی است که سیره نویسی در آن بنیان گذاری شد است و اکثر عالمان سیره در ابتدا از این شهر بودند.(6)
ابن اسحاق پس از پیروزی عباسیان بر امویان به عراق رفت و زمانی که منصور در حیره بود کتاب سیره خود را تألیف کرد و از آن زمان میان مردم کوفه و سپس سایر مناطق انتشار یافت در واقع مهاجرت ابن اسحاق از مدینه به عراق دانش سیره را که تولّدش در مدینه بود به مهمترین نقطه عالم اسلام یعنی عراق انتقال داد.
ابن اسحاق سیرة مدوّنی از خود بر جای نهاد که جنبه تاریخی آن به طور کامل روشن است کتاب وی مشتمل بر اخبار تاریخی از زمان حضرت آدم تا پایان زندگی پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ بوده و ابن هشام با تهذیب سیره ابن اسحاق، آنچه که آن را زواید نامیده و بی ارتباط با پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ می دانست حذف کرد، باید گفت امتیاز کتاب ابن اسحاق به ساختار منظّم آن است که نباید به تنهایی زائیده افکار خود او باشد بلکه همان گونه که برخی از محقّقان نوشته اند ترکیب کار مغازی از استاد وی زهری و سایر مؤلّفانی بوده است که پیش از وی به این کار مشغول بودند.(7) ولی پیش از وی مجموعه ای در این حد نبوده است.
از آنجایی که ابن اسحاق در مدینه می زیسته و در این شهر رشد یافته لذا عمدة روایات او شامل نقل های مدنی است یعنی در مدینه تدوین اوّلیه کرده و در عراق انتشار داده است.(8)
همچنین ابن اسحاق تحت تأثیر راویان یهودی و مسیحی یا آنان که مسلمان متأثّر از اهل کتاب بوده، قرار داشته و بخش نخست کتاب خود را از طریق آنان و با استفاده از مأخذ آنها نگاشته است که ابن هشام بعدها آن را حذف کرده است. و دیگر اینکه از هر شاهدی بهره گیری می کرده از آن جمله است اشعاری که بطور زیاد استفاده کرده و گفته شد چهار پنجم اشعار استفاده شدة ابن اسحاق را ابن هشام حذف کرده است.
ابن اسحاق از قرآن بطور مفصّل استفاده کرده و شأن نزول آیات در هر باب را آورده است. این سیره از جهت انسجام درونی و به عنوان یک متن تاریخی از قوّت قابل توجهی برخوردار است. با توجه به سابقة محدود تاریخ نگاری باید کار ابن اسحاق را قدم بسیار مهمّی در پیشرفت دانش تاریخ نگاری اسلامی دانست.
بنابراین اولین و اصیل ترین سیره دربارة رسول گرامی اسلام توسط محمد بن اسحاق نگارش و تدوین شده و ویژگیهایی داشت که می توان به منظّم بودن ، جامع بودن ، استفاده از روات مدنی که اطلاعات دقیق تری نسبت به سایر شهرها از زندگانی و شرح حال رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ داشتند و همچنین استفاده از اساتیدی که در این زمینه تبحّر داشتند اشاره کرد. همانطور که گفته شد این کتاب تدوین اوّلیه اش در مدینه صورت گرفته و محمد بن اسحاق هم در مدینه تولّد و رشد یافته بود و لذا می شود گفت که نویسنده این سیره از مردم مدینه بوده وی حدود 70 سال بعد از رحلت پیامبر متولّد شده و بعد از 70 سال زندگی وفات یافته است. این سیره توسط ابن هشام به دست ما رسیده است.

معرفی منابع، جهت مطالعه بیشتر:
1ـ تاریخ تاریخ نگاری در اسلام،نوشه روزنتال. ترجمه هادی عالم زاده
2ـ منابع تاریخ اسلام رسول جعفریان.
3ـ نشریه «سیاست روز» مورخه 30:2:1380.
4ـ سیره ابن هشام، ابن هشام، ترجمه رفیع الدین اسحاق همدانی.
----------------------------------
پی نوشت:
1. جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام، قم: نشر الهادی، چاپ اول 1377، جلد 1، صفحه 39.
2. محمد بن سعد، طبقات الکبری، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، چاپ اول 1405 هجری، جلد 5،صفحه 133.
3. طبری، محمد بن جریر، المنتخب من ذیل المذیل، مصر: دارالمعارف، صفحه 97.
4. جعفریان، پیشین،ج1 صفحه 40.
5. همدانی، رفیع الدین بن محمد، سیرت رسول الله، تصحیح اصغر مهدوی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، چاپ اول، 1359،ج1 صفحه 2.
6. شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورخون، بیروت: دارالعلم للملایین ، چاپ سوم 1983 میلادی، صفحه 119،
7. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت: دارالاندلس، چاپ اول 1385، جلد 4، صفحه 116.
8. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتاب العربی، چاپ اول،(بی تا) جلد1، صفحه 112.