4- میرزا کاظم آقا مجتهد شبستری «فخر شیعه» * * * محمّد الوانساز خویی
شبستر، یکی از حاصل خیزترین شهرهایی است که در استان آذربایجان شرقی قرار دارد . این شهر از روزگاران قدیم خاستگاه مردان بزرگی همچون ؛ عارف مشهور شیخ محمود شبستری ، فقیه نامی ملاّ احمد شبستری ، دانشمند متفکر آیت اللّه شیخ نصراللّه شبستری ، فقیه پارسا آیت اللّه سیّد عبداللّه موسوی شبستری ، مبارز شهیر شهید شیخ محمّد خیابانی ، مُفسر گرانقدر آیت اللّه سیّد مرتضی شبستری ، مرجع عالیقدر آیت اللّه سیّد محمّد وحیدی شبستری و ... می باشد .
در این مقال به شرح حال یکی از چهره های مذهبیِ این خطه ، یعنی آیت اللّه حاج میرزا کاظم آقا مجتهد شبستری نظر می افکنیم و صفحاتی از زندگانی زرّین این عالم وارسته را تورّق می کنیم .
پدر
اجداد وی تا شش پشت از سلسله روحانیت آذربایجان بوده و پاسخگویی به مسائل شرعی و امور مذهبی شبستر را بر عهده داشتند .
پدرش ، آقا میرزا علی اشرف شبستری ، فردی دانشمند و از فقیهان نامور آذربایجان بود . او پس از کسب علوم مقدماتی راهی عتبات عالیات گردید و در جرگه شاگردان شیخ اعظم شیخ مرتضی انصاری قرار گرفت و به مقام بلند استنباط و اجتهاد احکام الهی نائل آمد و پس از تحکیم مبانی علمی به زادگاهش مراجعت نمود و به خدمات دینی و علمی اشتغال ورزید . از آثار علمی ایشان می توان به تألیفات فقهی و اصولی وی اشاره نمود که متأسفانه از سرنوشت آنها اطلاع دقیقی در دست نیست .(1)
ولادت و تحصیلات
آیت اللّه مجتهد شبستری در سال 1307 ق. در بیت علم و فقاهت در شبستر به دنیا آمد . دوران کودکی را تحت سرپرستی پدرش سپری نمود و آنگاه در درس آقا میرزا محمّد آقا شبستری(2) حاضر شد و بهره ها برد و سپس برای تکمیل دروس دینی به شهر تبریز عزیمت نمود و در آن شهر به تحصیل پرداخت متأسفانه نام اساتید وی در آن شهر معلوم نیست .
وی برای کسب معلومات فراوان راهی عتبات عالیات گردید و در حوزه های علمیّه نجف اشرف ، کربلا و سامرا به تحصیل پرداخت . اسامی استادان وی در آن دیار چنین است : آیت اللّه سیّد محمّد کاظم یزدی طباطبایی ، آیت اللّه ملاّ فتح اللّه شیخ الشریعه اصفهانی ، آیت اللّه سیّد محمّد فیروز آبادی ، آیت اللّه شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی ، آیت اللّه میرزا محمّد حسین نائینی ، آیت اللّه شیخ زین العابدین مرندی تبریزی و آیت اللّه میرزا محمّد تقی شیرازی . او پس از نیل به درجه اجتهاد موفق به دریافت اجازات متعدد اجتهاد و استنباط احکام اسلامی از اساتید نامبرده گردید و در ضمن آیت اللّه حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی در حاشیه اجازه آیت اللّه سیّد محمّد فیروز آبادی مقام علمی و اجتهادی وی را تأیید کرده است .
معظم له پس از 18 سال اقامت دائم در سرزمین علوی و تلاش های شبانه روزی در وادی تدریس ، تحصیل و تهذیب نفس به زادگاهش مراجعت نمود و به امور شرعی و تدریس سطوح مختلف حوزوی پرداخت .
1- 1. علمای معاصرین ، 253 ؛ دانشمندان آذربایجان ، ص 42 ؛ گنجینه دانشمندان،ج6،ص34؛ مرزداران فقاهت ، ص 151 ؛ خبرگان ملت، ج2، ص483 .
