فصل ششم: تفسير و بررسی فرازهايی از مناجات ها

در مقدمات مباحث، به اين نکته اشاره کرديم که مناجات های نظامی در اوايل هر يک از قسمت های ديوان او، معارف فراوانی مربوط به الهيات، اخلاقيات، حکمت و عرفان دارد که از امتيازهای بسيار عالی برخوردار است.

البته در ميان ديگر ابيات نظامی در قسمت های مختلف ديوان وی، مطالب فراوانی مربوط به اصول معارف انسان شناسی و جهان بينی و توحيد و غير آن وجود دارد که متأسفانه تاکنون درباره آنها بررسی و تحقيق اساسی و همه جانبه صورت نگرفته است.

در اين مباحث، به توضيح و تفسير فرازهايی از مناجات های نظامی می پردازيم و با عنايات خداوندی به بررسی ديگر ابيات پر محتوای نظامی نيز خواهيم پرداخت.

نام پاک آن ذات اقدس، کليدِ آغازِ همه انديشه ها و پايان همه سخن ها

رسول خدا صلی الله عليه و آله  فرموده است:

کل أمر ذی بآل لم يبتدء بسم الله فهو أبتر.

هر امر مهم اگر با نام خدا شروع نشود، آن امر ناقص است.

بسم اللَّه الرحمن الرحيم

                                                              هست کليدِ درِ گنجِ حکيم

فاتحه فکرت و ختم سخن

                                                                     نام خدای است بر او ختم کن [1]

***

ای نام تو بهترين سر آغاز

                                                                بی نام تو نامه کی کنم باز

ای کار گشای هر چه هستند

                                                                نام تو کليد هر چه بستند[2]

***

نام تو کابتدای هر نام است

                            اول آغاز و آخر انجام است [3]

***

خدا هر کجا گنجی آرَد پديد

                           ز نام خدا سازد آن را کليد[4]

***

به نام آن که هستی نام ازو يافت

                                                                             فلک جنبش، زمين آرام ازو يافت [5]

***

چو نام توام جان نوازی کند

                                                                         به من ديو کی دست يازی کند

ز توست اولين نقش را سرگذشت

                                                                                   به توست آخرين حرف را بازگشت [6]

 

نظامی می گويد: اگر بر دو بال فرشته معرفت و اخلاص بنشينی و برای وصول به آن کمال که اشتياق وصول به آن در اعماق همه جان های پاک آدميان شعله ور است، به سوی گنج بی کران حکمت و رحمت الهی به پرواز درآيی، کليدِ درِ آن گنج نامتناهی را که نام پاک خداوند است، روی آن خواهی يافت.

در اين هنگام، با حق اليقين خواهی ديد که اين کليد آغاز همه انديشه های مفيد و پايان همه سخن های ثمربخش است.

ساده انديشی است اگر کسی بگويد: «نسبت دادن آغاز علم و انديشه به خدا شوخ چشمی است، ولی اين که پايان همه علم و انديشه ها و سخنان، خداست، صدق محض است!» زيرا اگر کسی در نگرش های علمی و دريافت های معرفتی خود، هيچ فروغی فراتر از انعکاس ها و بازتاب های آيينه ای در ذهن خود احساس نکند، چنين شخصی گام به عرصه علم نگذاشته است؛ همان گونه که آيينه و آب صاف و هر جسم صيقلی که صورت اجسام را بتواند منعکس کند، عالِم و آگاه نيست. يعنی اگر آيينه ای را فرض کنيم که صور همه موجودات جهان هستی را نشان دهد، نمی توان آن آيينه را عالِم تلقی کرد، زيرا هيچ آيينه ای «من» يا نفْسی ندارد که اشراف آگاهانه به آنچه در آن منعکس است، داشته باشد.

نسبت علم معمولی که مغزهای معمولی در درک و شناخت حقايق به دست می آورند، به آن علمِ با فروغ که هم «منِ عالِم» را روشن و هم «موضوع معلوم» را صيقلی می دهد، نسبت انعکاس محض آيينه، به علمِ با اشراف و آگاهی به يک موضوع است که تنها از موجود دارای «من (انسان)» ساخته است، زيرا همان گونه که اشاره کرديم، علم و انديشه حقيقی از هنگامی شروع می شود که موضوع علم (معلوم) و موضوع انديشه (آنچه مورد تفکر قرار گرفته)، به عنوان جزئی از کل مجموعه هستی که فروغ خود را از خدا می گيرد، مطرح می شود.

