پی‌نوشت
(1) - بحارالأنوار 43 / 65 ح 58 – تفسیر فرات ص 581.
(2) - ذاریات / 56.
(3) - بحارالأنوار 5 / 312 ح 1 و 23 / 83 ح 22 – علل الشّرایع 1 / 9 ح 1.
(4) - امالی صدوق ص 593.
(5) - آبریز، آفتابه فلزی یا سفالی
(6) - در کتاب مصباح الانوار از ابی مفضّل شیبانی با چند واسطه از حمّاد، مانند این حدیث آمده‌ست.
(7) - امالی صدوق ص 460 ح 7.
(8) - عیون اخبارالرّضا علیه السلام 1 / 115 ح 3.
(9) - مثل این حدیث در کتاب احتجاج علامه‌ی طبرسی 2 / 408 آمده‌ست.
(10) - قَبْلَ اَنْ یُخْلَقَ الأرْضُ وَ السَّماءُ.
(11) - روم / 4 و 5.
(12) - معانی الاخبار ص 396.
(13) - یعنی گفتن «لا اله الاّ الله».
(14) - علل الشّرایع 1 / 183 ح 1.
(15) - علل الشّرایع 1 / 183 ح 2 و بحارالأنوار 18 / 350 ح 61.
(16) - تفسیر علی بن ابراهیم القمی 1 / 365 – بحارالأنوار 18 / 364 ح 68 – بحارالأنوار 8 / 120 ح 10.
(17) - مناقب ابن شهر آشوب 3 / 356.
(18) - کشف الغمّة 1 / 449.
(19) - شیخ طوسی و بیشتر محققین علماء نقل کرده‌اند که ولادت حضرت زهراء سلام الله علیها در روز جمعه بیستم جمادی الثّانی سال دوّم بعثت و بعضی گفته‌اند:
سال پنجم بعثت بوده‌ست. اهل سنّت نوشته‌اند:
پنج سال قبل از بعثت بوده است، ولی قول اوّل مشهورتر و قوی‌تر است.
طبری امامی در کتاب دلائل الامامة از حضرت امام صادق علیه السلام نقل می‌کند که فرمود:
ولادت فاطمه‌ی اطهر سلام الله علیها در بیستم جمادی الثانی واقع شد، در آن هنگام چهل و پنج سال از ولادت پیامبر اکرم صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم گذشته بود.
فاطمه‌ی زهراء سلام الله علیها مدت هشت سال در مکّه و ده سال در مدینه‌ی طیّبه زندگی کرد و پس از شهادت پدرش مدّت هفتاد و پنج روز زنده بود، آنگاه در سوّم جمادی الثانی سال 11 قمری به شهادت رسید. از حضرت امام زین العابدین علیه السلام نقل کرده‌اند که فرمود:
فاطمه‌ی اطهر سلام الله علیها پس از ولادت، در هر روزی به قدر یک هفته‌ی کودکان معمولی رشد و نمو می‌کرد و در هر هفته به قدر یک ماه و در هر ماه به قدر یک سال آنان بزرگ می‌شد، هنگامی که پیامبر اکرم صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم به مدینه طیّبه هجرت نمود و با امّ سلمه ازدواج کرد فاطمه‌ی زهراء سلام الله علیها را به وی سپرد تا او را پرورش دهد.
امّ سلمه می‌گوید:
به خدا قسم که من از آن کودک بزرگوار، ادب می‌آموختم، وی احتیاجی به ادب آموختن نداشت، بلکه هر چیزی را از من و دیگران بهتر می‌دانست.
(20) - این حدیث در کتاب الکافی 1 / 457 ح 10 این چنین نقل شده است: «عَنْ حَبِیبٍ السِّجِسْتَانِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاجَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ وُلِدَتْ فَاطِمَةُ سلام الله علیها بِنْتُ محمّد صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم بَعْدَ مَبْعَثِ رَسُولِ اللَّهِ بِخَمْسِ سِنِینَ وَ تُوُفِّیَتْ وَ لَهَا ثَمَانَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ خَمْسَةٌ وَ سَبْعُونَ یَوْماً».
(21) - شاید منظور سالی باشد که حجرالاسود را جابجا می‌کردند.
(22) - این حدیث در کتاب الکافی 1 / 457 ح 10 از قول حضرت امام محمّد باقر علیه السلام نقل شده‌ست.
(23) - مصباح کفعمی ص 522.
(24) - دلائل الامامة ص 10 و 11، البته در این کتاب آخر روایت در صفحه‌ی 11 این جمله اضافه آمده است: «و کیف لا تکون کذلک و هی سلالة الانبیاء صلوات الله علیها و علی أبیها و بعلها و بنیها».
(25) - امالی شیخ صدوق ص 592 ح 18.
(26) - علل الشّرایع 1 / 178 ح 3.
(27) - خصال 2 / 414 ح 3.
(28) - علل الشّرایع 1 / 180 ح 2.
(29) - عیون اخبارالرّضا علیه السلام 2 / 72 ح 336.
(30) - عیون اخبارالرّضا علیه السلام 2 / 46 ح 174.
(31) - علل الشّرایع 1 / 179 ح 1.
(32) - همان 1 / 181 ح 3.
(33) - معانی الاخبار ص 64 ح 15.
(34) - علل الشرایع 1 / 181 ح 3.
(35) - معانی الاخبار ص 64 ح 14.
(36) - علل الشّرایع 1 / 178 ح 1.
(37) - علل الشّرایع 1 / 179 ح 4.
(38) - حاقّه / 21 - قارعه / 7.
(39) - طارق / 6.
(40) - علل الشّرایع 1 / 179 ح 5.
(41) - مادر فرزندش را از شیر جدا کرد.
(42) - جدا شد مرد از عادت خود.
(43) - پاره شد طناب.
(44) - سرّ مخفی شده.
(45) - مکان و جای آباد شده.
(46) - زندگانی خوش.
(47) - آب جهیده شده.
(48) - علل الشّرایع 1 / 179 ح 6.
(49) - امالی شیخ طوسی ص 294 ح 571 - 18.
(50) - معانی الاخبار ص 64 ح 17.
(51) - علل الشّرایع 1 / 181 ح 1.
(52) - المناقب 3 / 329.
(53) - مناقب ابن شهر آشوب 3 / 356.
(54) - ارشاد القلوب 2 / 403.
(55) - روم / 4 و 5.
(56) - تفسیر فرات کوفی ص 321 ح 435.
(57) - روم / 4.
(58) - امالی شیخ طوسی ص 570 باب 22، مجلس روز جمعه 17 صفر.
(59) - بحارالأنوار 7 / 231 ح 2 و 11 / 380 ح 6 – امالی صدوق ص 206 ح 7 – خصال 1 / 204 ح 20.
(60) - امالی مفید ص 94 ح 4.
(61) - بحارالأنوار 14 / 201 ح 11 و 16 / 2 ح 5 – خصال 1 / 225 ح 58 با کمی تلخیص.
(62) - در عیون اخبارالرّضا علیه السلام 2 / 26 ح 6، این چنین آمده:
«. . . انّ الله عزّوجلّ یغضب بغضب فاطمة و یرضی لرضاها» و در صحیفة الرّضا علیه السلام ص 45 ح 22 آمده است که:
«. . . انّ الله تعالی یغضب لغضب فاطمة و یرضی لرضاها».
(63) - بحارالأنوار 26 / 272 ح 14 و 43 / 264 ح 15 – عیون اخبارالرّضا علیه السلام 2 / 62 ح 252.
