جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه (سلام الله علیها)

حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) در محیطی پرورش یافت که پدر و مادر و فرزندان همه به فضایل اخلاقی آراسته بودند. عبادت و زهد، پارسایی و تقوا، راستگویی و بردباری، استقامت در برابر ناملایمات، بخشندگی و پاکدامنی و یاد خدا از صفات تبار پیامبر(صلی الله علیه وآله و سلم) بود

مدینه شهر پیامبر
خانه رسول اکرم(صلی الله علیه وآله و سلم)
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله و سلم) پس از بعثت با رفتار ناشایست مشرکان مکه روبرو شد و به ناچار یثرب را برای هجرت و ترویج دین خدا انتخاب کرد. شهری که پس از هجرت «مدینة النبی(صلی الله علیه وآله و سلم)» نام گرفت.
اولین پیمان بین رسول اکرم(صلی الله علیه وآله و سلم) و اهالی یثرب در ایام حج سال 620میلادی هنگامی که عده ای از مردم یثرب به مکه عزیمت کرده بودند، و پیمان دیگر در سال 622 م (سال هجرت) انعقاد یافت (1) .
هجرت از مکه به مدینه آغازشد، تا آنکه رسول اکرم(صلی الله علیه وآله و سلم) روز دوشنبه هشتم ربیع الاول سال اول هجری به «قبا» رسید و مدت چهار روز در آنجا توقف نمود و روز جمعه دوازدهم ربیع الاول قبا را ترک فرمود. (2) وجود رسول گرامی سبب ایجاد صلح و آرامش میان قبایل اوس و خزرج گردید و با افزایش قدرت اسلام، قبایل یهودی (قینقاع و خیبر) از مدینه به شام مهاجرت کردند و بنی قریظه از مدینه خارج شد.
رسول اکرم(صلی الله علیه وآله و سلم) خانه و مسجد خود را در یک واحد معماری برپا کرد و خانه های صحابه و مهاجرین و انصار در اطراف آن پراکنده شد. در کنار مسجد خیمه ای به عنوان بیمارستان و مکانی به امور نظامی اختصاص یافت.
خانه پیامبر(صلی الله علیه وآله و سلم) همزمان با تاسیس بنای مسجد، به دست مبارکشان و همکاری صحابه در سمت شرقی مسجدالنبی(صلی الله علیه وآله و سلم) بناگردید. این خانه دارای 9اتاق بود که بوسیله شاخه های خرما و کاه و گل پوشیده شده بود. به طوری که اگر انسانی دستش را بلند می کرد به سقف می رسید.
خانه ها از مقابل باب النساء فعلی شروع و در جنوب شرقی (3) ادامه می یافت. خانه فاطمه زهرا(سلام الله علیها) نیز مجاور و پشت خانه پیامبر (پشت خانه عایشه) قرارداشت و هروقت پیامبر از خانه عایشه بیرون می آمدند، از روزنه ای که بین خانه بود، جویای حال دخترشان می شدند. (4)
در اطراف مدینه دیواری نبود، چنانچه در زمان رسول اکرم(صلی الله علیه وآله و سلم) بازاری تجاری در خارج مدینه، در مکان مناخه فعلی برپا می شد و از اینجا آشکار می گردد که نظام تجاری مدینه به همان شیوه اولی خود ادامه می یابد و آن جدایی مناطق مسکونی از مناطق تجاری است. به احتمال بسیار بازارها عبارت از میدانهای بزرگی بود که کالاهای تجاری در آن عرضه می شد و ساختمان ثابتی در آنجا موجود نبود.
مدینه از هنگام هجرت تا ماه رجب سال 36هجری برابر657 میلادی همچنان مرکز حکومت اسلامی بود تا آنکه حضرت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) مرکز دولت اسلامی را از مدینه به کوفه انتقال دادند. و پس از صلح امام حسن(علیه السلام) اهل بیت صمت به مدینه بازگشتند. با مروری به تاریخ حیات ائمه شیعه(علیهم السلام) درمی یابیم که اکثر این خاندان در مدینه تولدیافته و تمامی عمر شریفشان یا اکثر آن را در مدینه گذرانده اند.