اين گونه طرح شدن معلوم و موضوع تفکر، همراه با آن روشنايی درونی است که انسان عالِم به وسيله معرفت و اخلاص واقعی به دست می آورد. اين است معنای آن حديث بسيار مشهور از امام صادق عليه السلام که می فرمايد:

العلم نور يقذفه الله فی قلب من يشاء من عباده.

علم نوری است که خداوند در دل کسانی از بندگانش می تاباندکه می خواهد.

می دانيم که مشيت خداوند متعال، همواره يا دست کم هنگامی در شئون انسانی بروز می کند که خود انسان زمينه اصلی آن را به وجود بياورد.

آن خداوند ذوالجلال که با کلمه «کن» (باش) همه موجودات را ابداع فرمود و آنها را برای تجلی آيات خود بياراست، نام با عظمتِ ذاتِ ربوبی خود (اللَّه) را هم کليد بازکننده درهای معرفت و اشراف و سلطه بر آن موجودات قرار داد.

شما انسان ها هنگامی که احساس کرديد اين نام مبارک از اعماق جانتان سر می کشد، اگر در آن هنگام گوش دل فرا دهيد، طنين حيات بخش «لبيک» را که خداوند رحمان در اعماق درون شما منعکس کرده است، پيش از رسيدن نام اقدس «اللَّه» بر زبانتان، خواهيد شنيد.

نی که آن اللهِ تو لبيک ماست؟

                                                                              آن نياز و سوز و دردت پيک ماست؟

نی تو را در کار من آورده ام؟

                                    نه که من مشغول ذکرت کرده ام؟

حيله ها و چاره جويی های تو

                                                                           جذبِ ما بود و گشاد آن پای تو

ترس و عشقِ تو کمندِ لطفِ ماست

                                                                              زير هر ياربِّ تو لبيک هاست [7]

***

هست لبيکی که نتْوانی شنيد

                                                                         ليک سر تا پای بتوانی چشيد[8]

 

خدا موجود ازلی و ابدی و سرمدی است که هيچ موجودی سابق بر وجود اقدس او نيست، و بر هستی سلطه و احاطه دارد.

نظامی در ابيات خود با بياناتی گوناگون، اين حقيقت را که خداوند، آن اول است که هيچ چيزی قبل از او نيست، و آن آخری است که هيچ چيزی بعد از وجود او پايدار نيست، ذکر کرده است. در اين ابيات، استحکام مطالب با زيبايی هنر ادبی، چنان شکوفا شده است که نظير آن را کمتر در ادبيات اقوام و ملل می توان پيدا کرد:

پيش وجود همه آيندگان

                                                       بيش بقای همه پايندگان

سابقه سالار جهان قدم

                                                        مرسله پيوند گلوی قلم

اول و آخر به وجود و حيات

                                                                 هست کن و نيست کن کائنات [9]

***

اول او اول بی ابتداست

                                                             آخر او آخر بی انتهاست

هر چه جز او هست، بقاييش نيست

                                                                 اوست مقدس که فناييش نيست

آنچه تغير نپذيرد، تويی

                                                                      وآنچه نمرده است و نميرد، تويی

ما همه فانی و بقا بس توراست

                                                                         ملک تعالی و تقدس توراست [10]

***

در بدايت بدايت همه چيز

                        در نهايت نهايت همه چيز[11]

***

اول الاولين به پيش شمار

                          و آخر الاخرين به آخر کار[12]

 

نظامی با بيان شيوای خود، انسان ها را متوجه فطرت اصلی خود می کند. اگر کسی با ذهن پاک و درون روشن با اين بيانات زيبا ارتباط برقرار کند، می تواند به اندازه ظرفيت خود، خداوندی را در درون خود دريابد که فوق همه تغييرات و تبديلات و وابستگی ها بوده است و او را به عنوان آفريننده زمان، مکان و اجزای هستی دريابد که اوّليّت و آخريّت از آنها انتزاع می شود.