(64) - عیون اخبارالرّضا علیه السلام 2 / 63 ح 264.
(65) - المسکة – بالتحریک – السوار و الخلخال و الورق: الفضة و القلادة - بالکسر - ما یُجْعل فی العنق من الحلی و القرط - بالضم - ما یعلق فی شحمة الاذن من الجواهر و غیرها.
(66) - امالی صدوق ص 234 – روضة الواعظین 2 / 443 – بحارالأنوار 70 / 86 ح 50.
(67) - احتجاج طبرسی 2 / 354.
(68) - امالی صدوق ص 182 ح 9.
(69) - همان ص 125 ح 7.
(70) - بحارالأنوار 8 / 35 ح 6 – امالی صدوق ص 275 ح 12.
(71) - امالی صدوق ص 383 ح 1.
(72) - امالی شیخ طوسی ص 427 مجلس پانزدهم.
(73) - امالی صدوق ص 26 ح 3 با کمی تلخیص.
(74) - در امالی صدوق ص 271 ح 8 به طور مفصّل این حدیث نقل شده‌ست.
(75) - امالی صدوق ص 466 ح 7.
(76) - مدّثّر / 35 و 36.
(77) - تفسیر علی بن ابراهیم القمی 2 / 396 – بحارالأنوار 24 / 331 ح 55.
(78) - در امالی شیخ مفید ص 259 به جای کلمه‌ی «النّاس» کلمه‌ی «البریّة» آمده است – مناقب ابن شهرآشوب 3 / 332 با همین اختلاف در لفظِ مذکور آمده‌ست.
(79) - امالی شیخ طوسی ص 24 ح 30 مجلس اوّل.
(80) - کلمة یقال عند الاشفاق و قد قال علی علیه السلام «لله ابوهم وهل احد اشد لها مراساً» و أما فی النسخ المطبوعة و هکذا فی المصدر ص 211 «و أنا أسمع له أنت مسیرک» و هو تصحیف و لو کان أراد ارجاع الضمیر لقال: «و أنا أستمع لها» فانه کان یستمع لکلام عمته مع عایشه. علی أنه لا معنی لقوله: «أنت مسیرک الی علی».
(81) - بحارالأنوار 32 / 268 ح 208 و 40 / 120 ح 7 – امالی شیخ طوسی ص 331 ح 663 - 3 - بشارة المصطفی ص 240 با کمی اختلاف در لفظ.
(82) - امالی شیخ طوسی ص 334 ح 669 - 9.
(83) - آل عمران / 42.
(84) - بحارالأنوار 37 / 84 ح 52 به نقل از بشارة المصطفی – امالی شیخ صدوق ص 486 ح 18.
(85) - علل الشّرایع 1 / 290 ح 1 – بحارالأنوار 12 / 107 ح 22 و 78 / 81 ح 2 – مستدرک الوسائل 2 / 38 ح 1348 - 7.
(86) - امالی شیخ طوسی ص 400 ح 892 - 40.
(87) - بحارالأنوار 72 / 80.
(88) - احزاب / 57.
(89) - همان.
(90) - تفسیر علی بن ابراهیم القمی 2 / 194.
(91) - خصال 1 / 206 ح 25 – بحارالأنوار 26 / 270 ح 7 و 16 / 354 ح 40.
(92) - معانی الاخبار ص 107 ح 1 – دلائل الامامة ص 54 به جای کلمه‌ی «ذاک» کلمه‌ی «تلک» آورده شده‌ست.
(93) - فی المصدر المطبوع ص 303 السند هکذا: حدثنا احمد ابن الحسن القطان قال: حدثنا احمد بن محمّد بن سعید الکوفی مولی بنی هاشم قال: اخبرنا المنذر بن محمّد قراءة قال: حدثنا جعفر بن سلیمان التمیمی. الخ.
(94) - الشجمة مثلثة – الشبة من کل شیء یقال: «بینهما شجرة رحم» أی شعبة رحم کأنها حبل من حبال صلته.
(95) - معانی الاخبار ص 303 ح 2 با کمی اختلاف در لفظ.
(96) - معانی الاخبار ص 302.
(97) - صحیفة الرّضا علیه السلام ص 82 ح 184 – در مناقب ابن شهرآشوب 3 / 343 قسمتی از این حدیث آمده‌ست.
(98) - خرائج و جرائح 1 / 52، عنوان فصلی که حدیث در آن آورده شده این است: «فصلٌ فی روایات العامّة».
(99) - آل عمران / 37.
(100) - خرائج و جرائح 2 / 528.
(101) - در همین کتاب به جای کلمه‌ی «أخی» (برادرم) کلمه‌ی «امّی» (مادرم) آمده‌ست.
(102) - خرائج و جرائح 2 / 529 – امالی شیخ طوسی ص 175 ح 294 - 46 - بحارالأنوار 16 / 1 ح 1.
(103) - قد روی مثل ذلک عن ام ایمن عند مهاجرتهامن مکةالی المدینة و روی عنها أیضاً أنها قالت: کان للنّبی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم فخارة یبول فیها باللیل فکنت اذا اصبحت صببتها فقمت لیلة و أنا عطشانة فغلطت فشربتها فذکرت ذلک للنّبی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم فقال: «انّک لا تشتکی بطنک بعدیومک هذا» راجع الاصابة 4 / 416.
(104) - خرائج و جرائح 2 / 530.
(105) - خرائج و جرائح 2 / 530.
(106) - خرائج و جرائح 2 / 531.
(107) - آل عمران / 37.
(108) - آل عمران / 37.
(109) - خرائج و جرائح 2 / 532.
(110) - کذا فی القاموس و فی اقرب الموارد:
هی الریطة ذات الفقین و ثوب یلبس علی الفخذین.
(111) - خرائج و جرائح 2 / 537.
(112) - یقال: جاء بالطم و الرم، أی بکل ما کان مستقصی فما کان من البحر فهو الطم و ما کان من البر فهو الرم.
(113) - خرائج و جرائح 2 / 537.
(114) - آل عمران / 37.
(115) - همان
(116) - تفسیر عیّاشی 1 / 171 ح 41 – بحارالأنوار 14 / 197 ح 4 – قصص جزائری ص 402.
(117) - رحمان / 19.
(118) - رحمان / 20.
(119) - همان / 22.
(120) - آل عمران / 195.
(121) - یرید معنی قوله تعالی فی تمام الایة 195 السورة آل عمران: «فالذین هاجروا واخرجوا من دیارهم و اوذوا فی سبیلی» ای وقت الهجرة.
(122) - لیل / 3.
(123) - همان / 4.
(124) - همان / 5 و 6.
(125) - همان / 6.
(126) - طه / 115.
(127) - نور / 63.
(128) - بقره / 35.
(129) - تحریم / 10.
(130) - همان / 11.
(131) - هود / 71.
(132) - انبیاء / 90.
(133) - یوسف / 51.
(134) - انبیاء / 84.
(135) - نمل / 23.
(136) - قصص / 27.
(137) - تحریم / 3.
(138) - ضحی / 8.
(139) - رحمان / 19.
(140) - اعراف / 23.
(141) - تحریم / 11.
(142) - هود / 71.
(143) - نمل / 34.
(144) - قصص / 25.
(145) - ضحی / 8.
(146) - احزاب / 32.
(147) - همان / 33.
(148) - آل عمران / 61.
(149) - صافّات / 75.
(150) - یوسف / 34.
(151) - یونس / 89.
(152) - انبیاء / 88.
(153) - همان / 84
(154) - همان / 90.
