پیرامون دحوالارض

چکیده مدخل دحوالارض
دحو؛ به معنای بسط، گستردن و گسترانیدن و نیز به معنای کشیدن، پهن کردن و غلطانیدن است. منظور از دحوالارض گسترده شدن زمین از زیر کعبه، است
بر اساس بعضی از آیات و روایات، دحو الارض به زمانی برمی گردد که زمین به شکل امروزی نبوده و خشکی نداشته و قابل سکونت نبوده است، اما آرام آرام از همان نقطه کعبه، شروع به پهن شدن و گسترده شدن کرده، تا قابل سکونت برای انسان شده است.
‏در روایتی از امیر مومنان (علیه السلام) نقل شده است:«خداوند تعالی در روز بیست و پنجم ذی القعده کعبه را بر زمین نازل فرمود و اولین  رحمت خدا بود که از آسمان به زمین نازل شد».
با توجه به اهمیت دحو الارض، در منابع اسلامی برای شب و روز آن آداب خاصی شمرده شده است.
مفهوم شناسی دحوالارض
دحو الارض از دو واژه دحو و ارض تشکیل شده که دارای معانی مختلف لغوی است و به نظر می رسد چندان تفاوتی میان آن معانی وجود ندارد.
تعریف لغوی دحوالارض
دحو در لغت؛ به معنای بسط، گستردن و گسترانیدن و نیز به معنای کشیدن و پهن کردن آمده است. همچنین به گستردن و برابر گردانیدن سنگریزه ها توسط باران و بزرگ شدن را دحو می گویند.[۱] بعضی نیز آن ‌را به معنای تکان دادن چیزی از محل اصلی ‌اش تفسیر کرده ‌اند.[۲]
ارض لفظ عربی است که معادل فارسی آن زمین می باشد.
تعریف اصطلاحی دحوالارض
با توجه به معانی دحو (گسترده شدن) و ارض (زمین)، دحوالارض  به معنای بسط و گسترش زمین از زیر خانه کعبه به اذن و فرمان الهی و سر برون آوردن زمین از زیر آب است که این سرآغاز آمادگی و فروتنی کره زمین برای زندگی و سکونت آدمیان بر روی آن می باشد.
بنابراین دحوالارض؛ یعنی گسترش یافتن زمین.[۳]
‏فلسفه نامگذاری دحوالارض
درباره فلسفه نامگذاری دحوالارض باید گفت: علت نامیده شدن روز بیست و پنجم ماه ذی القعده به دحوالارض همان گونه که در معنای لغوی و اصلاحی این واژه آمده است، این است که این روز بسط و گسترش زمین از زیر خانه ٔ کعبه به اذن و فرمان الهی و سر برون آوردن زمین از زیر آب است و روز سرآغاز آمادگی و فروتنی کره زمین برای زندگی و سکونت آدمیان بر روی آن است. بعد از این تغییر و تحول ظاهری زمین انبوهی از نعمت‌های بی‌پایان خدا به تدریج بر چهره زمین ساخته و پرداخته شد تا انسان‌ها، با آرامش بر روی این کره خاکی زندگی کنند.
زمان وقوع دحوالارض
براساس بعضی از آیات قرآن کریم و برخی از روایات، پیشینه دحوالارض به زمانی برمی گردد که زمین به شکل امروزی نبوده و خشکی نداشته و قابل سکونت نبوده است، اما آرام آرام از همان نقطه کعبه (اولین خانه ‌ای که برای مردم ساخته شده است)، شروع به پهن شدن و گسترده شدن کرده، تا قابل سکونت برای انسان شده است.
البته این مطلب باید در مبحث (دحو الارض از دیدگاه قرآن و روایات) مورد بررسی قرار گیرد.
‏دحوالارض در قرآن
دحوالارض حقیقتی قرآنی است که در قرآن کریم به اشاره شده است. خداوند در سوره نازعات می‌فرماید: «و زمین را بعد از آن گسترش داد».[۴]
بیشتر مفسران، در ذیل این آیه، مسئله دحوالارض را مطرح کرده‌اند.