به عبارتی ديگر: انسان با آن بيانات که رهسپار آستانه فطرت خود می شود، به خوبی احساس می کند که اول و آخر، دو نقطه از امتداد هستند که يا در کميت های متصل تصور می شوند، يا در کميت های منفصل، و خداوند سبحان مافوق همه اقسام کميت هاست.

از اين رو، اگر بگوييم او پيش تر از همه اول ها و بعدتر از همه آخرهاست، منظور آن نيست که امتداد کميت وجود خداوند، طولانی تر از هر امتدادی است که در جهان هستی برای آن اولی و آخری وجود دارد.

اين حقيقت در دعای عديله  چنين آمده است:

وجوده قبل القبل فی أزل الآزال و بقائه بعد البعد من غير انتقال و لا زوال.

وجود خداوند سبحان، پيش از پيش در ازل الازال بوده، و بقای او، بعد از بعد پايدار است، بدون دگرگونی و زوال.

البته اين مسئله مهمی است که ما انسان ها با اين مغز و ساختارِ محدودنگرِ خود، نمی توانيم از پهنه هستی فراتر رفته، مفاهيم امتداد و اول و آخر و وسط و پيش و پس را از دريافت های خود به کلی حذف کنيم، ولی اگر يک انسان به آن اندازه از رشد و کمال مغزی و روانی برسد که بتواند از راه «علم حضوری»، «من» خود را دريابد، خواهد ديد که اين «من» چگونه فوق همه کميت ها و کيفيت هاست، و چگونه اول و آخر و وسط و پيش و پس، در هويت آن (من) از بين می رود.

نظامی در اين ابيات، صفات خداوند را به طور عموم، ازلی و ابدی معرفی می کند؛ در صورتی که با توجه به انقسام صفات به: «صفات ذاتی» و «صفات فعلی»، فقط صفات ذاتی هستند که مانند ذات اقدس ربوبی، ازلی و ابدی هستند، نه صفات فعلی که از فعاليت های گوناگون خداوندی منتزع می شوند، مانند خالقيت و رازقيت، زنده کردن و ميراندن و حتی خود اراده. اين معنی منافاتی با اين ندارد که قدرت خداوندی به اراده و مشيت و ديگر صفات فعلی، عين ذات مقدس او و در نتيجه از صفات ذاتی باشد.

خدا ابداع کننده موجودات جهان هستی و انشاکننده آنها، بدون سابقه وجودی است.

نظامی در ابيات زير، خلقت جهان را بدون سابقه وجود متذکر می شود. در اين ابيات معلوم می شود که نظامی رابطه عليت- به معنای اصطلاحی آن را- ميان خدا و موجودات نپذيرفته، و از هر فرض فلسفی که مستلزم قِدَم عالم باشد، روی گردان بوده است. اين طرز تفکر، مستند به مکتب اسلام است که خداوند را ابداع و انشاکننده موجودات جهان هستی، بدون سابقه مادی و غير مادی می داند:

مبدع هر چشمه که جوديش هست

                                                                           مخترع هر چه وجوديش هست [13]

***

ای هست کنِ اساسِ هستی

                                                              کوته ز درت دراز دستی [14]

***

ای جهان را ز هيچ سازنده

                                                                 هم نوا بخش و هم نوازنده [15]

***

آفريننده خزائن جود

                                                             مبدع و آفريدگار وجود[16]

 

اين ابيات، به صراحت گويای آن است که خداوند سبحان، کائنات را بدون سابقه مادی و غير مادی ابداع و انشا فرموده است. مسئله ای که در اين باره وجود دارد، اين است که خداوند چگونه اين عالم را از عدم به وجود آورده است؟ پاسخ: خداوند هيچ چيزی را از عدم به وجود نياورده است، زيرا عدم نمی تواند منشأ وجود شود، وگرنه مستلزم تناقض صريح می شود.

آنچه خداوند انجام داده، روشن کردن چراغ وجود در ظلمت عدم است، نه اين که عدم، ماده و منشأ وجود قرار بگيرد. اين گونه خلقت انشايی و ابداعی، در وجود خود ما نيز قابل مشاهده است. اگر دقت کنيد، خواهيد ديد که آن همه تصورات و تصديقات، خصوصاً حقايق تجريدی که مانند کليات و اعداد در ذهن ما به وجود می آيد، بدون سابقه چيزی است که ماده يا منشأ آنها بوده باشد. مثلًا، هنگامی که شما صورت ماه را در ذهن خود منعکس می کنيد، چنان نيست که صورت ماه در ذهن شما از موجودی مادی يا غير مادی ناشی شده است که به منزله ماده اوليه صورت ماه بوده باشد.