2- 2. آیت اللّه حاج میرزا کاظم آقا در حق استادش می گوید : «وی از شاگردان مرحوم آیت اللّه شیخ محمّد حسین کاظمی و از اجله اهل فضل و از اکابر اهل نظر و ورع بود» .
تأسیس مدرسه علمیّه شبستر
آیت اللّه مجتهد شبستری پس از بازگشت از نجف اشرف به مدت 12 سال در شبستر سکونت نمود که از اهم فعالیت های وی در آن شهر می توان به تأسیس حوزه علمیّه این شهر اشاره نمود . نویسنده کتاب «مختصری از تاریخ شبستر» در این مورد می نویسد :
تاریخچه مدرسه علوم دینی شبستر - که در آن تا کتاب شرح لمعه دمشقیه تدریس می شده است _ همزمان با برگشت حضرت آیت اللّه العظمی میرزا کاظم آقا شبستری از حوزه مقدس علمیه نجف اشرف به منطقه آغاز می شود . آنگاه که آن عالم وارسته و ربّانی بعد از سالها تعلّم و تعلیم و تزکیه به شبستر مراجعت می کند ، علمای منطقه و افراد متدین ، گرد شمع وجود او جمع می شوند و از ارشادات و راهنمایی های او استفاده می کنند . آن بزرگوار ، علوم حوزوی را برای علاقمندان و طلاّب تدریس می نمود .(1)
آیت اللّه مجتهد شبستری در پاسخ سؤال آیت اللّه ملاّ علی واعظ خیابانی نویسنده کتاب «علمای معاصرین» درباره تأسیس مدرسه یادشده می نویسد :
یک باب حیاطی که به عنوان وقف خاصّ برای خود و پس از وفات نسلاً بعد نسل بوده و در تصرّف تولیتیِ اینجانب است حجرات فوقانی و تحتانی تأسیس نموده و برای حضرات طلاّب علوم دینیّه که در شبستر حاضر می شدند منازلی مهیّا کرده و تقریبا دوازده سال که مزاحمت نمی شد فضلاء و دانشمندان با تقوا و وعّاظ با علم و عمل که طرز تبلیغ و خصوصیّات منبر را که آشنا شده اند که چند نفرشان وفات کرده و چندی دیگر بحمداللّه در حال حیات می باشند .
از ثمرات همان مدرسه است اخیرا که موانع قوی و پیش آمدهای ناگوار اتّفاق افتاده قدرت شرعی منسلب گردید و حضرات طلاّب که متجاوز از چهل نفر بودند ، متفرّق گردیدند .(2)
مدرسه علمیّه شبستر پس از مدت ها تعطیلی ، هم اکنون یکی از مراکز تربیت و تحصیل طلاب علوم دینی در منطقه آذربایجان بوده و تحت نظارت مدیریت حوزه علمیّه قم اداره می شود .
1- 1. مختصری از تاریخ شبستر ، ص 23 .
2- 2. علمای معاصرین ، ص 254 .
خطابه
از جمله فعالیت های آیت اللّه مجتهد شبستری در شبستر و تبریز ، تبلیغ و ترویج مکتب جعفری و اقامه نماز جماعت بود . در همین راستا ، وی به خطابه و وعظ و اندرز روی آورد و با ایراد سخنرانی های دلنشین روشنایی بخش محفل دوستداران اهل بیت علیهم السلام گردید . سخنرانی های وی به قدری شیرین و پُرمحتوی بود که مردم از اطراف و اکناف در روزهای جمعه ، عیدها و وفات ها برای استفاده از بیانات ایشان پای منبرش جمع می شدند و هر کس به حسب استعداد از کلمات هدایتگر آن فقیه استفاده می کردند .
آیت اللّه ملاّ علی واعظ خیابانی در این زمینه می نویسد :
در ایّام جمعه و وفیات ائمه و مواقف شریفه و اوقات متبرکه ، مردم از هر طرف و محلاّت دور دست برای استفاده از بیانات وافیه و تحقیقات کافیه معظم له به پای منبر ایشان اجتماع می کنند و منبر صحبتش جامع و نافع همه طبقات ناس که هر کس به حسب استعداد خود از انوار کلمات شریفه اش اقتباس می نمایند ...(1)
1- 1. همان.