(155) - غافر / 60.
(156) - نمل / 62.
(157) - بقره / 186.
(158) - آل عمران / 195.
(159) - قصص / 85.
(160) - حجر / 9.
(161) - انفال / 33.
(162) - توبه / 33.
(163) - ابراهیم / 27.
(164) - تحریم / 8.
(165) - ضحی / 5.
(166) - زخرف / 41.
(167) - نور / 55.
(168) - آل عمران / 191.
(169) - اعراف / 23.
(170) - انبیاء / 87.
(171) - صاد / 24.
(172) - آل عمران / 191.
(173) - تحریم / 11.
(174) - مریم / 24.
(175) - آل عمران / 42.
(176) - مناقب ابن شهر آشوب 3 / 318 – بحارالأنوار 37 / 95 ح 61.
(177) - رحمان / 20.
(178) - همان / 22.
(179) - اوّل این حدیث تعداد زنان سابق الذّکر را 12 نفر نگاشته ولی شماره که می‌کنیم تعداد آنها به چهارده نفر می‌رسد.
(180) - تحریم / 11.
(181) - هود / 71.
(182) - نمل / 34.
(183) - قصص / 25.
(184) - ضحی / 8.
(185) - مورّخین برای مادر حضرت موسی علیه السلام نام‌های متعدّدی نقل کرده‌اند، بدین شرح: ابن اثیر در 1 / 169 می‌نگارد:
نام مادر موسی یوخابد یا نوخایل یا نوخابک بود. عبدالصّاحب عاملی در کتاب انبیاء صفحه‌ی 254 می‌نویسد:
نام مادر حضرت موسی یوخابید، یا افاحیه بود. محمّد جواد مغنیه در تفسیر الکاشف 3 / 372 می‌نگارد، نام مادر حضرت موسی یوکابد بود.
(186) - شاید بعضی توهّم کنند که مگر از حضرت زهرا سلام الله علیها گناهی سر زده که باید توبه نماید و حال آنکه ما معتقد به عصمت کلیّه‌ی الهیه برای ایشان و همه‌ی حضرات معصومین: هستیم.
جواب آن است که یکی از بهترین مقامات برای اولیای الهی، مقام «توّابین» است چون خدای متعال بعضی از انبیاء را در سوره صاد آیات 17 و 30 و 44 با این صفت توصیف فرمود:
«نِعمَ العَبد انّه اَوّاب». ثانیاً همان طور که استغفار پیامبر طبق حدیث برای امّت بوده قبول توبه‌ی امّت هم به واسطه آن بزرگواران می‌باشد.
(187) - آل عمران / 42.
(188) - مناقب ابن شهر آشوب 3 / 323.
(189) - یشنی من شنأ الرجل: أبغضه.
(190) - یعنی ما یستحقها بعد تقارف الذّنوب.
(191) - مناقب ابن شهرآشوب 3 / 332 – امالی شیخ مفید ص 259 ح 2 – امالی شیخ طوسی ص 24 ح 30 - 30.
(192) - آبادی یا روستا (المنجد جلد 2).
(193) - مناقب ابن شهرآشوب 3 / 334.
(194) - مزمّل / 9.
(195) - زمر / 65.
(196) - انبیاء / 22.
(197) - مناقب 3 / 325.
(198) - انسان / 13.
(199) - مناقب ابن شهرآشوب 3 / 326.
(200) - بحارالأنوار 43 / 46.
(201) - بحارالأنوار 33 / 25.
(202) - مناقب ابن شهرآشوب 3 / 338.
(203) - آل عمران / 45.
(204) - زخرف / 28.
(205) - آل عمران / 37.
(206) - قصص / 7.
(207) - انبیاء / 91.
(208) - مریم / 25 و 26.
(209) - آل عمران / 42.
(210) - بقره / 47.
(211) - آل عمران / 110.
(212) - آل عمران / 33 و 34.
(213) - همان / 42.
(214) - آل عمران / 37.
(215) - نساء / 78.
(216) - آل عمران / 37.
(217) - تحریم / 12.
(218) - احزاب / 33.
(219) - مناقب ابن شهر آشوب 3 / 338.
(220) - مناقب ابن شهرآشوب 3 / 360.
(221) - همان.
(222) - الفضائل ص 112 با کمی اختلاف در لفظ.
(223) - راجع المصدر 2 / 8، المطبعة الاسلامیة.
(224) - فی المصدر: عبدان راجع 2 / 12، اختصر العلامة المجلسی سند الحدیث.
(225) -. فی المصدر من نور وجهها فی کلامها الموضعین.
(226) - صافات / 125.
(227. ) – …
(228) - احزاب / 33.
(229) - فی المصدر: أحب الناس، راجع 2 / 19.
(230) - فی المصدر مشیة رسول الله صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم.
(231) - ما جعلنا بین العلامتین ساقط عن انسخ المطبوعة و الضمیر فی قوله: «و عنه علیه السلام » راجع الی الصّادق علیه السلام راجع المصدر 2 / 57، المطبة الاسلامیة.
(232) - حج / 52.
(233) - هود / 71.
(234) - کشف الغمّة 1 / 450.
(235) - کشف الغمّة 1 / 453.
(236) - کشف الغمّة 1 / 451.
(237) - همان.
(238) - بحارالأنوار 25 / 5 ح 8 - کشف الغمة 1 / 456 با اضافات.
(239) - عیون اخبارالرّضا علیه السلام 2 / 32 ح 55 – کشف الغمّة 1 / 457 – صحیفة الرّضا علیه السلام ص 65 ح 101 – بحارالأنوار 43 / 220 ح 4.
(240) - کشف الغمّة 1 / 457.
(241) - شواهد التنزیل 2 / 79 ح 698 - کشف الغمّة 1 / 457.
(242) - کشف الغمّة 1 / 462.
(243) - مناقب ابن شهرآشوب 3 / 357.
(244) - کشف الغمّة 1 / 466.
(245) - کشف الغمّة 1 / 467.
(246) - بحارالأنوار 43 / 78 – کشف الغمّة 1 / 467.
(247) - بحارالأنوار 43 / 78 با اضافه لفظ «الکریم» بعد از کلمه‌ی «وجهه» – کشف الغمّة 1 / 467.
(248) - کشف الغمّة 1 / 468.
(249) - کشف الغمّة 1 / 471.
(250) - مستدرک الوسائل 10 / 211 ح 11877 – بحارالأنوار 97 / 194 ح 10 – کشف الغمّة 1 / 472.
(251) - کشف الغمّة 1 / 496.
(252) - هذا هو المتعین لانه وصف للسمل لا للرجل و القیاس أن یقول: قد تهلهل.
(253) - بشارة المصطفی ص 137.
(254) - جنّ و انس (فرهنگ لاروس جلد 1).
(255) - یقیناً همین وجه دوّم درست است زیرا «تهلّل» وصف «سمّل» است نه وصف آن مرد.
(256) - کذا فی النسخ و المصدور فی کشف الغمة: قالت بخیر، قال: عشینا رحمک الله.
(257) - آل عمران / 37.
(258) - کذا فی النسخ و فی المصدر، حتّی یجزیکما هدایا یا علی فی المنازل الذی جری فیها زکریا و یجزیک یا فاطمه فی الذی جزیت فیه مریم الخ و فی کشف الغمة: الحمدلله الذی أبی لکما أن تخرجا من الدنیا حتی یجزیک – الخ.
(259) - آل عمران / 37.
(260) - تفسیر فرات ص 83 ح 60.