هم چنين، هنگامی که شما مفهوم کلی انسان را به طور تجريد شده، در ذهن خود به وجود می آوريد، چنان نيست که آن مفهوم کلی، با سابقه يک حقيقتی به وجود آمده است که به منزله ماده آن مفهوم کلی بوده باشد.

هم چنين، هنگامی که عددی مانند «2» را در ذهن خود به وجود می آوريد، معنايش آن نيست که عدد مزبور از يک چيز تبديل يافته باشد؛ همان گونه که يک امر عادی از يک امر مادی ديگر تبديل می يابد. مثال دوم و سوم کلی و عدد برای مطلب ما مناسب تر است، زيرا از مقوله موجوداتی هستند که بی سابقه مادی و محلی در ذهن به وجود می آيد؛ در صورتی که صورت ماه در ذهن، مانند انعکاس آيينه است. اين مطلب قابل ترديد و انکار نيست.

بی ترديد، آنچه به صورت يک مشکل برای مغز آدمی مطرح است، دريافت رابطه وجود خداوند با موجودات جهان هستی است. اگر بتوانيم اين حقيقت را درک کنيم که نسبت وجود موجودات جهان هستی به خدا، مانند وجود يک عدد مانند عدد «2» برای ما انسان هاست که هيچ گونه استقلال و هويتی در مقابل موجوديت ما نمی تواند از خود نشان دهد، و هيچ گونه نيازی به داشتن ماده سابقه ندارد، مشکل ما حل می شود. در اين مسئله، مباحث متعددی وجود دارد که اين مجال، محل بررسی آنها نيست.

خداوند متعال، خالق همه موجودات است و وجود همه آنها مستند به اوست.

نظامی مانند همه خداپرستان ديگر، خصوصاً با شيوه اعتقادی که در اسلام مطرح است، همه موجودات را به خدا مستند می داند و او را خالق همه موجودات می داند. اگرچه ابيات يادشده که تا حدودی بحث و بررسی شد، همين مطلب را نيز اثبات کرد، ولی ابياتی که در ادامه می آوريم، خالقيت خداوند را بر همه موجودات به طور کلی اثبات می کند. امتياز اين گونه ابيات هنری درباره خالقيت خداوندی در اين است که به اضافه اين که زبان شعر، آن هم از شاعری مانند نظامی، زبان روح آدمی است، و علاوه بر اين که انسان را متوجه فطرت خود می کند، حالت نيايش در بيان توحيد و خالقيت خداوندی، عميق ترين سطوح جان آدمی را نيز به هيجان درمی آورد و جان را فوق استدلال و بازی با مفاهيم قرار می دهد:

ای همه هستی ز تو پيدا شده

                                                                     خاک ضعيف از تو توانا شده [17]

***

ای هر چه رميده و آرميده

                                                          در کن فيکون تو آفريده [18]

***

ای امر تو را نفاذ مطلق

                                                          وز امر تو کائنات مشتق [19]

***

                                   ای جهان ديده بود خويش از تو                             

                                                                 هيچ بودی نبوده پيش از تو

                     ای برآرنده سپهر بلند                            

                                                                 انجم افروز و انجمن پيوند

آفريننده خزائن جود          

                                                        مبدع و آفريدگار وجود

سازمند از تو گشته کار همه

                                                          ای همه و آفريدگار همه

به حيات است زنده موجودات

                                                                    زنده بلک از وجود توست حيات

هست بود همه درست به تو

                                                                       بازگشت همه به توست، به تو[20]

***

همه آفريده است بالا و پست

                                                                تويی آفريننده هر چه هست

نبود آفرينش تو بودی خدای

                                                                    نباشد همی هم تو باشی به جای

به خلوت بُدی کافرينش نبود

                                                                        نه چون کرده شد بر تو زحمت نمود

پديدآور خلق عالم تويی

                                                                         تو ميرانی و زنده کن هم تويی [21]

