اخلاق حرفه ای پزشک در سایه اسلام

در تعامل میان فقه و پزشكی، به این نكته باید توجه داشت كه در برخی موارد، نظریه های پزشك حكم فقهی را تغییر می دهد. برای مثال، به حكم پزشك، روزه گرفتن برای برخی افراد جایز نیست. بنابراین، پزشك متعهد و مسلمان باید از احكام فقهی آگاه باشد و به آن عمل كند، ولی متأسفانه برخی پزشكان از این مسائل غافلند.

حرفه پزشكی با توجه به كاركرد و آثاری كه در جامعه دارد، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. نام پزشك از نام های خداوند متعال یعنی «طبیب» و «محیی» گرفته شده است كه مقام پزشك و ارزش والای این حرفه را در اسلام نشان می دهد. بنابراین پزشکان نیز باید در راستای درمان بیماران به زیربناهای اخلاق حرفه ای خود پایبند باشند.

وظیفه پزشك

علاوه بر اینكه پزشكی یك مسئولیت دینی است، یك ضرورت اجتماعی و انسانی و رسالت اخلاقی و مسۆولیت عقلی نیز می‌باشد، چون:
1ـ ضرورتی است انسانی و اجتماعی، زیرا بر انسان واجب است تا در پیشبرد روند انسانی به سوی تحقق اهداف و آرزوی رسیدن به سعادت و خوشبختی، سعی و تلاش كند تا به بالاترین درجات كمال انسانی برسد.
2ـ مسۆولیتی عقلی است كه به ناچار باید باشد تا انسان‌ها باقی بمانند و برای كاهش بدبختی و درد‌ها به آن نیازمندیم.
3ـ بالاخره رسالتی است اخلاقی، چون از والایی و كمال نفسی صحبت می‌كند كه نفوس دیگران را راضی كرده و به آنان آرامش و اطمینان می‌بخشد و برای همین است كه هیچ كس پزشكی را، كه از درمان مریض امتناع می ‌ورزد، نمی ‌بخشد (البته اگر توانایی آن را داشته باشد)

اخلاق حرفه ای پزشک

اخلاق حرفه ای، ویژگی ها و معیارهایی است كه هر كس متناسب با شغل و حرفه خود، باید بر اساس آن عمل كند. شغل پزشكی نیز به تناسب اهمیت و جایگاه ویژه اش، اخلاق و ویژگی هایی را می طلبد كه پایبندی هر پزشكی به آنها ضروری است.

الف) رازداری

گاه بیمار به دلیل ناآگاهی، به متخصصی مراجعه می كند كه درمان درد او در تخصص آن پزشك نیست. متأسفانه بعضی پزشكان متخصص، در چنین مواردی به جای راهنمایی بیمار به متخصص دردش، با سوء استفاده از ناآگاهی او، خودشان دارو می نویسند. این دسته از پزشكان، از زیان ها و پی آمدهای ناگوار داروهای شیمیایی و نیز قیمت بالای آنها آگاهند و همچنین پزشك متخصص آن درد را می شناسند، ولی از آن جا كه فقط به منافع شخصی خود می اندیشند، بیمار را راهنمایی نمی كنند

یكی از مهم ترین اصول اخلاقی كه حفظ آبرو و اعتبار آدمی در گرو آن است، رازداری است. راز داری از نظر اخلاق پزشکی نسبی است. در اخلاق پزشکی مدرن، راز یک امانت است. پزشك، حامل و حافظ اسرار بیمار است. گاه انسان، بیماری خود را حتی از نزدیكانش پنهان می دارد، ولی لازم است آن را برای طبیب بازگو كند.
امام علی (علیه السلام) فرمود: «لا شِفاءَ لِمَنْ كَتَمَ طَبِیبَهُ دائَهُ؛ برای شخصی كه بیماری اش را از طبیبش پنهان می دارد، بهبودی نیست».(1) ازاین رو، بیمار وظیفه دارد حال خود را برای پزشك به طور كامل بیان كند و پزشك نیز باید با رعایت امانت، حافظ اسرار بیمار باشد. رازداری، از مهم ترین اخلاق حرفه ای پزشك متعهد به شمار می آید، ولی در مواردی كه موضوع مهم تری در میان باشد، قابل افشا است:
1- حفظ مصالح جامعه
2- حفظ مصالح بیمار
3- ملاحظات قانونی

ب) رعایت حال محرومان و مستضعفان
این مسئله با میزان مادی گرایی و نیز احساس مسئولیت پزشكان، ارتباط مستقیم دارد. پزشكی، رسالت انسانی بزرگی است كه با معیارهای مادی سنجیدنی نیست، ولی متأسفانه برخی پزشكان به این اصل مهم توجه ندارند. یك مقام وزارت بهداشت می گوید: «با شناسایی عوامل مرگ و میر مشخص شد كه ناتوانی در پرداخت فرانشیز برای بستری در بیمارستان، مهم ترین عامل مرگ و میر مادران بوده است... سالانه هفتصد هزار بیمار در كشور به علت ناتوانی مالی، به ناچار با مراجعه به بخش خصوصی و فروش لوازم زندگی خود فقیر می شوند.(2)

ج) ایجاد امیدواری در بیمار
ناامیدی، بیماری را تشدید می كند و برای بیمار رنج آورتر از خود بیماری است. حضرت علی (علیه السلام) فرمودند: «قَتَلَ الْقُنُوطُ صاحِبَهُ؛ نومیدی، صاحب خود را می كشد.»(3) امید به درمان، همان گونه كه پزشك را به تحرك و تلاش وا می دارد و سبب دل گرمی و نشاط او می شود، از رنج بیمار نیز می كاهد، به وی قدرت چیرگی بر بیماری را می دهد و روند درمانش را سرعت می بخشد. تقویت حس مذهبی و توكل به خدا و پیش بینی های امیدوار كننده پزشك، از راه های زنده كردن امید در بیمار است.