بعضى از مفسران[۵] گفته‏اند: معنایش این است که زمین را با این حال بگسترد؛ برخى هم گفته‏ اند: کلمه «دحو» که فعل «دحیها» از آن مشتق است، به معناى «دحرجه»؛ یعنى غلتاندن است.[۶]
و در سوره شمس می فرماید: «سوگند به زمین و آن‌که آن را گسترش داد».[۷] پیرامون این آیه نیز تعدادی از مفسران گفته اند: در این‌جا گسترش و مسطّح بودن زمین و وسعت آن مورد نظر است، تا این که براى مردم ممکن باشد تصرّف بر آن.[۸]
‏دحوالارض در روایات
روایات فراوانی به بحث دحو الارض پرداخته و پیرامون آداب و احکام و فضایل آن سخن به میان آورده اند، اما از میان همه آنها در این مقال کوتاه اشاره مختصری به برخی از آنها می کنیم.
1. امام علی(علیه السّلام) در بخشی از یک خطبه عمیق و پرمغز، می فرماید: «(سپاس خدای را که) زمین را در امواج شدید و با صولت و در دریاهاى پر آب فرو برد، در حالى که موج هاى عظیم آن دریاها به هم مى‏خوردند، و امواج بلند آن که در حال پس زدن و دفع یک دیگر بودند، به هم مى‏کوفتند و مانند شتران نر، در موقع هیجان و مستى، کف به وجود مى‏آوردند. پس سرکشى آب به خاطر سنگینى زمین حالت فروتنى گرفت، و چون زمین به سینه خود به روى آب قرار گرفت، اضطراب و هیجان آب فرو نشست و چون با شانه خود؛ مانند حیوانى که در خاک بغلتد، بر روى آب درغلتید آب آرام گرفت؛ (زیرا زمین با پشت بر آن مى‏غلطید). آب پس از هیجان و اضطراب امواجش آرام و مغلوب شد و در دهنه خوارى مطیع و اسیر گشت. زمین گسترده شده در میان آن آب پر موج ساکن شد و آب را از نخوت و کبر و از باد دماغ و سرکشى و تجاوز باز داشت و دهان آن را که پر موج بود بست و آب از آن همه هیجان و هیبت و جست و خیز به جاى خود نشست.
پس از آن که هیجان آب از زیر اطراف زمین ساکن شد و کوه هاى بلند سرکشیده را که بر دوش زمین قرار داشت بر روى خود حمل نمود، خداوند آب هاى چشمه‏ها را از بالاى بینى‏هاى زمین (قله کوه ها) به جریان انداخت، و در پهن دشت‏ها و رودخانه‏ها سرازیر ساخت، و حرکات زمین را با کوه هاى لنگر انداخته، و به وسیله صخره‏هاى بزرگ سر به فلک برداشته، تعدیل نمود. زمین به علّت نفوذ کوه ها در پهنه آن و به خاطر فرو رفتن ریشه کوه ها در اعماق آن، و سوار شدن آن صخره‏هاى بزرگ بر گردن و طبقات زیرین آن، آرامش و استقرار یافت و تمام نیازمندیهاى اهل زمین را از دل زمین بیرون آورد. سپس بلندی هاى زمین را که بى‏گیاه بود و آب چشمه‏ها به آن نمى‏رسید و …».[۹]
آنچه در این بخش از این خطبه شریف در این گفتار نقل شد، اشاره مستقیم امیر المؤمنین به بحث دحو الارض و گسترش زمین در گذشته است.
2. اسحاق بن عبد اللَّه علوى عریضى[۱۰] می گوید: پدرم با عموهایم سوار بر مرکب شده خدمت حضرت على بن محمّد «امام هادی» (علیهما السلام) رسیدند. ایشان در آن چهار روزى که در سال روزه گرفته مى‏شود با هم اختلاف داشتند. در آن موقع امام (علیه السّلام) در صریا ساکن بود و هنوز به سامرا نرفته بود. امام (علیه السلام) فرمود: آمده‏اید از روزهائى که در سال روزه گرفته مى‏شود سؤال کنید؟ عرض کردند: فقط براى همین آمده بودیم. فرمود: هفدهم ربیع الاول روزى است که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) متولد شده و روز بیست و هفتم رجب روزى که پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله) به نبوت مبعوث گردید و روز بیست و پنجم ذى قعده که روز گسترده شدن زمین (دحو الارض) است و روز هیجدهم ذیحجه که روز عید غدیر است.[۱۱]
3. در روایتی از امیر مؤمنان علی(علیه السلام) نقل شده است:«خداوند تعالی در روز بیست و پنجم ذی القعده کعبه[۱۲] را بر زمین نازل فرمود و این اولین  رحمت خدا بود که از آسمان به زمین نازل شد».[۱۳]
4. در حدیث دیگری از امیر مؤمنان (علیه السلام) نقل شده است:«در آن روز (دحو الارض) اگر گروهی به ذکر خدا بپردازند، خداوند حاجتشان را پیش از آن که متفرق شوند برآورده سازد؛ خداوند در این روز هزار هزار رحمت نازل می‌کند که قسمتی از آن شامل کسانی است که جمع گردند و به ذکر خدا بپردازند و روزش را روزه بدارند و شب آن را عبادت کنند».[۱۴]
‏آداب دحوالارض
شب و روز دحوالارض دارای آداب خاصی است که به اختصار به برخی از آنها اشاره می شود:
1. احیاء و شب زنده داری شب بیست و پنجم و روزه این روز، برابر با صد سال عبادتی است که در آن دائما در حال نماز و روزه باشد.[۱۵]
2. روزه داشتن، که ثواب هفتاد سال عبادت را دارد.[۱۶]
3. انجام غسل به نیت روز دحوالارض.