***

گر مايه جويست ور پشيزی

                                                                         از چار گهر[22] در اوست چيزی

اما نتوان نهفت [23] آن جست

                                                                           کاين دانه در آب و خاک چون رست

گر مايه زمين بدو رساند

                                                                بخشيدن صورتش چه داند

زآن جا که ضمير تيز پی بود

                                                                   در دانه جمال خوشه کی بود

گيرم که ز دانه خوشه خيزد

                                                           در قالب صورتش که ريزد

در پرده اين خيال گردان

                                                           آخر سببی است حال گردان

نزديک تو آن سبب چه چيز است

                                                                بنمای که اين سخن عزيز است

داننده هر آن سبب که بيند

                                                 داند که مسبب آفريند

زنهار نظاميا در اين سير

                                                             پا بست مشو به دام اين دير[24]

 

خداوند- جل شأنه- از مقوله صورت و ديگر مقولات پيوسته و وابسته ای نيست که مستلزم نيازمندی وجودِ خدا باشد؛ يعنی اگر صورت باشد، نيازمند ماده، و اگر ماده باشد، نيازمند صورت و غير آن باشد و از انواع وابستگی و پيوستگی ها که با توجه به غنای مطلق آن ذات اقدس، مبراست.

ذات اقدس ربوبی در برابر انواع و اشکال موجودات، کوچک ها، بزرگ ها و تنوعات حاکم در جهان هستی، بازتاب و دگرگونی ندارد.

چه کوهی بَرِ او، چه يک کاه برگ

                                                                          چه با امر او زندگانی، چه مرگ

ز تعظيم در پيش تو هست و نيست

                                                                               اگر باشد و گر نباشد، يکی است [25]

استقلال و غنای مطلق خداوندی و کمال مطلق آن ذات اقدس، فوق همه امور و مقتضيات آنهاست که بتوانند کمترين بازتابی در آن ذات متعال به وجود بياورند، زيرا هيچ يک از اجزای جهان هستی و هم چنين کلِ مجموعی اين جهان، توانايی عرض وجود در برابر خداوند را ندارد، تا خداوند برای برقراری ارتباط خود با آنها مجبور شود موضع گيری خاصی را انتخاب کند، يا از جانب آن موجودات تأثيری در آن مقام شامخ وارد شود.

اين حقيقتی بسيار والاست که دريافت آن برای مغزهای معمولی بسيار دشوار است، زيرا اين مغزها تا چشم به دنيا باز کرده اند، خود را در مقابل و در ارتباط با انواع واقعيات دنيا، در بازتاب های گوناگون ديده اند. واقعياتی که بزرگ تر از انسان است، آنان را به خود خيره کرده، در صورت برخورداری از شرايط ذهنی، آرزوی وصول به آن بزرگ ترها و بهترها را در سر پرورانده اند، و اگر آن بزرگ ترها حالت سلطه و قهر و غلبه بر آنها داشته اند، همواره از آنها ترسان بوده اند. اگر آن اشيا کوچک تر از آنان بوده و احتياج به تسخير آنها در انسان ها وجود داشته باشد، همواره خواسته اند آنها را مملوک و زير سلطه خود قرار دهند. از طرف ديگر، به طور کلی هر چيزی که ممکن است برای  آنان سودمند باشد، خود را به آن نزديک کرده، به هر وسيله ممکن می خواهند آن را در حيطه اختيار خود قرار دهند، و هر آنچه برای آنان ضرری داشته باشد، بازتاب منفی از خود نشان داده، در حال مبارزه با آن برمی آيند.

به هر حال، هر چيزی که کمترين ارتباطی با وجود و حيات مطلوب و نامطلوبِ آنان داشته باشد، فعاليت يا انعکاس و تأثر خاصی در آنان ايجاد می کند، و چون خداوند سبحان بالاتر از آن است که جهان هستی و حتی ميلياردها برابر همين جهان بتواند در برابر او عرض وجود کند، بنا بر اين، نمی تواند کمترين تأثير عملی يا وجودی در آن ذات پاک بگذارد. با مثالی بسيار ساده می توان به عظمت اين موضوع پی برد:

عدد «2» را در نظر بگيريم و آن را در برابر مغز و روان انسان که استعدادها، نيروها، فعاليت ها و پديده های آن بی شمار و نامحدود است، قرار دهيم. آدمی از دريافت عدد «2» در مغز خود که می تواند حدود يک ميليون ميليارد اطلاعات ثبت کند، و ميليون ها بار مفهومی از بی نهايت را در ذهن خود دريافت کند، چه تأثر و دگرگونی می تواند داشته باشد؟

هيچ يک از لوازم و مختصات ماده و ماديات راهی به او ندارد.