خانه امام صادق و امام کاظم(علیهما السلام)
حضرت امام صادق(علیه السلام) خانه حارثة بن نعمان را در سالهای (100-147) به ملکیت خود درآورد و خانه مسکونی خویش ساخت. این خانه در مجاورت سمت جنوبی خانه ابوایوب انصاری قرارداشت، خانه ای که پیامبرخدا(صلی الله علیه وآله و سلم) در بدو ورود به مدینه در طبقه هم کف آن مدت هفت تا دوازده ماه زندگی کردند (5) و پس از ساخت مسجدالنبی(صلی الله علیه وآله و سلم) به منزلی که مجاور آن بنا شده بود، نقل مکان فرمود.
بدین ترتیب خانه امام صادق(علیه السلام) و امام کاظم(علیه السلام) نیز چون ائمه شیعه(علیهم السلام) در مدینه بود و همین خانه ای که ذکرش گذشت، محل رشد و تعالی امام کاظم(علیه السلام) و مرکز پاسخ به سؤالات مختلف علمی اعم از فقهی، کلامی و تفسیری و حدیثی بود.
هرچند خلفای وقت با به شهادت رساندن امام صادق(علیه السلام) بر آن بودند تا نظام آموزشی و سازماندهی شیعه از هم بپاشد، لیکن مکتب علمی شیعه با امامت امام کاظم(علیه السلام) ادامه یافت.
سیدبن طاووس می نویسد:
«گروه زیادی از یاران و شیعیان خاص امام کاظم(علیه السلام) و رجال خاندان هاشمی در محضر آن حضرت گردمی آمدند و سخنان گهربار و پاسخهای آن حضرت به پرسشهای حاضران را یادداشت می نمودند و هر حکمی که در مورد هر پیش آمدی صادر می نمود، ضبط می کردند».
قیامهای شیعی رو به فزونی نهاده بود و هر روز بر تعداد مسلمانان آگاه افزوده می شد. شیعیان برای رسیدن به آرمان الهی و حکومت اسلامی لحظه شماری می کردند. سازماندهی منظم «وکلا» موجب شده بود تا بیت المال سرزمین پهناور اسلامی به سوی امام سرازیر شود، و این همه دستگاه خلافت را متزلزل می کرد. لذا امام کاظم(علیه السلام) تحت نظر قرارگرفت و از زندانی به زندان دیگر انتقال یافت تا در بغداد به شهادت رسید.
خاندان امام کاظم(علیه السلام)
در تعداد اولاد امام کاظم(علیه السلام) اختلاف است. چنانکه یعقوبی برای آن حضرت هیجده پسر و بیست وسه دختر ذکر می کند. (6) و برخی از کتب انساب مانند «عمدة الطالب » والمجدی امام کاظم(علیه السلام) را دارای شصت فرزند می دانند که بیست وسه نفر از آنها پسر و سی وهفت تن دختر می باشند (7) در هرحال بر ما روشن می شود که امام کاظم(علیه السلام) اولاد بسیاری داشتند.
علل عمده این امر به چند مساله برمی گردد:
1 - همانگونه که در مورد همسران رسول خدا(صلی الله علیه وآله و سلم) گفته می شود، امام نیز به پیروی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله و سلم) می خواسته با ازدواج با خانواده های مختلف آنها را به مذهب تشیع شائق سازد و یا اگر با خانواده های شیعی ازدواج می کرد، در صدد بود با توجه به نابسامانی اقتصادی جامعه شیعه که از فشار حاکم ناشی می شد، آن خانواده ها را علاوه بر پوشش فرهنگی و رهبری سیاسی، پوشش اقتصادی دهد.