تأسیس مدرسه اسلامی
طوفان حوادث ستمگرانه پهلوی اوّل ، مانع از استمرار فعالیت های علمی و فرهنگی آیت اللّه حاج میرزا کاظم آقا گردید و لذا پس از 12 سال اقامت در شبستر به تبریز عزیمت نمود و 10 سال در آن سامان به فعالیت های دینی و تأسیس مدرسه اسلامی برای نونهالان مسلمان تا حدّ متوسطه همت گماشت .(1) این مدرسه در انتهای بازار جمعه مسجد ، روبروی تیمچه حاج میر ابوالحسن ، بین مدرسه کاظمیه و مسجد آیت اللّه حاج میرزا صادق آقا مجتهد(2) دایر بود که بیش از 350 نفر دانش آموز داشت و توسط این فقیه فرزانه و معلمان دلسوز اداره می شد . خود ایشان در مورد علل تأسیس مدرسه اسلامی می نویسد :
پس از مهاجرت به تبریز و اشتغال به تدریس حضرات طلاّب و وظایف منبر به مقدار میسور ، مدرسه ای برای تعلیم اطفال مؤمنین به وسیله معلّمین و کارمندان متدیّن بر طبق وظیفه شرعی تأسیس و دائما مراقبت داشته .
بحمداللّه تعالی فعلاً متجاوز از سیصد و پنجاه نفر به تعلّم قرآن و فارسی و حساب و شرعیّات و یاد گرفتن عقاید حقّه اثنی عشریّه مشغول می باشند .(3)
مرحوم عبدالعلی کارنگ در مورد محل تأسیس مدرسه و وضعیت فعلی آن می نویسد :
1- 1. مختصری از تاریخ شبستر ، ص 77 .
2- 2. آثار باستانی آذربایجان، ج1، 390.
3- 3. علمای معاصرین ، ص 254 .
مرحوم میرزا قاری در خانه ای که در انتهای بازار جمعه مسجد ، روبروی تیمچه حاج میرابوالحسن ، بین مدرسه کاظمیه و مسجد میرزا صادق آقا واقع شده منزل داشت . بعدها مدرسه ترقی در این خانه تأسیس گردید . در زمان مرحوم حاج میرزا کاظم شبستری مجتهد معروف نیز مدتی مدرسه دینیه ای در آن جا دایر شد . اکنون متروک و مبدل به انبار کالا گردیده است .(1)
تدریس
آیت اللّه مجتهد شبستری در کنار برنامه های علمی ، تحقیقی و رسیدگی به کارهای دینی و مراجعات مردمی به تدریس سطوح مختلف حوزه نیز اشتغال داشت؛ به طوری که طلاّب و فضلای مستعدی در محفل علمیش حضور داشته و از چشمه جوشان وی بهره ها برده اند . از عالمان و فقیهانی که در مکتب درسی ایشان حضور یافته اند می توان برخی از افراد را نام برد :
1 . سیّد اسماعیل اصفیایی شندآبادی ،(2)
2 . سیّد جلیل موسوی ملکی ،
3 . سیّد عبداللّه موسوی شبستری ،
4 . میرزا محمّد صابری تبریزی ،
واعظ و مُبلّغ شهیر ، حاج میرزا محمّد صابری در سال 1296 ش در تبریز به دنیا آمد . تحصیلات خویش را در تبریز ادامه داد و آنگاه به کتابفروشی و نشر کتاب رو آورد . وی یکی از کتاب دوستان آذربایجان بوده که کتاب های زیادی با همّت و تلاش ایشان به چاپ رسیده است . حاج میرزا محمّد صابری مدتی به ترکیه رفت و در آنجا به تبلیغ و ارشاد شیعیان اشتغال ورزید و آثار خیری از خود بر جای گذاشت . او با پیروزی انقلاب اسلامی به ایران آمد و در تهران _ ناصر خسرو _ کتابفروشی دایر نمود و امور مذهبی و دینی هیأت تبریزی ها را بر عهده گرفت . صابری ، در سال 1370 ش. کتابفروشی و منزل مسکونی خویش را فروخت و وجوه آنها را در راه خدا خرج کرد . وفات این عالم درد آشنا شب شنبه 5 رجب 1412 ق / 20 دی 1370 ش در تهران اتفاق افتاد و طبق وصیت جنازه اش به تبریز منتقل و در قبرستان وادی رحمت (بلوک 19 ، ردیف 41 ، شماره 5) به خاک سپرده شد . رونوشت مزار وی چنین است :
1- 1. آثار باستانی آذربایجان،ج1، ص390.
