طبیعت در قرآن

قرآن کریم همواره از طبیعت و شناخت آن سخن می گوید: از آسمان، زمین، خورشید، ماه، ستارگان، از ابرهای باران زا و ابرهای غیر باران زا، ریزش فراوان آب از آسمان، رویش گیاهان، زیباییهای نور، جلوه های گوناگون رنگ و وزش باد. 
راستی چه وقتی دیدن طبیعت مفهوم دیگری پیدا می کند و زیبایی وجذابی دیگر را فراهم می سازد؟ در صورتی که بدانیم در سراپرده طبیعت، دستی تدبیر می کند و برای این نعمت ها درجهت آسایش و رفاه انسان در کار است. قرآن کریم در آیات بسیاری از تسخیر طبیعت برای انسان توسط خدا خبر می دهد مانند سوره ابراهیم /32 و 33، نحل /12 و 14، حج /65 و لقمان / 29، همچنین از رام کردن تمام آسمانها و زمین برای انسان خبر می دهد: سوره لقمان /20 و جاثیه/12. اما مهم این است که بدانیم طبیعت چه اهمیتی دارد و چه زیباییهایی می آفریند و چگونه می توان از آن به گونه ای نیکو استفاده کرد و مهم تر اینکه بدانیم همه این نعمت ها نشانه خدا و با تدبیر خدا هستند و هدفی برای آفرینش آنها وجود دارد و ما انسانها ناسپاسی نعمت نکنیم و به ستم از آن استفاده ننماییم . به همین دلیل، در برخی آیات قرآن آمده است که سفر کنید و در زمین بگردید و بنگرید چگونه خداوند آفرینش را آغاز کرده؛ سپس باز او جهان دیگری را پدید می آورد. خداست که بر هرچیز تواناست ( عنکبوت/20) .
و در روایات رسیده است که «سافروا تصحوا» سفر کنید تا سالم باشید، زیرا گشت و گذار در طبیعت، دیدن منظره های زیبا و آشنایی با آداب و رسوم ملت ها ، گذشته ا زآنکه خداشناسی ما را تقویت می کند و به شگفتیهای آفرینش خدا آشنا می سازد و فایده های بیشمار مادی و معنوی برای ما ارمغان می آورد، آدمی را از افسردگی می رهاند و به سلامتی جسم و روان ما کمک می کند. اکنون برای اینکه ابعاد گوناگون طبیعت قرآن را نشان داده باشیم به آیات چند که در وصف طبیعت آمده، اشاره می کنیم:

اهمیت طبیعت در قرآن
در قرآن کریم بیش از 750 آیه اشاره به ظواهر طبیعت می کند ابعاد گوناگون جلوه ها و زیباییهای آن را یادآور می شود. در اغلب این آیات، ما را توصیه به مطالعه کتاب طبیعت و پند آموزی آن می کند. بی گمان، هدف این آیات، طرح علوم طبیعی و بیان قوانین آن نیست، هر چند به نکاتی اشاره دارد که پس از قرنها اهمیت و حساسیت آن شناخته شده و خبر از این حقیقت می دهد که گوینده آن در اتصال به مبدأ الهی و آفریننده جهان است. آفریننده ای که از همه چیز خبر دارد و با آگاهی آنها را پدید آورده و برای ما رام کرده است. قرآن کتاب هدایت است و منظور از ذکر این شگفتیها تدبر در موجودات طبیعی و توجه به نشانه های آن در اصل خلقت است.