2 - علت دیگر فراوانی فرزندان امام کاظم(علیه السلام) شاید از این جهت باشد که امام(علیه السلام) جو سیاسی وقت را مخالف سادات و علویان می دید، به گونه ای که با زندانی کردن و به شهادت رساندن سادات بر آن بودند تا مخالفان حکومت را از میان بردارند و ممکن بود با این رویه، نسل پیامبر از بین برود.
3 - شاید امام(علیه السلام) می خواستند به واسطه این فرزندان که تحت تربیت خاص واقع می شدند، فرهنگ شیعه را استحکام بخشند. چه این پس از شهادت امام صادق(علیه السلام) حوزه علمیه شیعه تحت فشار قرارگرفت و بیم آن می رفت در آینده کسی جز وصی وی، از اسرار آل محمد(صلی الله علیه وآله و سلم) آگاهی نداشته باشد تا آن را منتشرسازد.
4 - فرزندان امام کاظم(علیه السلام) پس از وی، یاران صمیمی امامت در عصر امام رضا(علیه السلام) شدند و امام کاظم(علیه السلام) به این مساله توجه داشت.
ولادت حضرت معصومه(سلام الله علیها)
حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) از فرزندان امام کاظم(علیه السلام) و شخصیتهای برجسته خاندان موسوی است که دو امام را در عصر خویش درک کرده و از رهنمودهای آن بزرگان بهره برده است. با توجه به محدودیتی که شیعیان در عصر موسوی داشتند، تاریخ تشیع در این دوره به صورت کامل تدوین نشده و یا تالیفات و آثار پیشینیان در طی حوادث و رویدادها از بین رفته است. چنانکه روایات و احادیث امام کاظم(علیه السلام) هم نسبت به ائمه پیش از خود چون امام صادق(علیه السلام) رواج نیافته و تنها بخشی از علوم و معارف حضرتش به ما رسیده است.
این مساله در مورد تاریخ تولد حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) نیز مطرح است. برخی به نقل از کتاب «نزهة الابرار فی نسب اولاد ائمة الاطهار» (8) و کتاب «لواقع الانوار فی طبقات الاخیار» (9) ولادت ایشان را در مدینه اول ذیقعده سال 173هجری می دانند، چنانکه میرزا ابوطالب تبریزی گوید:
«... از کتاب نزهة الابرار فی نسبة اولاد الائمه الاطهار نقل شده، در روز دوشنبه اول ماه ذیقعده از سال یکصدوهفتادوسه متولدشده و در دهم ماه ربیع الثانی سال دویست ویک در قم وفات کرده ». (10)
برخی دیگر ولادت ایشان را اول ذیقعده سال 183هجری ذکر می کنند (11) که ظاهرا لغزشی در ثبت تاریخ ولادت صورت گرفته است و با توجه به شهادت امام کاظم(علیه السلام) در سال 183هجری (12) و زندانی بودنشان در طی سالهای 179 (13) تا 183 منطقی به نظر نمی رسد که حضرت معصومه(سلام الله علیها) در سال 183هجری تولد یافته باشد.
مؤلف «مستدرک سفینة البحار» (14) در اصلاح تاریخ فوق و تعیین سال ولادت حضرت معصومه(صلی الله علیه وآله و سلم) می نویسد:
«فاطمة المعصومة المولودة فی غرة ذی القعدة سنة 173» (15) .
«فاطمه معصومه در اول ذیقعده 173هجری دیده به جهان گشود».
البته باید متذکرشد که این اختلاف تنها در سال ولادت رخ داده و همگی روز ولادت را اول ذیقعده عنوان کرده اند.