د) دقت در تجویز دارو
برخی پزشكان بدون بررسی سابقه و شدت بیماری، بی درنگ دارو می نویسند، به امید آنكه یكی از آنها برای درمان بیمار مۆثر واقع شود، ولی به میزان زیان داروهای تجویز شده توجه نمی كنند. این در حالی است كه هر دارویی برای بیمار، در كنار جنبه درمانی اش، عارضه شیمیایی مخصوصی نیز به همراه دارد، چه رسد به اینكه داروی تجویز شده، مناسب درد بیمار نباشد. گاه شنیده می شود به دلیل تشخیص نادرست پزشك و تجویز داروی نامناسب، بیماری شدت یافته یا بیمار دچار ناراحتی جدیدی شده یا این كار حتی به فوت بیمار انجامیده است.

ه) مداخله نكردن پزشكان متخصص در موارد خارج از تخصص خود
گاه بیمار به دلیل ناآگاهی، به متخصصی مراجعه می كند كه درمان درد او در تخصص آن پزشك نیست. متأسفانه بعضی پزشكان متخصص، در چنین مواردی به جای راهنمایی بیمار به متخصص دردش، با سوء استفاده از ناآگاهی او، خودشان دارو می نویسند. این دسته از پزشكان، از زیان ها و پی آمدهای ناگوار داروهای شیمیایی و نیز قیمت بالای آنها آگاهند و همچنین پزشك متخصص آن درد را می شناسند، ولی از آن جا كه فقط به منافع شخصی خود می اندیشند، بیمار را راهنمایی نمی كنند.

و) خدمت در مناطق محروم

یكی از مهم ترین اصول اخلاقی كه حفظ آبرو و اعتبار آدمی در گرو آن است، رازداری است. راز داری از نظر اخلاق پزشکی نسبی است. در اخلاق پزشکی مدرن، راز یک امانت است. پزشك، حامل و حافظ اسرار بیمار است. گاه انسان، بیماری خود را حتی از نزدیكانش پنهان می دارد، ولی لازم است آن را برای طبیب بازگو كند

یكی از اصول مهم در اخلاق حرفه ای پزشك، توجه به مناطق محروم است؛ البته خدمت در این مناطق، كار آسانی نیست. كسی می تواند چنین كاری بكند كه پزشكی را نه یك حرفه پول ساز، بلكه وسیله ای برای خدمت به مردم بداند.
«در كتاب های اخلاق و آداب پزشكی تأكید شده است كه پزشكان در نگاهداشت شرافت پزشكی و نفروختن آن به مال و جاه دنیا باید بقراط را اسوه و پیشوای خود قرار دهند كه پادشاهی، صد هزار دینار برای او فرستاد تا یونان را ترك كند و به سرزمین آن پادشاه بیاید و وعده داد كه صد هزار دینار دیگر به او تسلیم خواهد كرد، ولی بقراط در پاسخ گفت: «من فضیلت را به مال نمی فروشم.» او در روستاهای یونان به درمان رایگان فقیران می پرداخت.»(4)

ز) تلاش در امر پژوهش برای ارتقای سطح علمی و كسب تخصص
پزشكی، دانشی است كه هر لحظه با كشفیات جدید و نوآوری های تازه روبه روست. ازاین رو، پزشك باید با پژوهش مداوم و پویا، ضمن اقدام به نوآوری ها و ابتكارهای علمی، با مطالعه و تحقیق بیشتر، از كشفیات و یافته های علمی دیگران نیز آگاه شود.

ح) آگاهی كامل پزشك از مسائل فقهی حرفه اش
مسائل فقهی، به دلیل دربرداشتن سعادت همه جانبه بشر، اهمیتی ویژه دارند. از سوی دیگر، نوآوری ها و پیشرفت های روزافزون در دانش پزشكی، مسائل جدید و نوپدیدی در برابر فقه قرار می دهد كه باید به هر یك پاسخ مناسبی دهد.
در تعامل و ارتباط میان فقه و پزشكی، به این نكته باید توجه داشت كه در برخی موارد، نظریه های پزشك حكم فقهی را تغییر می دهد. برای مثال، به حكم پزشك، روزه گرفتن برای برخی افراد جایز نیست. بنابراین، پزشك متعهد و مسلمان باید از احكام فقهی آگاه باشد و به آن عمل كند، ولی متأسفانه برخی پزشكان از این مسائل غافلند.

پی نوشتها:
1ـ غررالحكم، ج 1، ص 483، ح 11165.
2ـ هفته نامه سلامت، 27/3/1385، ش 73، ص 2، مصاحبه با دكتر علویان، معاون سلامت وزارت بهداشت.
3ـ غررالحكم و دررالكلم، ج 1، ح 6731.
4ـ مجله آینه پژوهش، سال سوم، شماره پیاپى 15، ص 110.

منابع: 
پزشکی در اسلام، سید علی صمیمی 
سایت سبطین