پیدایش حیات در زمین و اهمیت آب
یکی از مسایلی که همواره فکر بشررا به خود مشغول کرده، مساله حیات و چگونگی پیدایش آن در زمین است. در سیر طبیعت ما به زندگی موجودات گوناگون برخورد می کنیم و چگونگی حیات آنها برای ما شگفت انگیز است. قرآن کریم در چگونگی حیات آنها برای ما اشاره می کند. مثلاً می گوید: هرچیز زنده ای را از آب پدید آوردیم ( انبیاء/30) و یا به مناسبت آفرینش جهان می گوید: اوست که آسمانها و زمین را در شش دوره آفریده و قدرت استیلای او بر آب بود ( هود /7) .
شگفتی طبیعت به تنوع وچگونگی موجودات است؛ موجوداتی که از آب آفریده شده اند، عده ای بر روی شکم راه می روند و پاره ای از آنها بر روی دو پا و برخی از آنها بر روی چهارپا . خدا هر چه بخواهد می آفریند( نور/45) .
اهمیت آب در طبیعت در قرآن جایگاه مهمی قرار دارد. در تعبیرات گوناگون به شکل توصیف دریاها، رودخانه ها، نهرها و ریزباران ها مطرح می شود، اما آنچه در مرحله نخست جای دارد و آن را مقدس می کند این است که از آب پدید آمده وعرش خدا بر آب مستقر شده و در مرحله بعدی حیات انسان و سعادت و لذت زندگی هر جانداری در مجموع آفرینش، به آب وابسته است. قرآن در جایی، این شگفتی و زیبایی و اهمیت را چنین بیان می کند: و اوست که از آسمان، آبی فرود آورد، پس به وسیله آن از هرگونه گیاه برآوریم. 
و از آن گیاه جوانه سبزی خارج ساختیم که از آن دانه های متراکمی برمی آوریم و از شکوفه درخت خرما خوشه هایی است نزدیک به هم . و نیز از آب باران باغ هایی از انگور و زیتون و انار همانند و غیرهمانند بیرون آوردیم. به میوه آن چون ثمر دهد و به طرز رسیدنش بنگرید، بیگمان در اینها برای مردمی که ایمان می آورند نشانه هاست.( انعام/99 ).

زندگی دوباره طبیعت
یکی دیگر از نمایش های خدا درجهان که قرآن از آن یاد می کند، حیات دوباره طبیعت است، طبیعتی که در فصل زمستان می میرد و سبزی وشادابی خود را از دست می دهد، اما در فصل بهار دوباره زنده شده وجان دیگر می گیرد. قرآن این رحمت الهی را با ریزش باران توصیف می کند ( اعراف/57 ) یا در جای دیگر می گوید: خداوند بادها را می فرستد که ابرها را برانگیزند، آنگاه آن را به سوی سرزمین مرده می رانیم تا زمین را پس از مرگش دوباره زنده کنیم. توصیف طبیعت و حیات دوباره آن یکی ا زنمونه های دیگر شگفتیهای طبیعت در قرآن است، اما جالب است بدانیم هدف این توصیف مشهود، نشان دادن طبیعی حیات انسان پس ازمرگ است، به عبارت دیگر برای آن است که چگونه پس از آنکه تمام جسم او پوسید و متلاشی شد، دوباره زنده می شود، همان گونه که طبیعت زمین پس از پژمردگی و خزان ومرگ، دوباره حیات پیدا می کند.

طبقات آسمان
نمایشگاه دیگری از طبیعت ساکت، آرام و بی زبان که در قرآن از آن سخن گفته می شود، نمایشگاه آسمان، ماه و ستارگان و کهکشان ها هستند. برای انسان فرصت هایی به دست می آید که با تأمل به آسمان نگاه کند و از نگاه خود لذت ببرد. این فرصت در شب در بیابان ها که نور شهرها کمتر وجود دارد و تلألؤ می کند و تابلویی طبیعی و منظم از جهان آفرینش را به نمایش می گذارد، بهتر فراهم می شود . قرآن با تعبیرات گوناگون این زیباییها را توصیف می کند و مهم تر آنکه ما را به زاویه های پنهان شگفتی جهان آفرینش رهنمون می سازد: خدایی که هفت آسمان را طبقه طبقه آفرید. در آفرینش آن بخشایشگر، هیچ گونه اختلاف و تفاوت نمی بینی. باز بنگر آیا خلل و نقصانی می بینی (ملک/3 ). در آیه ای دیگر به جزئیات دیگری از آسمان و شگفتی هایش اشاره می کند. 
مگر ندیده اید که چگونه خدا هفت آسمان را توبرتو آفریده است و ماه را در میان آنها روشنایی بخش گردانیده و خورشید را چون چراغی قرار داده است( نوح/15 ).