4. خواندن دعایی که ذکر می شود:
«اللَّهُمَّ دَاحِیَ الْکَعْبَهِ وَ فَالِقَ الْحَبَّهِ وَ صَارِفَ اللَّزْبَهِ وَ کَاشِفَ الْکُرْبَهِ أَسْأَلُکَ فِی هَذَا الْیَوْمِ مِنْ أَیَّامِکَ الَّتِی أَعْظَمْتَ حَقَّهَا وَ قَدَّمْتَ سَبْقَهَا وَ جَعَلْتَهَا عِنْدَ الْمُؤْمِنِینَ وَدِیعَهً وَ إِلَیْکَ ذَرِیعَهً وَ بِرَحْمَتِکَ الْوَسِیعَهِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ الْمُنْتَجَبِ فِی الْمِیثَاقِ الْقَرِیبِ یَوْمَ التَّلَاقِ فَاتَّقِ‏ کُلَّ رَتْقٍ وَ دَاعٍ إِلَى کُلِّ حَقٍّ وَ عَلَى أَهْلِ بَیْتِهِ الْأَطْهَارِ الْهُدَاهِ الْمَنَارِ دَعَائِمِ الْجَبَّارِ وَ وُلَاهِ الْجَنَّهِ وَ النَّارِ وَ أَعْطِنَا فِی یَوْمِنَا هَذَا مِنْ عَطَائِکَ الْمَخْزُونِ غَیْرَ مَقْطُوعٍ وَ لَا مَمْنُونٍ تَجْمَعُ لَنَا التَّوْبَهَ وَ حُسْنَ الْأَوْبَهِ یَا خَیْرَ مَدْعُوٍّ وَ أَکْرَمَ مَرْجُوٍّ یَا کَفِیُّ یَا وَفِیُّ یَا مَنْ لُطْفُهُ خَفِیٌّ الْطُفْ لِی بِلُطْفِکَ وَ أَسْعِدْنِی بِعَفْوِکَ وَ أَیِّدْنِی بِنَصْرِکَ وَ لَا تُنْسِنِی کَرِیمَ ذِکْرِکَ بِوُلَاهِ أَمْرِکَ وَ حَفَظَهِ سِرِّکَ وَ احْفَظْنِی مِنْ شَوَائِبِ الدَّهْرِ إِلَى یَوْمِ الْحَشْرِ وَ النَّشْرِ وَ أَشْهِدْنِی أَوْلِیَاءَکَ عِنْدَ خُرُوجِ نَفْسِی وَ حُلُولِ رَمْسِی وَ انْقِطَاعِ عَمَلِی وَ انْقِضَاءِ أَجَلِی اللَّهُمَّ وَ اذْکُرْنِی عَلَى طُولِ الْبِلَى إِذَا حَلَلْتُ بَیْنَ أَطْبَاقِ الثَّرَى وَ نَسِیَنِی النَّاسُونَ مِنَ الْوَرَى وَ أَحْلِلْنِی دَارَ الْمُقَامَهِ وَ بَوِّئْنِی مَنْزِلَ الْکَرَامَهِ وَ اجْعَلْنِی مِنْ مُرَافِقِی أَوْلِیَائِکَ وَ أَهْلِ اجْتِبَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ وَ بَارِکْ لِی فِی لِقَائِکَ وَ ارْزُقْنِی حُسْنَ الْعَمَلِ قَبْلَ حُلُولِ الْأَجَلِ بَرِیئاً مِنَ الزَّلَلِ وَ سُوءِ الحطل [الْخَطَلِ‏] اللَّهُمَّ وَ أَوْرِدْنِی حَوْضَ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ اسْقِنِی مَشْرَباً رَوِیّاً سَائِغاً هَنِیئاً لَا أَظْمَأُ بَعْدَهُ وَ لَا أُخَلَّا وِرْدَهُ وَ لَا عَنْهُ أُذَادُ وَ اجْعَلْهُ لِی خَیْرَ زَادٍ وَ أَوْفَى مِیعَادٍ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهَادُ اللَّهُمَّ وَ الْعَنْ جَبَابِرَهَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ لِحُقُوقِ أَوْلِیَائِکَ الْمُسْتَأْثِرِینَ اللَّهُمَّ وَ اقْصِمْ دَعَائِمَهُمْ وَ أَهْلِکْ أَشْیَاعَهُمْ وَ عَامِلَهُمْ [عَالِمَهُمْ‏] وَ عَجِّلْ مَهَالِکَهُمْ وَ اسْلُبْهُمْ مَمَالِکَهُمْ وَ ضَیِّقْ عَلَیْهِمْ مَسَالِکَهُمْ وَ الْعَنْ مَسَاهِمَهُمْ [مُسَاهِمَهُمْ‏] وَ مَشَارِکَهُمْ [مُشَارِکَهُمْ‏] اللَّهُمَّ وَ عَجِّلْ فَرَجَ أَوْلِیَائِکَ وَ ارْدُدْ عَلَیْهِمْ مَظَالِمَهُمْ وَ أَظْهِرْ بِالْحَقِّ قَائِمَهُمْ وَ اجْعَلْهُ لِدِینِکَ مُنْتَصِراً وَ بِأَمْرِکَ فِی أَعْدَائِکَ مُؤْتَمِراً اللَّهُمَّ احْفَظْهُ [احففه‏] بِمَلَائِکَهِ النَّصْرِ وَ بِمَا أَلْقَیْتَ إِلَیْهِ مِنَ الْأَمْرِ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ مُنْتَقِماً لَکَ حَتَّى تَرْضَى وَ یَعُودَ دِینُکَ بِهِ وَ عَلَى یَدَیْهِ جَدِیداً غَضّاً وَ یُمَحِّصَ الْحَقَّ مَحْصاً وَ یَرْفَضَ الْبَاطِلَ رَفْضاً اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیْهِ وَ عَلَى آبَائِهِ وَ اجْعَلْنَا مِنْ صَحْبِهِ وَ أُسْرَتِهِ وَ ابْعَثْنَا فِی کَرَّتِهِ حَتَّى نَکُونَ فِی زَمَانِهِ مِنْ أَعْوَانِهِ اللَّهُمَّ أَدْرِکْ بِنَا قِیَامَهُ وَ أَشْهِدْنَا أَیَّامَهُ وَ صَلِّ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ ارْدُدْ إِلَیْنَا سَلَامَهُ وَ رَحْمَهُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ»‏.[۱۷]
5. خواندن دو رکعت نماز هنگام ظهر به این کیفیت که در هر رکعت آن یک‌بار سوره «حمد» و پنج مرتبه سوره «والشمس» خوانده شود و سپس بعد از سلام نماز گفته شود: «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ، یَا مُقِیلَ الْعَثَرَاتِ أَقِلْنِی عَثْرَتِی یَا مُجِیبَ الدَّعَوَاتِ أَجِبْ دَعْوَتِی یَا سَامِعَ الْأَصْوَاتِ اسْمَعْ صَوْتِی وَ ارْحَمْنِی وَ تَجَاوَزْ عَنْ سَیِّئَاتِی وَ مَا عِنْدِی یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ»‏.[۱۸]
وقایع روز دحوالارض
بنابر برخی روایات در روز دحوالارض وقایعی رخ داده است که به برخی از آنها اشاره می شود:
1. روز بیست و پنجم ذی قعده که مصادف است با دحو الارض، در این روز حضرت ابراهیم خلیل‌ و حضرت عیسی مسیح‌ (علیهما السلام) متولد شدند.[۱۹]
2. و نیز در چنین روزی حضرت آدم‌ (علیه السلام) به زمین هبوط کرده است.[۲۰]
کتابنامه دحوالارض
1. ‏قرآن کریم.