(261) - الکافی 2 / 667 ح 6 – وسائل الشیعه 12 / 126 ح 15839.
(262) - الکافی 5 / 528 ح 5 – وسائل الشیعه 20 / 215 ح 25463.
(263) - در تفسیر فرات عبارت این چنین است «وَ مَن والاها [والاهم اولادها ] ».
(264) - انبیاء / 103.
(265) - همان / 102.
(266) - تفسیر فرات کوفی ص 269 ح 362 - بحارالأنوار 65 / 59 ح 109.
(267) - الکافی 1 / 460 ح 7.
(268) - الکافی 3 / 343 ح 14، البته در کتاب کافی به جای کلمه‌ی «التمجید» کلمه‌ی «التحمید» آمده است – وسائل الشیعة 6 / 443 ح 8396.
(269) - شعراء / 100 و 101.
(270) - همان / 103
(271) - انعام / 28.
(272) - تفسیر فرات کوفی ص 298 ح 403.
(273) - قدر / 1.
(274) - تفسیر فرات کوفی ص 581 ح 747.
(275) - خُشْکنانَج معرّب خُشْکنانَه و هُوَ الخُبْز السّکریُّ الذی یختبز مع الفُسْتُق و اللوز.
(276) - مهج الدّعوات ص 5.
(277) - غرس: کاشتن.
(278) - 2. آل عمران / 37.
(279) - …
(280) - خرائج و جرائح 2 / 528.
(281) - در صفحه‌ی 81، متن روایت شماره‌ی 30 همین کتاب، به جای کلمه‌ی «بأبی أنت و أمّی» کلمه‌ی «بنفسی أخی» آمده‌ست.
(282) - تفسیر ثعلبی: الکشف و البیان 3 / 57.
(283) - آل عمران / 37.
(284) - این روایت به اختصار در کتاب مناقب 1 / 94 نقل شده‌ست.
(285) - نام دو بُت است.
(286) - سیاهی که سفیدی برآن غالب باشد. (فرهنگ لاروس جلد 1)
(287) - آل عمران / 37.
(288) - مجموعه‌ی ورّام 2 / 230.
(289) - معارض این روایت موجود و در چند سطر دیگر و روایت شماره‌ی 65 همین فصل ذکر می‌شود.
(290) - کشف الغمّة 1 / 526.
(291) - الکعک خبز معروف بالفارسیه «کیک» – و الاقط بفتح الهمزة و کسر القاف و قد تسکن للتخفیف مع فتح الهمزة و کسرها لبن یابس متحجر یتخذ من مخیض الغنم یقال له بالفارسیة «کشک» و القطف بالکسر العنقود و بالفارسیة «خوشه» و العنب بالفارسیة «انگور».
(292) - آل عمران / 42.
(293) - آل عمران / 43؛ البته این آیات با لفظ «یا مریم» در قرآن آمده‌ست.
(294) - علل الشّرایع 1 / 182 ح 1 – دلائل الامامة ص 56.
(295) - حجّ / 52.
(296) - هود / 71.
(297) - این آیه در سه جای قرآن آمده است: الف) یوسف / 109 ب) نحل / 43 ج) انبیاء / 7.
(298) - علل الشّرایع 1 / 182 ح 2.
(299) - الکافی 1 / 241 ح 5 – بصائر الدّرجات ص 153 ح 6.
(300) - هر ذراع، نیم متر است.
(301) - بصائر الدّرجات ص 157 ح 18 - الکافی 1 / 241 ح 2.
(302) - الکافی 1 / 240 ح 2.
(303) - الکافی 1 / 241 ح 1.
(304) - دلائل الامامة ص 2.
(305) - بل هو مصدرأکفأ مهموزا ًوالمراد کفاءة الزوجة تحملا مثل تحمل رقاب الرجال.
(306) - قرب الاسناد ص 25 – مستدرک الوسائل 13 / 48 ح 14705 - 1.
(307) - عیون اخبار الرّضا علیه السلام 2 / 44 ح 161 – صحیفة الرّضا علیه السلام 82 / 184.
(308) - علل الشّرایع 1 / 181 ح 1 – وسائل الشّیعة 7 / 112 ح 8884.
(309) - علل الشّرایع 1 / 182 ح 2.
(310) - علل الشّرایع 2 / 366 ح 1 – من لا یحضره الفقیه 1 / 320 ح 947 – وسائل الشّیعة 1 / 446 ح 8402 با اختصار – مفتاح الفلاح ص 276 – مکارم الاخلاق ص 280.
(311) - بحارالأنوار 43 / 83 ح 6.
(312) - مکارم الاخلاق ص 94.
(313) - اهل صفّه افرادی از مهاجرین بودند که منزل و اموالی نداشتند.
(314) - آل عمران / 34.
(315) - مجلت یده قرحت یده او تجمع ماء فیها بین الجلد و اللحم بسبب العمل.
(316) - بل المراد بالطب أن تجعل طبابة أی سیراً من الجلد علی الرحی فتمسکها بیدها و تدیر.
(317) - مناقب 3 / 341.
(318) - اسراء / 28.
(319) - همان.
(320) - ضحی / 5.
(321) - زخرف / 89.
(322) - لم نجد بهذا اللفظ آیة فی القرآن و الموجود فیه: الزمر، 38 و من یهدالله فماله من مضل.
(323) - اعراف / 31.
(324) - فصّلت / 44.
(325) - آل عمران / 97.
(326) - ق / 38.
(327) - انبیاء / 8.
(328) - بقره / 286.
(329) - انبیاء / 22.
(330) - زخرف / 13.
(331) - صاد / 26.
(332) - آل عمران / 144.
(333) - مریم / 12.
(334) - قصص / 30.
(335) - کهف / 46.
(336) - قصص / 26.
(337) - بقره / 261.
(338) - مناقب 3 / 344.
(339) - تفسیر الکشف و البیان 10 / 225.
(340) - مناقب ابن شهرآشوب 3 / 343.
(341) - حجر / 43 و 44.
(342) - قصص / 60 و شوری / 36.
(343) - مستدرک الوسائل 3 / 273 ح 3563 - 8 – بحارالأنوار 8 / 303 ح 62 – تفسیر البرهان 3 / 371 ح 5887.
(344) - کشف الغمّة 1 / 451 – بشارة المصطفی ص 203 با اختصار.
(345) - الکافی 6 / 367 ح 1 – وسائل الشّیعه 25 / 194 ح 31645 – المحاسن 2 / 517 ح 713.
(346) - الکافی 6 / 363 ح 10 – وسائل الشّیعه 25 / 180 ح 31588.
(347) - التهذیب 1 / 465 ح 168 – وسائل الشّیعه 3 / 224 ح 3468.
(348) - مجادله / 10.
(349) - مجادله / 10.
(350) - تفسیر علی بن ابراهیم قمی 2 / 351 – بحارالأنوار 58 / 187 ح 53.
(351) - شاید منظور علّامه این باشد که با الف مقصوره این کلمه نیست و الاّ با الف ممدوده یعنی «کبراء» که موجود است.
(352) - تفسیر العیّاشی 2 / 178 ح 31 – بحارالأنوار 58 / 164 ح 16.
(353) - نوادر راوندی ص 13 – مستدرک الوسائل 14 / 289 ح 16740 - 1.
(354) - نوادر راوندی ص 14 با کمی اختلاف در لفظ – مستدرک الوسائل 14 / 182 ح 16450 - 2 – العدد القویه ص 224 – الجعفریات ص 95.
(355) - منظور از حجّت، در این روایت حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام است.