2- 2. زندگی نامه وی در دفتر 7 «ستارگان حرم» آمده است .
آرامگاه ابدی واعظ شهیر عالم عامل حجه الاسلام حاج میرزا محمّد صابری فرزند مرحوم محمّد صادق . ت . ت 1296 _ وفات 20/10/1370 .
در حاشیه های سنگ قبر عبارت زیر آمده است :
عالم ربّانی معلم دلسوز خطیب توانا نویسنده گرانقدر که عمری در راه تبلیغ اسلام و خدمت به مردم سپری نمود .(1)
5 . میرزا مسلم ملکوتی سرابی .(2)
تألیفات
آیت اللّه مجتهد شبستری ، تألیفات و حاشیه های در خور توجهی در موضوعات مختلف علوم اسلامی مانند : فقه ، اصول ، اخلاق ، حاشیه بر کتب درسی و ... در قالب کتاب ، رساله و تعلیقه داشته که متأسفانه تاکنون هیچ اطلاعی از سرنوشت آنها در دست نیست و امید است که روزی پیدا شده و به چاپ برسد .(3)
1- 1. عرشیان خاک نشین، ص 208 و 209 .
2- 2. شرح حال وی در جلد اوّل «خبرگان ملت» آمده است .
3- 3. مختصری از تاریخ شبستر ، ص 78 .
در نگاه دیگران
متأسفانه شرح حال آیت اللّه مجتهد شبستری در کتاب های تذکره و شرح حال کمتر به چشم می خورد و شاید علت آن دوری ایشان از مرکز علم و دانش بوده باشد . امّا اولین کسی که از حیات پربار ایشان خبر می دهد مرحوم آیت اللّه ملاّ علی واعظ خیابانی است . خیابانی که معاصر ایشان بوده در مورد او می نویسد :
آن بزرگوار ، عالم محقّق امجد و فاضل مدقق اوحد الشریعه ، فخرالشیعه و رکن الشریعه الشیخ الثقه الجلیل و الفقیه العدل النبیل ، الواصل عواطفه علی الحاضر و البادی و المؤید بنعم اللّه و الایادی ، سناد العلم الشامخ و عماد الفضل الراسخ ، آن عالم یگانه از دعاه دین و ملت و حماه شرع و سنّت و حمله اخبار و حفاظ آثار اهل بیت _ علیهم السّلام _ معدود می گردد .
در کلیه موجبات تقدم و اسباب تفوق و وسائل براعت و ادوات رفعت ، حائز مقام منیع و فائز رتبه رفیع می باشد . نه تنها در کسبیات از قبیل فنّ : کلام و اصول عقاید و مهمات معارف و امهات ریاضیات و علم معقول و منقول و قسمت فقه و اصول و معرفت تفسیر و صناعت اعراب و شعب ادب از آحاد است ، بلکه موهباتی نیز مانند : حصانت عقل و حصانت فکر و اصالت رأی و اصابت خاطر و مناعت جانب و سعه صدر و ملکه جود از افراد به شمار می رود... .(1)
استاد بزرگ حوزه ، آیت اللّه میرزا محمد حسین نائینی هم در مورد وی می نویسد :
1- 1. تربت پاکان قم،ج2، ص 1305 .