2. نهج البلاغه، محقق: سید رضی، محمد بن حسین، مترجم: انصاریان، حسین، ناشر: پیام آزادى، چاپ دوم، تهران، ۱۳۸۶ ش.‏
3. ابن طاووس، على بن موسى‏، الإقبال بالأعمال الحسنه، محقق / مصحح: قیومى اصفهانى، جواد، ناشر: دفتر تبلیغات اسلامى‏، ‏چاپ اول، قم، ۱۳۷۶ ش.‏
4. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق و مصحح: میر دامادی، جمال الدین،‏ دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، دار صادر، چاپ سوم، بیروت، ۱۴۱۴ق.
5. دهخدا، لغت نامه دهخدا.
6. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، دارالقلم‏، الدار الشامیه، چاپ اول، دمشق، بیروت، ۱۴۱۲ق.‏
7. صدوق ، محمد بن على‏، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، ناشر: دار الشریف الرضی للنشر، چاپ دوم، قم، ۱۴۰۶ ق.‏
8. ‏طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، موسوى همدانى، سید محمد باقر، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ ‏پنجم، قم، ۱۳۷۴ ش.‏
9. کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، ناشر: دار الکتب الإسلامیه، چاپ ‏چهارم، تهران، ۱۴۰۷ ق. ‏
10. ‏مترجمان، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: ستوده، رضا، انتشارات فراهانی، چاپ اول، تهران، ۱۳۶۰ش.
11. ‏مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، بیروت، ۱۴۰۳ق.
------------------------
پی نوشت:
[۱]. دهخدا، لغت نامه دهخدا، واژه دحو؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ‏۱۴، ص ۲۵۱٫.
[۲]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، ص ۳۰۸٫.
[۳] ر. ک: نهج البلاغه، محقق: محمد بن حسین، سید رضی، مترجم: انصاریان، حسین، ص ۱۹۷ و ۱۹۸، طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، مترجمان، محقق: ستوده، رضا، ج ‏۲۷، ص ۱۱۵٫.
[۴]. نازعات، ۳۰، «وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاه».
[۵]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، مترجمان، محقق: ستوده، رضا، ج ۲۶، ص ۲۸۷٫.
[۶]. موسوى همدانى، سید محمد باقر، ترجمه تفسیر المیزان، ج‏۲۰، ص ۳۰۸، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، قم، ۱۳۷۴ ش.
[۷]. شمس، ۶٫.
[۸]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، مترجمان، محقق: ستوده، رضا، ج ‏۲۷، ص ۱۱۵٫.
[۹]. نهج البلاغه، محقق: محمد بن حسین، سید رضی، مترجم: انصاریان، حسین، ص ۱۹۷ و ۱۹۸، ناشر: پیام آزادى، چاپ دوم، تهران، ۱۳۸۶ ش.
[۱۰]. عریض؛ نام دهى در هشت کیلو متری مدینه است.
[۱۱]. مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۹۳، ص ۲۶۶.
[۱۲]. شاید منظور از نزول کعبه به زمین، دستور ساخت آن از جانب حق تعالی به حضرت آدم (علیه السّلام) باشد.
[۱۳]. ابن طاووس، على بن موسى‏، الإقبال بالأعمال الحسنه، ج ۲، ص ۳۷، محقق / مصحح: قیومى اصفهانى، جواد، ناشر: دفتر تبلیغات اسلامى‏، چاپ اول، قم، ۱۳۷۶ ش.
[۱۴]. همان، ج ۱، ص ۳۱۰٫.
[۱۵]. ابن طاووس، على بن موسى‏، الإقبال بالأعمال الحسنه، محقق / مصحح: قیومى اصفهانى، جواد،ج ۱، ص ۳۱۰٫.
[۱۶]. همان، ج  ۱، ص ۳۱۲٫.
[۱۷]. همان، ص ۳۱۲ و ۳۱۳٫.
[۱۸]. همان، ص ۳۱۴٫.
[۱۹]. صدوق ، محمد بن على‏، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، ص ۷۹٫.
[۲۰]. کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، ج ۴، ص ۱۴۹٫.
-----------------------
نقل از: اسلام پدیا