(356) - منظور از صفوة، در این روایت حضرت زهرا سلام الله علیها است.
(357) - اقبال ص 584 باب 2 – مصباح المتهجّد شیخ طوسی ص 671.
(358) - بشارة المصطفی ص 270 – روضة الواعظین 1 / 147 – کشف الغمّة 1 / 353 – عیون اخبار الرّضا علیه السلام 1 / 225 ح 3.
(359) - مصباح المتهجّد ص 671.
(360) - عیون اخبار الرّضا علیه السلام 1 / 225 ح 3.
(361) - عیون اخبار الرّضا علیه السلام 1 / 225 ح 4.
(362) - امالی شیخ طوسی ص 39 ح 44 مجلس دوّم – بشارة المصطفی ص 261.
(363) - قال الفیروزآبادی: هجر محرکة بلدة بالیمین بینه و بین عثریوم و لیله مذکر مصروف و قد یؤنث و یمنع و النسبة هجری و هاجری و اسم لجمیع ارض البحرین و قریة کانت قرب المدینة.
(364) - المزفت:
المطلی بالزفت.
(365) - امالی شیخ طوسی ص 40 ح 45 مجلس دوّم.
(366) - نوعی گیاه خوشبو.
(367) - امالی شیخ طوسی ص 43 ح 46.
(368) - همان ح 47.
(369) - یقال: نقه المریض من علته اذا بریء و أفاق لکن فیه ضعف لم یرجع الی کمال قوته بعد، فهو ناقه.
(370) - خصال 2 / 412 ح 16 – الطرائف 1 / 134 ح 212 – العمدة ص 267 ح 423.
(371) - امالی شیخ صدوق ص 125 مجلس 26 ح 6 – بشارة المصطفی ص 23.
(372) - امالی شیخ صدوق ص 287 مجلس 48 ح 3 – در تفسیر عیّاشی 2 / 211 ح 45، این حدیث با سند خود از جابر از امام محمّد باقر علیه السلام نقل شده‌ست
(373) - الظاهر أن الصحیح هکذا: مشاشاه کمشاشی البعیر، فصحف و قد ذکر فی کتاب الصفین فی حلیته علیه السلام :
عظیم المشاشین کمشاش السبع الضاری بلفظ التثنیة و قال الجزری جلیل المشاش ای عظیم رؤوس العظام کالمرفقین و الکتفین و الرکبتین و هذا واضح.
(374) - حدید / 21.
(375) - واقعه / 30.
(376) - همان / 33.
(377) - محمّد صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم / 15.
(378) - مطفّفین / 26.
(379) - ذلک لأن معنی قوله: «ضخم الکرادیس» هو معنی قوله «مشاشاه کمشاشی البعیر».
(380) - تفسیر قمّی 2 / 336.
(381) - نمل / 19.
(382) - امالی شیخ صدوق ص 558 ح 1 مجلس 83 – تفسیر فرات کوفی ص 552 – روضة الواعظین 1 / 144.
(383) - نوعی گل.
(384) - به سوره‌های شعراء، نمل و قصص، طواسین ثلاثه گفته می‌شود.
(385) - نمل / 19.
(386) - تفسیر فرات کوفی ص 413 ح 552.
(387) - قرب الاسناد ص 53.
(388) - امالی شیخ طوسی ص 257 ح 464 - دلائل الامامة ص 23.
(389) - عیون اخبار الرّضا علیه السلام 2 / 59 ح 226.
(390) - همان 2 / 27 ح 12.
(391) - امالی شیخ طوسی ص 354 ح 734.
(392) - امالی شیخ طوسی ص 668 ح 1399 – مناقب ابن شهرآشوب 2 / 351 با اختصار.
(393) - قرب الاسناد ص 80 – تهذیب الاحکام 7 / 364 ح 40 – وسائل الشّیعه 21 / 251 ح 27014.
(394) - خرائج و جرائح 2 / 535.
(395) - فرقان / 54.
(396) - فی المصدر 3 / 347: «من همتی».
(397) - النهمة: بلوغ الهمة و الشهوة فی الشیء.
(398) - مناقب ابن شهرآشوب 2 / 181.
(399) - معانی الاخبار ص 103 ح 1 – امالی شیخ صدوق ص 592 مجلس 86 ص 19 – خصال 2 / 640 ح 17.
(400) - نمل / 19.
(401) - الحبرة کعنبة: ثوب یصنع بالیمین من قطن أو کتان. والاهاب: الجلد مالم یدبغ و المراد:
نبت طیب الرائحة.
(402) - فی المصدر: مبغضاً.
(403) - فی المصدر: و ثلثی الجنة راجع 3 / 351 ط المطبعة العلمیة.
(404) - حجّ / 28.
(405) - سجده / 16.
(406) - مناقب ابن شهر آشوب 3 / 349 تا 356.
(407) - قطوان نام محلّیست در کوفه و این عبا در آنجا بافته می‌شود.
(408) - دحیّه‌ی کلبی جوان خوش سیمایی بود که غالباً جبرئیل به شکل او نازل می‌شد.
(409) - مکارم الاخلاق ص 131 – وسائل الشّیعة 21 / 251 ح 27015 – بحارالأنوار 76 / 322.
(410) - کشف الغمّة 1 / 285 – الطرائف 1 / 110 ح 162.
(411) - اقبال الأعمال ص 585 – در کامل الزّیارات این حدیث یافت نشد.
(412) - فی المصدر: ما فعلت درع سلحتکها، راجع 1 / 471.
(413) - در روایت 33 همین باب بعد از کلمه‌ی «ثَمَنَهُا» کلمه‌ی «الّا» آمده‌ست.
(414) - کشف الغمّة 1 / 348.
(415) - در روایت 33 همین باب بعد از کلمه‌ی «ثَمَنَهُا» کلمه‌ی «الّا» آمده است و با توجّه به این کلمه باید «حطمیة» را فرسوده و شکسته شده معنا کرد، گر چه بعضی گفته‌اند «حطمیة» نوعی زره آهنین می‌باشد.
(416) - فرقان / 54.
(417) - رعد / 39.
(418) - کشف الغمّة 1 / 348.
(419) - مناقب ابن شهرآشوب 3 / 350.
(420) - بقره / 130.
(421) - أی ضمخنها بالطیب و عن ابن درید أنها لغة عامیة و الصواب غللنها.
(422) - بقره / 130 و عنکبوت / 27.
(423) - لعله أراد معنی قولهم:
«رجل من القریتین عظیم» فافهم، ص 122.
(424) - کشف الغمّة 1 / 367 – مناقب ابن شهر آشوب 3 / 12.
(425) - بحارالأنوار 43 / 123 ح 31.
(426) - کشف الغمّة 1 / 352 – مناقب ابن شهرآشوب 3 / 346 با کمی اختلاف در لفظ.
(427) - الخرائج و الجرائح 2 / 536.
(428) - فی النسخة المطبوعة و المصدر 1 / 488: فدفعها الی علی علیه السلام و هو سهو ظاهر فإن قائل الکلام هو نفسه علیه السلام کما یقول: اشتریت الخ.
(429) - أقول: و کانت أسماء هذه مکناة بام سلمة و کانت یقال لها خطیبة النساء فما روی فی قصة زفافها عن ام سلمة فانما هی اسماء بنت یزید بن السکین بن رافع لا ام سلمة التی زوجها النبی بعد ذلک الزفاف بسنة أو أکثر.
(430) - انتهی ملخصاً. راجع 1 / 500.
(431) - قد آثرنا هناک (ص 126 س 23) نسخة «الشک» بدل «الشرک» فراجع.