ویژگیهای زمینی
قرآن بیشترین نکات را درباره زمین به عنوان بستر زندگی انسان مطرح کرده است. بیش از 450 آیه درباره زمین سخن می گوید، اما مهم ترین نکاتی که به بحث ما مربوط می شود، درباره امتیازات و امکانات زمین است. اینکه خداوند زمین را قابل روییدن آفریده تا بتوان از آن محصولی استخراج کرد (بقره/164،حجر/19)، بر اثر بارش باران و فرورفتن آن در زمین که تبدیل به چشمه های جوشان می شود ( زمر/21)، زمین را کشیده و پهن آفریده است ( بقره/22، رعد/3)، زمین را گهواره قرار داده و راه ها را در زمین ترسیم کرده است ( طه/53)، زمینه رستنی های گوناگون را فراهم ساخته ( همان) و اینکه ظاهر زمین خشکیده دیده می شود ـ اما چون آب بر آن فرود برود به جنبش درمی آید و نمو می کند و آمادگی هر نوع رستنی در آن فراهم است ( حج/5 ) و دهها تعبیر دیگری که در توصیف زمین آمده و بیانگر ویژگیهای زمین نسبت به سایر کرات می باشد، اینها نمونه هایی از توصیف طبیعت و زمین در قرآن به شمار می روند.

رنگها
از جمله موارد توصیف طبیعت در قرآن، توصیف رنگهاست. تنوعی که حس کنجکاوی انسانها را بر می انگیزد و به انسان گوشزد می کند که درباره علت پیدایش رنگها تأمل کند و از سوی دیگر نسبت به برخی از رنگها می گوید: این رنگ، برای بینندگان و تماشاگران ایجاد سرور می کند( بقره/69). رنگ ها در طبیعت به دو بخش تقسیم می شوند: رنگ هایی که حزن آورند و رنگ هایی که شادی آفرین هستند. قرآن به رنگ های شادی بخش، اهمیت ویژه ای می دهد که شگفتی همگان را برمی انگیزد و انگیزه ای برای جلب توجه به وجود می آورد مانند رنگ زرد، رنگ سبز و سفید . مثلاً در اوصاف بهشتیان از رنگ سبز یاد می کند که بهشتیان بر پشتی های سبزرنگ تکیه زده اند ( رحمن/76 ) یا از رنگ سفید در توصیف نوشیدنی های اهل بهشت یاد می کند: بیضاء لذة للشاربین. ( صافات/40 ) از تنوع رنگ های میوه ها به عنوان یک نعمت یاد می کند: آیا ندانستی که خداوند از آسمان آبی فرو فرستاد . ما بدان آب میوه هایی با رنگ های گوناگون خارج ساختیم و نیز از کوه ها راه ها و رگه های سفید، سرخ و به رنگ های مختلف و گاه به رنگ کاملاً سیاه پدیدار نمودیم. ( فاطر/27 ) واقعاً این پرسش مطرح است که اگر تمام این میوه ها با طعم ومزه های مختلف به یک رنگ بودند، جاذبه ای برای خوردن وجود نداشت و از آن لذتی ایجاد نمی شد. خداوند این تنوع رنگ ها را در طبیعت یکی از نعمت های الهی می داند. این شیوه از توصیف در طبیعت نسبت به ابرها، بادها، کوه ها، دشت و بیابان ها و سبزیها نیز صادق است. به عنوان نمونه می توان به آیات زیر مراجعه کرد: سوره نبا/14، اعراف/57، نازعات/32 و فاطر/27.
جالب اینجاست که یکی از محورهای طبیعت، زمانها و مکانهاست. همان طور که برخی از مکانها دارای زیبایی و جاذبه است، برخی مکانها در فرهنگ قرآن ارزشمند و مقدس و معنویت آفرین است مانند مسجدالاقصی، مسجدالحرام، کوه طور و محراب زکریا. همین طور از بعد معنوی برخی زمان ها در طبیعت ارج و منزلتی خاص دارند و روح افزا هستند. این زمانها، مانند مکان های لذت بخش، شادابی معنوی به ارمغان می آورند و خداوند، رحمت و عنایت مخصوص در آن اوقات به انسان ها دارد و به عنوان نمونه در قرآن از وقت سحر، صبحگاهان به عنوان زمانی بس ارجمند یاد می کند و می فرماید : در آن هنگام به عبادت و راز و نیاز مشغول باشید. کسی که در این زمان با خدا ارتباط پیدا کند از فرصت های دیگر بهتر و ارجمندتر است. زیرا امید است که پرودگار چنین شخصی را که در این ساعت بیدارمی شود به عبادت و راز و نیاز با خدا مشغول می شود به مقامی ستوده برساند (اسراء/79 ) .
صبح و نسیم صبحگاهی یکی از بهترین اوقات طبیعت است که برای ورزش و استشمام هوای آزاد استفاده می شود، اما قرآن این زمان را هم برای لذت معنوی و هم برای لذت مادی از بهترین فرصت ها معرف می کند. خوشا به حال آن انسان هایی که به جای خواب در این زمان بیدارند و لذت بهره گیری از صبح را به غفلت خواب جایگزین نمی کنند.