هو صاحب القریحه القویمه و الطّریقه المستقیمه العالم العامل المؤیّد الفاضل الکامل المسدّد ، ملاذ الأنام صفوه الأزکیاء العظام ، غیاث المتّقین رکن الإسلام و المسلمین ، جناب الشّیخ الحاجّ المیرزا کاظم المجتهد الشبستری «دامت تأییداته» فقد صرف شطرا مهما من عمره الشریف فی سبیل العلم و اقام بالنّجف الأشرف عدّه سنین ، باذلاً جهده فی الاستفاده من الأساطین و حضر ابحاثی الفقهیّه و الاصولیّه ، حضور تفهم و تحقیق و تعمّق و تدقیق ، حتّی نال درجه الفضل و السّداد و بلغ بحمداللّه تعالی و حسن تأییده رتبه الإجتهاد . فلجنابه العمل بما یستنبطه من الأحکام علی النّهج المألوف بین المجتهدین العظام ... .(1)
آیت اللّه حاج شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی هم گوید :
و بعد فان العالم العامل و النحریر الکامل صفوه العلماء الأعلام و قوه العلماء العظام و رکن الإسلام جناب الحاج میرزا کاظم آقا المجتهد الشبستری «دامت افاضاته» ممن صرف عمره الشریف فی تحصیل قواعدالدّین الحنیف و قد حضر علیّ و علی غیر واحد من الأعیان ، شطرا وافیا من الزّمان لتحقیق المبانی الاصولیّه و تنقیح القواعد الفقهیّه مراعیا للتأدّب بالآداب الدینیّه و التخلّق بالأخلاق الالهیّه ، حتی فاز و للّه الحمد بالمراد و حاز درجه الإجتهاد ، فله العمل بما یستنبطه من الأحکام الشّرعیّه من مدارکها فانه خبیر بذلک .(2)
1- 1. علمای معاصرین ، ص 253 .
2- 2. همان.
آیت اللّه سیّد محمّد فیروزآبادی هم در خصوص او می نویسد :
الی ان صرّح باجتهاد صاحب الترجمه بهذه العباره : فاز بالقوّه القدسیه و الملکه القدوسیه التی تمکن بها علی استنباط الفروع من الاُصول و العروج عن حضیض التّقلید الی اوج اعماق ملکه الإجتهاد . فله التصدی للاُمور الشرعیه التی هی الی نوّاب الإمام علیه السّلام ...(1)
مؤسس حوزه علمیّه قم آیت اللّه حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی ضمن تأیید اجازه اجتهاد وی می نویسد :
بر حسب تحقیق و الحق انه صدر من اهله و وقع فی محلّه و اسئل اللّه ان یکثر امثال العالم الفاضل المحقق المعظم له و ان یشتدّبه المسلمین بجاه محمّد و آله الطّاهرین .(2)
شیخ محمّد شریف رازی در ضمن شرح حال فرزندش می نویسد :
مرحوم آیت اللّه حاج میرزا کاظم مجتهد شبستری از علما و مراجع طراز اوّل و معروف آذربایجان بودند .(3)
نویسنده کتاب «تاریخ علماء و شعرای گیلان» که در سال 1366 ق. به تبریز سفر نموده بود ، ضمن دیدار از وی می نویسد :
عالم محقق و فاضل مدقق حاج میرزا کاظم شبستری که مردی زاهد و عابد و از هر حیث ممتاز و مورد توجه خواص و عوام آن سامان بود ، در همان اوان که من در تبریز بودم، آن جناب مبتلا به سرطان معده شد ... .(4)
رحلت
سرانجام این فقیه والا مقام ، در پی بیماری سرطان معده جهت معالجه به تهران عزیمت نمود ولی پس از 2 ماه ، معالجات پزشکی سودی نبخشید و در روز چهار شنبه چهاردهم ذیحجه الحرام 1366 ق مصادف با ششم آبان ماه 1326 ش به رحمت ایزدی پیوست و پیکر پاکش به شهر مقدس قم حمل و در جوار مرقد مطهر کریمه اهل بیت حضرت معصومه علیهاالسلام در قبرستان نو و در مقبره ای که تاجر و بازرگان خوشنام مرحوم حاج محمّد باقر خویی کلکته چی بنا نموده بود ، به خاک سپرده شد . مکتوبه ذیل بر بالای مقبره ایشان حک شده است :
1- 1. همان، ص 254 .
2- 2. همان.
3- 3. گنجینه دانشمندان، ج4، ص557.
4- 4 _ تاریخ علماء و شعرای گیلان ، ص 18 .
بانی و متولی حاج محمّد باقر خویی کلکته چی
مقبره حضرت حجه الاسلام آقای حاج میرزا کاظم آقا مجتهد شبستری 14 _ ذیحجه الحرام 1366 .