(432) - کشف الغمّة 1 / 353.
(433) - همان.
(434) - محمّد بن ابی بکر یکی از بهترین یاران حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام بود و حضرت آنقدر به او علاقه داشتند که فرمودند:
او پسر من است.
(435) - چنانچه ملاحظه نمودید در این نسخه‌ی روایت، اصلاً کلمه‌ی «شرک» نیست بلکه کلمه‌ی «شکّ» است و لذا لزومی به این وجوه گفته شده نیست.
(436) - کشف الغمّة 1 / 363.
(437) - آصع جمع صاع، ذکره صاحب القاموس فی مادة فرق، قال: «الفرق مکیال بالمدینة یسع ثلاثة آصع» و فی المصباح: «و نقل المطرزی عن الفارسی انه یجمع – صاع - أیضاً علی آصع بالقلب کما قیل دارو آدر بالقلب و هذا الذی نقله جعله أبوحاتم من خطا العوام و قال ابن الانباری: و لیس عندی بخطأ فی القیاس، لانه و ان کان غیر مسموع من العرب (یعنی من العرب الجاهلی) ولکنه قیاس ما نقل عنهم و هو انهم ینقلون الهمزة من موضع العین الی موضع الفاء فیقولون أبار و آبار، ذیل أقرب الموارد.
(438) - المصدر 1 / 494 و له کلام بعد هذه الروایة من أن الحاضرة عند زفافها لابد أن تکون هی سلمی بنت عمیس - اخت اسماء - زوجة حمزة بن عبدالمطلب.
(439) - کشف الغمّة 1 / 365.
(440) - بقره / 130.
(441) - کشف الغمّة 1 / 367.
(442) - در کشف الغمّة به جای این کلمه «مِنْهُمَا» آمده‌ست.
(443) - کشف الغمّة 1 / 368.
(444) - «قطره» چنانچه در بیان خواهد آمد، نام قریه‌ایست در حومه‌ی بحرین که لباس‌های آن معروف است.
(445) - در قدیم نیز مانند الآن پول ممالک مختلف ارزش‌های متفاوتی داشته و ظاهراً درهم قطری از درهم‌های با ارزش به شمار می‌آمده‌ست.
(446) - بقره / 130.
(447) - کشف الغمّة 1 / 472.
(448) - الکافی 5 / 377 ح 1.
(449) - همان ح 2.
(450) - الکافی 5 / 377 ح 3.
(451) - همان ح 4.
(452) - «جَرْدَ بُرْدٍ» به چند معنا استعمال شده‌ست. طبق بیان مرحوم مجلسی رحمة الله علیه در چند سطر قبل به معنای لباس کهنه آمده و در لسان العرب 3 / 87 به معنای لباس راه راه، آمده‌ست.
(453) - الکافی 5 / 377 ح 5.
(454) - الکافی 5 / 378 ح 6.
(455) - همان ح 7.
(456) - الکافی 5 / 537 ح 5.
(457) - الکافی 5 / 377 ح 3.
(458) - کهف / 110.
(459) - الکافی 5 / 568 ح 54.
(460) - فی النسخة المطبوعة هناک تصحیف غریب راجع ص 42.
(461) - فرقان / 54.
(462) - المصدر ص 107.
(463) - تفسیر فرات ص 292 ح 394.
(464) - علل الشّرایع 1 / 155 ح 1.
(465) - علل الشّرایع 1 / 156 ح 2.
(466) - لا یعرف لابی ذر هجرة الی حبشة.
(467) - راجع 39 / 207 من الطبعة الحدیثة.
(468) - علل الشّرایع 1 / 163 ح 2.
(469) - بعضی نقل کرده‌اند که شاید سه مطلب مهم از این حدیث شریف به دست آید:
الف) ثمره‌ی این نزاع بین علی و زهراء علیهما السلام آزاد شدن آن کنیزک بوده. ب) فضیلت و برتری حضرت فاطمه سلام الله علیها که کنیزک برای خاطر آن شفیعه‌ی روز جزا آزاد شد. ج) مقام و منزلت حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام.
(470) - مناقب 3 / 343.
(471) - بشارة المصطفی ص 101.
(472) - ما نقله المصنف رحمة الله یخالف النسخة المطبوعة کثیراً و لذلک ننقله من المصدر 3 / 208 لمزیدة الفائدة:
«لَمَّا انْصَرَفَتْ مِنْ عِنْدِ أَبِی بَکْرٍ أَقْبَلَتْ عَلَی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ علیه السلام. فَقَالَتْ لَهُ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ اشْتَمَلْتَ مَشِیمَةَ الْجَنِینِ وَ قَعَدْتَ حُجْرَةَ الظَّنِینِ، نَقَضْتَ قَادِمَةَ الأَجْدَلِ، فَخَانَکَ رِیشُ الْأَعْزَلِ، هَذَا ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ قَدِ ابْتَزَّنِی نُحَیْلَةَ أَبِی وَ بُلَیْغَةَ ابْنَیَّ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَجَدَّ فِی ظُلَامَتِی وَ أَلَدَّ فِی خِصَامِی، حَتَّی مَنَعَتْنِی قَیْلَةُ نَصْرَهَا وَ الْمُهَاجِرَةُ وَصْلَهَا وَ غَضَّتِ الْجَمَاعَةُ دُونِی طَرْفَهَا، فَلا مَانِعَ وَ لا دَافِعَ، خَرَجْتُ وَ اللَّهِ کَاظِمَةً وَ عُدْتُ رَاغِمَةً وَ لَیْتَنِی لا خِیَارَ لِی، لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ ذَلِکَ مِتُّ قَبْلَ ذِلَّتِی وَ تُوُفِّیتُ قَبْلَ مَنِیَّتِی عَذِیرِی فِیکَ اللَّهُ حَامِیاً وَ مِنْکَ عَادِیاً، وَیْلاهْ فِی کُلِّ شَارِقٍ وَیْلاهْ مَاتَ الْمُعْتَمَدُ وَ وَهَنَ الْعَضُدُ شَکْوَایَ إِلَی رَبِّی وَ عَدْوَایَ إِلَی أَبِی،. . .» و باقی الکلام لیس فیه کثیر اختلاف فراجع.
(473) - مناقب ابن شهر آشوب 2 / 208.
(474) - مناقب ابن شهر آشوب 3 / 343.
(475) - أی کان رؤوسهم التاج فی اذنهم القرط و فی معصمهم الدملوج و هو حلی یلبس فی المعصم.
(476) - بقره / 156.
(477) - الکافی 5 / 86 ح 1 – امالی شیخ طوسی ص 660 مجلس 35.
(478) - امالی شیخ طوسی ص 660 ح 1369.
(479) - امالی شیخ طوسی ص 668 مجلس 36.
(480) - والذی یخطر بالبال أن «حیاتی» مصحف «حیائی» فیستقیم معنی الشعر و سیاق الکلام و لازمه کون الاشعار شکوائیة فی حیاتها سلام الله علیها لا رثائیة وفاتها بل هو الظاهر من سیاقها کما لا یخفی.
(481) - دعوات راوندی ص 47 ح 116.
(482) - این حدیث با کمی اختلاف در لفظ در کشف الغمّة 1 / 473 از حضرت باقر علیه السلام نقل شده‌ست.
(483) - یعنی اباعبدالله محمد بن خالد البرقی.
(484) - امالی شیخ طوسی ص 44 ح 17 مجلس 2 - مناقب ابن شهر آشوب 3 / 330.