اهداف ذکر طبیعت
مهم ترین نکته، جهت گیری ذکر طبیعت در قرآن است. انسان ها بویژه مخاطبان قرآن، کم و بیش طبیعت را می شناختند، اما آنچه لازم بود که آنها بدانند، جهت و سراپرده طبیعت است. مثلاً قرآن بارها به این جهت از طبیعت یاد می کند تا اثبات مانع کند و از پیچیدگی ها وشگفتی های طبیعت به عنوان مظاهر خلق خدا یاد کند. به عنوان نمونه: سوره انعام آیه1 و احقاف /1-3.
البته گاهی در ابعاد دقیق تر زیبایی های طبیعت بازگفته می شود، مانند دلالت بر توحید یا تنزیه خداوند ازداشتن فرزند ( انعام /100-101 ) یا داشتن نظم و پیوند. یا ذکر آنها توجه دادن به عظمت، قدرت، تدبیر و رحمت و حکمت گستره علم الهی است.( زمر/7، فرقان/60-62، حج/61، انعام /63-64، نور/45) .
و جالب تر از همه اینها که نشان دهنده تعادل و واقع گرایی قرآن می باشد، تشویق به بهره برداری از طبیعت و استفاده از لذات حسی است ( انعام/142-144). به نظر من این شیوه بیان از ویژگی در قرآن است که به شکل معتدلی ما را در استفاده از طبیعت تشویق می کند. 
به همین دلیل در جایی قرآن در خطاب به پیامبر می گوید: بگو زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و نیز روزیهای پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟ بگو این نعمتها در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند ( اعراف/32).
نکته دیگر ذکر شگفتی های طبیعت در قرآن به این جهت است که از غرور و عجب و خودخواهی باز دارد و نور ایمان در دلها ایجاد شود. یا از رفتار گذشته ها عبرت بگیرد. گاهی قرآن با ذکر نمونه ای از طبیعت در جهت تربیت نفس و جلوگیری از غفلت او سخن می گوید: مثلاً در آنجا که از طوفان دریا و تلاطم کشتی ها سخن می گوید و این حالت طبیعت را بیان می کند از آن جهت که انسان درحالت گشایش و وفور نعمت خدا را فراموش می کند و به هنگام سختی و فشار به یاد پروردگار می افتد؛ خدا این حالت را در ضمن حادثه ای طبیعی ذکر می کند: 
او کسی است که شما را در خشکی و دریا می گرداند، تا وقتی که درکشتی و در حالت آرامش هستید که با بادی خوش در حرکت است، افرادی در این حالت آرامش هستید که با بادی خوش درحرکت است، افرادی در این حالت شاد هستند. ( و از یاد خدا غافل )، اما به ناگاه بادی سخت بر آنها وزد و موج از هر طرف بر ایشان تازد یقین کنند که در محاصره افتاده اند، در آن حال خدا را پاکدلانه می خوانند که اگر ما را از این ورطه برهانی، قطعاً از سپاسگزارانیم ( یونس/22).
این ها نمونه هایی از اهداف ذکر طبیعت است، البته اهداف بسیاری در ذکر طبیعت می باشد که به همین نمونه ها بسنده شد، چنانکه مباحث دیگری در ذکر طبیعت مطرح است، مانند اسلوب قرآن در توصیف طبیعت، مقایسه میان شیوه قرآن و شیوه کتاب های مقدس، اعجاز علمی قرآن در بیان مسائل طبیعی و موضوعات دیگری که هریک بحث مستقلی را می طلبد.
-----------------------------
منبع: گلستان قرآن، سال ششم، شماره 187.