علاوه بر اینکه سال ولادت حضرت معصومه(سلام الله علیها) با شهادت امام کاظم(علیه السلام) مصادف می شود و موجب خدشه دار شدن قول سال 183 است، نکته دیگری مطرح است و آن این که حضرت امام کاظم(علیه السلام) چهار دختر به نام «فاطمه » داشتند (16) که حضرت معصومه(سلام الله علیها) بزرگترین آنهاست و باید میان تولد ایشان و شهادت پدر به میزان تولد فاطمه صغری، فاطمه وسطی و فاطمه اخری فاصله باشد. لذا اول ذیقعده سال 173هجری قمری روز ولادت حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) می باشد. (17)
محیط تربیتی
حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) در محیطی پرورش یافت که پدر و مادر و فرزندان همه به فضایل اخلاقی آراسته بودند. عبادت و زهد، پارسایی و تقوا، راستگویی و بردباری، استقامت در برابر ناملایمات، بخشندگی و پاکدامنی و یاد خدا از صفات تبار پیامبر(صلی الله علیه وآله و سلم) بود (18) . پدران این خاندان همه برگزیدگان و پیشوایان هدایت بودند و هریک در انتخاب همسر و تربیت فرزند توجه کافی مبذول می داشتند. همانگونه که رسول اکرم(صلی الله علیه وآله و سلم)، خدیجه کبری را به همسری انتخاب کرد تا به تربیت فرزندانش همت گمارد و او نخستین ایمان آورندگان به اسلام شد و شخصیت ملکوتی چون حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) را پرورش داد. ائمه طاهرین(علیهم السلام) نیز به پیروی از رسول اکرم(صلی الله علیه وآله و سلم) در انتخاب همسر نهایت دقت را به عمل آوردند، تا فرزند معصومی که پس از آنها به امامت خواهدرسید، از مادری پاکدامن و پارسا متولدشود. امام کاظم(علیه السلام) نیز از این اصل تبعیت نمود.
مادر حضرت معصومه(سلام الله علیها)
حمیده مادر بزرگوار امام کاظم(علیه السلام) از مهاجران مغرب بود و به پیشنهاد امام باقر(علیه السلام) به همسری فرزندش امام صادق(علیه السلام) درآمده بود. امام صادق درباره مقام والای همسرش که مادر امام کاظم(علیه السلام) شد فرماید:
«حمیدة مصفاة من الادناس کسبیکة الذهب، مازالت الاملاک تحرسها حتی ادیت الی کرامة من الله لی، والحجة من بعدی » (19) .
«حمیده مانند شمش طلای خالص، از ناپاکی ها و ناخالصی ها، پاک است، فرشتگان او را همواره نگهداری کردند تا به من رسید، به خاطر کرامتی که خدا نسبت به من، و حجت پس از من(فرزندش امام کاظم(علیه السلام)) عنایت فرمود.»
حمیده بانویی آگاه و حدیث دان بود و احادیثی را که از امام صادق(علیه السلام) و دیگران شنیده بود، همچون یک راوی مورد اعتماد به مردم نقل می کرد و درواقع یکی از اساتید مجامع علمی بانوان در عصر امام صادق(علیه السلام) محسوب می شد (20) . وی در حوزه آموزشی خویش با دختری از اهالی مغرب به نام «نجمه » آشناشد. نجمه علوم اسلامی را از همسر امام صادق(علیه السلام) فرامی گرفت و نشانه های عقل و هوشیاری و ایمان به خدا از رفتار و سیره عملی وی مشهودبود.
حمیده گوید: روزی که نجمه به خانه ما راه یافت، پیامبر(صلی الله علیه وآله و سلم) را در عالم خواب دیدم که به من فرمود: (ای حمیده نجمه را به پسرت موسی(علیه السلام) ببخش و همسر او کن، همانا به زودی بهترین فرد روی زمین از او متولد می شود. من به این دستور عمل کردم و نجمه را همسر فرزندم امام کاظم(علیه السلام) نمودم و از او حضرت امام رضا(علیه السلام) به دنیا آمد» (21) .
نجمه به اندازه ای از حلاوت ذکر و مناجات با خدا بهره برد که در ایام شیردادن به امام رضا(علیه السلام) نمی توانست چون سابق به اعمال عبادی خویش بپردازد، از اینرو به بستگان گفت: مرا با یافتن دایه کمک کنید.