(485) - تکویر / 7.
(486) - مناقب ابن شهر آشوب 3 / 325.
(487) - یوسف / 85.
(488) - یوسف / 86.
(489) - خصال شیخ صدوق رحمة الله علیه / 272 ح 15.
(490) - امالی شیخ طوسی ص 188 ح 316 مجلس هفتم.
(491) - قصص الانبیاء راوندی ص 309 ح 382.
(492) - الخرائج و الجرائح 2 / 524.
(493) - مناقب ابن شهر آشوب 2 / 205.
(494) - من لا یحضره الفقیه 1 / 297 ح 907.
(495) - مائده / 80.
(496) - حجّ / 11.
(497) - کهف / 104.
(498) - بقره / 12.
(499) - یونس / 35.
(500) - جاثیة / 27.
(501) - هود / 28.
(502) - راجع معانی الاخبار ص 356، ط المکتبة الصدوق.
(503) - معانی الاخبار ص 354 ح 1 – ضمناً این حدیث با کمی اختلاف در لفظ و اختصار در دلائل الامامة مرحوم طبری ص 41 آمده‌ست.
(504) - مائده / 80.
(505) - هود / 44.
(506) - زمر / 15.
(507) - أعراف / 96.
(508) - زمر / 51.
(509) - حجّ / 13.
(510) - کهف / 50.
(511) - همان / 104.
(512) - بقره / 12.
(513) - یونس / 35.
(514) - جاثیة / 27.
(515) - هود / 28.
(516) - مائده / 80.
(517) - زمر / 15.
(518) - حجّ / 13.
(519) - کهف / 50.
(520) - همان / 104.
(521) - بقره / 12.
(522) - یونس / 35.
(523) - جاثیة / 27.
(524) - قصص / 66.
(525) - هود / 28.
(526) - ضحی / 3.
(527) - مائده / 80.
(528) - أنفال / 1.
(529) - همان / 43.
(530) - أنعام / 129.
(531) - فی معانی الاخبار - ط مکتبة الصّدوق - ص 357 و «النمیر» : الماء النامی فی الحشد و قال فی ذیله بأنه اتصواب فان الحشد من العین مالا ینقطع ماؤها.
(532) - حجّ / 13.
(533) - کهف / 50.
(534) - إسراء / 62.
(535) - کهف / 50.
(536) - یونس / 35.
(537) - بقره / 280.
(538) - کذا فی النسخ المطبوعة ولم أتحققه، فراجع و تحرر.
(539) - امالی شیخ طوسی ص 374 ح 804 - 55.
(540) - ضحی / 3.
(541) - برای ایشان سنگ نرم کوبیده نمی‌شود.
(542) - انفال / 1.
(543) - همان / 43.
(544) - مرحوم علّامه رحمة الله علیه می‌فرماید:
فقط در معانی الأخبار این جمله‌ی «سورة السّاغب» آمده امّا در کتب دیگری نیز همین گونه این جلمه ذکر شده که این کتب عبارتند از: امالی طوسی المجلس الثالث عشر - بلاغات النّساء ص 32 – شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 16 / 233 – کشف الغمّة 1 / 492 – معانی الأخبار ص 354.
(545) - اسراء / 62.
(546) - کهف / 50.
(547) - بقره / 280.
(548) - مرحوم علّامه می‌فرماید به معنی صبر است، امّا در کتب به معنای صبر زرد یا گیاهی شبیه آن آمده‌ست.
(549) - البته در روایت «انفساً» آمده نه «نفساً».
(550) - دلائل الامامة ص 45.
(551) - در لسان العرب 5 / 406 کلمه‌ی «لَکَزَهُ» به دو معنا استعمال شده است:
الف) زدن با هر وسیله‌ی ممکن به تمام بدن با شدّت فراوان
ب) فشار دادن به سینه با تمام کف دست که البته در عبارت فوق با توجّه به کلمه‌ی «نعل السّیف» همان معنای اوّل مُراد است.
(552) - امالی شیخ طوسی ص 400 ح 893.
(553) - آل عمران / 42.
(554) - همان / 43.
(555) - امالی شیخ صدوق ص 112 ح 2 مجلس 24.
(556) - امالی شیخ صدوق ص 135 ح 4 مجلس 28.
(557) - ای لا بسین رداء الفخر.
(558) - معانی الاخبار ص 404 ح 69.
(559) - قد کثر فی هذا الباب ذکر أسماء بنت عمیس و أن فاطمة سلام الله علیها أوصت الیها بکذا وکذا. لکنه ینافی ما هو الثابت فی التاریخ من انها کانت زوجة جعفر بن أبی طالب ثم بعد شهادته تزوجه أبوبکر ابن أبی قحافة و بعد وفاته فی سنة ثلاث و عشرة من الهجرة بعد رحلة النبی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم بأزید من سنتین تزوجها علی بن ابی طالب علیه السلام فکانت عنده مع ابنه محمد بن أبی بکر، فاما أن یکون وفاة فاطمة سلام الله علیها بعد هذه السنة و لم یقل به أحد أوکان «اسماء بنت عمیس» مصحفاً عن سلمی امرأة أبی رافع کما مر عن امالی المفید ص 172 و یجیء فی غیره من المصادر أو سلمی امرأة حمزة بن عبدالمطلب و هی اخت اسماء بنت عمیس کما احتمله الاربلی فی کشف الغمة و قد مر ص 136 و اما أن یکون مصحفاً عن اسماء بنت یزید بن السکن کما مر فی ص 132 عن الکنجی الشافعی و هو الاشبه.
(560) - ما جعلناه بین العلامتین ساقط عن النسخة المطبوعة، موجود فی المصدر 3 / 362 و هو الصحیح فان أمامة بنت اختها زینب بنت رسول الله صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم زوجة أبی العاص بن الربیع قال أبوعمر فی الاستیعاب: تزوجها - یعنی أمامة - علی بن ابی طالب علیه السلام بعد فاطمة سلام الله علیها، زوجها منه الزبیر بن العوام و کان أبوها أبوالعاص قد أوصی بها الیه.
(561) - کذا فی النسخ المطبوعة و هکذا المصدر 3 / 364 و هو سهو و الصحیح: «قالت سلمی امرأة أبی رافع» کما مر عن المفید ص 172 و یجیئ عن ابن بابویه ص 188 راجع کتب الرجال أیضاً.
(562) - مناقب ابن شهر آشوب 3 / 356.
(563) - مناقب ابن شهر آشوب 3 / 365.
(564) - فی بعض النسخ: و ان افتقادی واحداً بعد واحد و هو الصحیح فانه علیه السلام تمثل بهذه الاشعار و أنشدها، لا أنه أنشأها.
(565) - فی المصدر: یا أمة الله، راجع 2 / 64.
(566) - راجع ص 183 فیما سبق.
(567) - کشف الغمّة 1 / 499.
(568) - شوری / 53.
(569) - کشف الغمّة 1 / 502.
(570) - شوری / 53.
(571) - الساعة أو بعد ساعة. ظ.
(572) - فی النسخة المطبوعة «وأشد خوفاً من الله أن أوبخک» و هو ناقص قطعاً فانه لابد فی الکلام من صلة متممه لا فعل تفصیل فی قوله علیه السلام :
اعلم و ابر واتقی و اکرم و اشد خوفاً من الله.
(573) - بقره / 156.
(574) - روضة الواعظین 1 / 150.
(575) - بقره / 156.
(576) - أعراف / 87.
(577) - الکافی 1 / 458 ح 3.
(578) - الکافی 1 / 241 ح 5.