فرزندان
از آیت اللّه مجتهد شبستری 9 فرزند (4 پسر و 5 دختر) به یادگار ماند . اسامی پسران وی چنین است :
1 . حاج شیخ محمّد مجتهد شبستری
در سال 1315 ش. در شبستر به دنیا آمد . در 4 سالگی در معیت پدر به تبریز آمد و در سال 1329 ش. به قم رفت و به تحصیل پرداخت . او سال ها در قم اقامت نمود و در بین این سال ها علاوه بر تحصیل علوم اسلامی به مطالعه در رشته های حقوق ، فلسفه حقوق ، جامعه شناسی ، روانشناسی ، فلسفه ، کلام و تفسیر پرداخت و حدود 8 سال هم در درس خارج فقه و اصول مراجع وقت حاضر شد و استفاده نمود .
مجتهد شبستری در سال 1348 ش سرپرستی مرکز اسلامی هامبورگ را بر عهده گرفت و نزدیک به 10 سال آن مرکز را اداره نمود و در این مدت زبان آلمانی را یاد گرفت و فرهنگ و تمدن غربی و مسیحیت را مورد مطالعه قرار داد .
وی علاوه بر شرکت در فعالیت های سیاسی در قبل از انقلاب اسلامی و نمایندگی مجلس شورای اسلامی در دوره اوّل ، بیشتر به کارهای تحقیقی و تدریس کلام اسلامی ، تاریخ فرق اسلامی ، تاریخ فلسفه اسلامی و کلام جدید در مراکز علمی اشتغال دارد و یکی از چهره های شاخص در شناخت «تمدّن اسلام و مسیحیّت» می باشد .(1)
2 . حاج میرزا محسن مجتهد شبستری
در سال 1316 ش. در شبستر متولد شد . علوم مقدماتی را در زادگاهش فرا گرفت و در سال 1331 ش. به حوزه علمیّه قم رفت و از درس آیت اللّه حاج آقا حسین بروجردی ، آیت اللّه سیّد محمّد محقق داماد ، آیت اللّه سیّد کاظم شریعتمداری ، آیت اللّه سیّد محمّد رضا گلپایگانی ، آیت اللّه میرزا هاشم آملی ، علاّمه سیّد محمّد حسین طباطبایی و امام خمینی بهره ها برد و اخلاق را از محضر آیت اللّه حاج حسین فاطمی قمی و آیت اللّه حاج شیخ عبّاس تهرانی استفاده نمود .
در سال 1352 ش. منتقل به تهران گردید و به خدمات دینی ، علمی و تدریس پرداخت .
وی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی با آیت اللّه شهید مرتضی مطهری ، آیت اللّه شهید دکتر سیّد محمّد بهشتی ، آیت اللّه شهید دکتر محمّد مفتح جلسات سیاسی داشته و از پایه گذاران جامعه روحانیت مبارز تهران بوده است . او همچنین در پی فعالیّت و سخنرانی علیه رژیم شاه بارها تحت تعقیب ساواک قرار گرفت و چند بار هم دستگیر شد .
1- 1. مجله حوزه ، شماره 42 ، سال 1369 ش ، ص 96و97 ؛ دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی،ج2، ص1976 ؛ مختصری از تاریخ شبستر ، ص 98_101 .
ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی دارای مسئولیت های مهمی بوده که به برخی اشاره می شود:
1 . مسئولیت کمیته انقلاب در منطقه 6 تهران .
2 . نماینده چهار دوره مجلس شورای اسلامی (دوره اول ، دوّم ، سوّم ، چهارم) از سوی مردم تهران .
3 . نماینده سه دوره مجلس خبرگان رهبری (دوره اول ، دوّم ، سوّم) از سوی مردم آذربایجان شرقی .
4 . نماینده ولی فقیه در غرب تهران .
5 . نماینده ولی فقیه در زلزله شمال کشور در سال 1369 ش .
معظم له هم اکنون نمایندگی ولی فقیه و امامت جمعه تبریز را عهده دار بوده و به تدریس خارج فقه در آن شهر اشتغال دارد .(1)
3 . آقا علی مجتهد شبستری .
4 . آقا حسین مجتهد شبستری .(2)
1- 1. گنجینه دانشمندان، ج4، ص555 ؛ آرشیو مسجد آیت اللّه انگجی ؛ مختصری از تاریخ شبستر ، ص 106_104 ؛ خبرگان ملت، ج2، ص487_481 .
2- 2. تربت پاکان ،ج2، ص1306 .