از او سؤال شد، مگر شیرت کم شده است؟
در پاسخ گفت:
«لااکذب والله، وما نقص الدر، ولکن علی ورد من صلاتی وتسبیحی، وقدنقص منذ ولدت » (22) .
«سوگند به خدا دروغ نمی گویم، شیرم کم نشده، ولی برای من ذکرهایی از نماز و تسبیح هست که از هنگام پرستاری و شیردادن به این نوزاد از آن عباداتم کاسته شده است ».

پی نوشت:
1 - «تاریخ العرب » فلیپ حتی، ص 167، «مدینه منوره »، صالح لمعی مصطفی، ص 17.
2 - «تاریخ یعقوبی »، ج 1، ص 400.
3 - «طبقات ابن سعد» ج 1، ص 499.
4 - «سیری در وادی عشق »، ص 33،34.
5 - «الانوار البهیة »، محدث قمی، ص 170.
6 - «تاریخ یعقوبی »، ج 2، ص 421.
7 - «عمدة الطالب »، ص 196-197، «المجدی »، ص 106.
8 - این اثر تالیف «سیدموسی برزنجی شافعی مدنی » است، «الذریعة)، ج 24، ص 107.
9 - از تالیفات «عبدالوهاب شعرانی شافعی »، متوفای 937هجری است، «کشف الظنون »، ج 2، ص 1565.
10 - «وسیلة المعصومیة »، ص 65.
11- «گنجینه آثار قم »، ج 1، ص 386; به نقل از «نزهة الابرار» ولواقع الانوار.
12 - «تاریخ اهل بیت »، ص 82.
13 - «اصول کافی »، ج 1، ص 397، «تاریخ بغداد»، ج 13، ص 27، «اقبال »، ص 677، «تاریخ قم »، ص 199.3
14- محدث گرانقدر و رجالی توانا مرحوم آیة الله شیخ علی نمازی متوفی دوم ذیحجه 1405ه.ق مؤلف این اثر است که در ده جلد تدوین یافته است. مرقد وی در یکی از حجره های صحن رضوی در کنار بارگاه ملکوتی امام رضا(علیه السلام) قراردارد.
15 - «مستدرک سفینة البحار» ج 8، ص 257.
16 - «بحارالانوار»، ج 48، ص 286، «تذکرة الخواص »، ابن جوزی، ص 315.
17 - و نیز رجوع کنید به: «کریمه اهل بیت » ص 97-103، «زندگانی حضرت موسی بن جعفر(علیهما السلام)، عمادزاده، ج 2، ص 375، «حضرت معصومه، فاطمه دوم، اشتهاردی، ص 111،113.
18 - برگرفته از آیه 35 سوره احزاب.
19 - اصول کافی، ج 1، ص 477.
20 - علاوه بر حوزه علمیه ای که توسط رسول اکرم(صلی الله علیه وآله و سلم) و ائمه شیعه(علیهم السلام) بنیان نهاده شد و در هر دوره دهها و صدها مرد دانشمند و راوی و دین شناس به جامعه اسلامی عرضه کرد، در همان ردیف حوزه های علمی بانوان از سوی رسول اکرم(صلی الله علیه وآله و سلم) و حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) تاسیس گردید که پس از آنها امامان شیعه و همسران و دخترانشان این حوزه را رهبری کرده و به واسطه خویشی با امامان و بهره گیری از لحظه لحظه حیات پربارشان در هر عصری از اساتید برجسته آن دوره شدند. رجوع کنید به: «مسند فاطمه معصومه(سلام الله علیها) از همین قلم.
21 - «اعلام الوری »، ص 302.
22 - عیون اخبارالرضا(علیه السلام)، ج 1، ص 15.
--------------------------------------------
منبع: فرهنگ كوثر، فروردین 1376، شماره 1، جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه (سلام الله علیها)