(579) - یک ذراع: از آرنج تا سر انگشتان دست انسان.
(580) - الکافی 6 / 18 ح 2.
(581) - الکافی 3 / 228 ح 3.
(582) - الکافی 8 / 375 ح 564.
(583) - اقبال الاعمال ص 623.
(584) - یرید اسقاطها فی قولها: «بما لم یرز» فان أصلها «لم یرزء».
(585) - مناقب ابن شهر آشوب 3 / 361.
(586) - احتجاج علامه‌ی طبرسی رحمة الله علیه / 278.
(587) - مریم / 84.
(588) - کتاب اسرار آل محمّد؛ (سلیم بن قیس هلالی) ص 862 ح 48.
(589) - زیادة جعلها فی المصدر 2 / 177 بین العلامتین و لم یذیل بشیء و کیف کان فهی الزیادة یستدعیها السیاق کما یأتی آنفا من کلامها سلام الله علیها.
(590) - عرضنا الحدیث علی المصدر 1 / 177 صححنا بعض الفاظه المصحفة.
(591) - علل الشّرایع 1 / 185 ح 2.
(592) - پس معلوم می‌شود کسی که این خبر را به حضرت زهراء سلام الله علیها داده دروغ گفته‌ست. لذا حضرت صادق علیه السلام چنانکه در صدر حدیث خواندیم او را از افراد شقی معرّفی کرده‌ست.
(593) - علل الشّرایع 1 / 184 ح 1 – الکافی 1 / 459 ح 4 – التهذیب 1 / 440 ح 67 – وسائل الشّیعة 2 / 530 ح 2825.
(594) - قرب الاسناد ص 43 – وسائل الشّیعة 2 / 533 ح 2835.
(595) - فی المصدر المطبوع 1 / 176: «ان لا یصلی علیها رجال».
(596) - توبه / 97.
(597) - علل الشّرایع 1 / 185 ح 1 با کمی اختلاف.
(598) - امالی شیخ صدوق ص 491 ح 7 مجلس 74.
(599) - الاسرة: جمع سریر و هو النحت و یغلب علی تخت الملک؛ لان من جلس علیه من اهل الرفعة یکون مسروراً و الحاف جمع لحاف – علی غیر قیاس – و المراد هنا غطاء التخت.
(600) - دلائل الامامة مرحوم طبری ص 43.
(601) - امالی شیخ صدوق ص 658 ح 9 مجلس 94 – مستدرک الوسائل 2 / 289 ح 1993 - 1.
(602) - عطف علی قوله «لما مرضت».
(603) - امالی شیخ طوسی ص 156 ح 258 - 10 مجلس 6.
(604) - خصال شیخ صدوق 2 / 360 ح 50 – روضة الواعظین 2 / 280 – تفسیر فرات کوفی ص 571 ح 733 با کمی اختلاف – اختصاص شیخ مفید ص 5.
(605) - کذا فی النسخة و فیه المهروی خ ل و قد مر عن الکافی (1 / 458) الهرمزانی راجع ص 193 فیما سبق.
(606) - بقره / 156.
(607) - یونس / 109.
(608) - و القیاس: سؤوم.
(609) - امالی شیخ مفید ص 281 ح 7 مجلس 33.
(610) - بقره / 156.
(611) - دلائل الامامة مرحوم طبری ص 46.
(612) - تهذیب الاحکام 2 / 2 ح 184.
(613) - همان ح 185.
(614) - حجّ / 7.
(615) - در لسان العرب جلد 11، صفحه‌ی 639 گفته میل، قطعه‌ای از زمین است که با دو علامت، ابتدا و انتهای آن مشخص گردد و همچنین گفته شده:
به اندازه‌ای که چشم قدرت دیدن دارد مقدار یک میل به حساب می‌آید.
در فرهنگ معین صفحه‌ی 1534 آمده مقدار میل یک سوّم فرسخ شرعیست که اگر فرسخ شرعی را 5400 متر حساب کنیم یک میل حدوداً 1800 متر می‌باشد.
(616) - ترجمه‌ی مقاتل الطالبیّین ص 67.
(617) - مصباح کفعمی ص 511، فصل 42 با کمی اختلاف در لفظ.
(618) - مصباح المتهجّد ص 812.
(619) - دلائل الامامة ص 42.
(620) - یک اوقیه برابر با هفت مثقال است و بعضی گفته‌اند برابر با چهل درهم می‌باشد. لسان العرب 10 / 12.
(621) - امالی شیخ صدوق ص 18 حدیث 4.
(622) - عیون اخبار الرّضا علیه السلام 2 / 8 ح 21.
(623) - عیون اخبار الرّضا علیه السلام 2 / 26 ح 6 با کمی اختلاف در لفظ.
(624) - همان 2 / 32 ح 55.
(625) - صحیفة الرّضا علیه السلام ص 63 ح 101.
(626) - عیون اخبار الرّضا علیه السلام 2 / 30 ح 38.
(627) - ثواب الاعمال ص 216.
(628) - ثواب الاعمال ص 217.
(629) - هو علی بن أحمد بن عبدالله بن أحمد بن محمد بن خالد البرقی. راجع المستدرک 3 / 665.
(630) - ثواب الاعمال ص 219.
(631) - مناقب ابن شهر آشوب 3 / 326.
(632) - امالی شیخ مفید ص 130 ح 6.
(633) - طور / 21 - راجع المصدر ص 169.
(634) - تفسیر فرات ص 443 ح 585.
(635) - طور / 21 - راجع المصدر ص 171.
(636) - تفسیر فرات ص 444 ح 587.
(637) - طور / 21.
(638) - أنعام / 84.
(639) - همان / 85.
(640) - آل عمران / 187.
(641) - أنعام / 84.
(642) - همان / 85.
(643) - کمال الدّین شیخ صدوق رحمة الله علیه / 114.
(644) - هکذا فی النسخة المطبوعة و یحتمل أن یکون اللفظ هکذا: عصبتی الی تنتمی و قد مر الخبر عن المناقب تحت الرقم 1 و فیه: کل بنی أم. فراجع.
(645) - هود / 46.
(646) - معانی الاخبار ص 105 ح 1.
(647) - معانی الاخبار ص 106 ح 2.
(648) - هذا هو الصحیح، راجع المصدر ص 109، رجال النجاشی ص 280 و فی المطبوعة محمّد بن القاسم المفضل.
(649) - معانی الاخبار ص 106 ح 3.
(650) - عیون اخبارالرّضا علیه السلام 2 / 63 ح 264.
(651) - هود / 45.
(652) - همان / 46.
(653) - عیون اخبارالرّضا علیه السلام 2 / 234 ح 4.
(654) - مناقب ابن شهر آشوب 3 / 325.
(655) - أنعام / 84 و 85.
(656) - آل عمران / 61.
(657) - نساء / 23.
(658) - احتجاج 2 / 324.
(659) - نساء / 23.
(660) - أنعام / 84.
(661) - آل عمران / 61.
(662) - نساء / 23.
(663) - تفسیر علی بن ابراهیم القمی 1 / 209.
(664) - نساء / 23.
(665) - آل عمران / 61.
(666) - احزاب / 40.
(667) - مناقب ابن شهرآشوب 3 / 356.
(668) - الکافی 7 / 48 ح 4.
(669) - الکافی 7 / 48 ح 5.
(670) - الکافی 7 / 49 ح 6.
(671) - همان 7 / 48 ح 3 با کمی اختلاف در لفظ.
(672) - الکافی 7 / 47 ح 1.