ای هست نه بر طريق چونی

                                                              دانای درونی و برونی [26]

                                  ***

وگر ذات او زير گويی که هست

                                                                      خدا را نخواند کسی زير دست

چو از ذات معبود رانی سخن

                                                               به زير و به بالا دليری مکن

چو در قدرت آيد سخن زان دلير

                                                                 که بی قدرتش نيست بالا و زير

گرت مذهب اين شد که بالا بود

                                                                ز تعظيم او نيز تنها بود[27]

                          ***

نه پر کنده ای تا فراهم شوی

                                                           نه افزوده ای نيز تا کم شوی [28]

                        ***

هستی تو صورت و پيوند نه

                                                         تو به کس و کس به تو مانند نه

آنچه تغير نپذيرد، تويی

                                                                   وآن که نمرده است و نميرد، تويی [29]

 

نظامی با بيانی شيوا در اين ابيات، اندکی از آن لوازم و خواصی را که مخصوص ماده و ماديات است، از خداوند متعال سلب می کند:

1- وجود و ذات اقدس ربوبی، بالاتر از کيفيت با اقسام گوناگون آن، زيرا کيفيت نمودارکننده بُعد يا سطحی از جسم و جسمانيات است که محدوديت و نيازمندی و وابستگی و تغييرات، آن را احاطه کرده است. از طرف ديگر، کيفيت های نمودی، مانند رنگ ها، شکل ها، هنگام ارتباط با عوامل درک انسانی، مانند چشم و گوش و ديگر حواس، در معرض دگرگونی قرار می گيرند، زيرا اين نوع کيفيت ها که آنها را ابتدايی و نمودی نيز می نامند، با موضع گيری های انسانی و عواملِ خارجی فيزيکی، مانند نور و اندازه گيری های گوناگون، مختلف است؛ در صورتی که وجود اقدس الهی از هرگونه تغييرات مبرّاست، خواه مربوط به خود ذات شئ متغير، خواه مربوط به عوامل درک انسانی باشد.

اما کيفيت های ذاتی، مانند امتداد و اتصال و قابل تجزيه بودن که از خواص اجسام است و وابستگی معلولات به علت های خود و غير آن، از امور وابسته به موضوعات خود، حالت ترکيبی دارد؛ به اين معنی که: هر حقيقتی با کيفيت خود، يک مرکب را تشکيل می دهد که از دو جزء يا بيشتر (عينی يا ذهنی) متشکل می شود، و بديهی است که ذات خداوند متعال از هرگونه ترکيبی مبرّاست.

2- خداوند از مفاهيم متقابلی مانند پايين و بالا، پيش و پس مبراست، زيرا قرار گرفتن خدا در هر يک از دو طرف متقابل، موجب خالی بودن طرف متقابل از خدا، و لازمه اش محدوديت ذات اقدس است. البته استدلال نظامی به اين که اگر بگوييم: «خدا در پايين است، اهانت بر ذات ربوبی است»، شايان تذکر است، ولی مهم تر از آن، همان بود که پيشتر گفتيم؛ يعنی اگر خدا را در يکی از مفاهيم متقابل قرار دهيم، مانند بالا در اين فرض پايين که موقعيتِ مقابلِ بالايی است، از وجود خدا خالی است، اين معنی، علاوه بر اين که موجب خالی بودن يک موقعيت از خداست، موجب محدوديت خدا نيز خواهد شد. آن گاه نظامی می گويد: اگر بگويی خداوند بالاست و مقصودت از اين بالايی، تعظيم باشد- يعنی منظور اين باشد که خدا با وحدانيت خود، از همه موجودات بالاتر (عالی تر) است- مشکلی ايجاد نمی شود. رئيس الموحدين و سيدالحکماء علی الاطلاق اميرالمؤمنين عليه السلام، در سخنان خود فرموده است:

و من قال «فيم» فقد ضمنه و من قال «علام» فقد أخلی منه.[30]

و هر کس که بگويد: «خداوند در چيزی است»، پس خدا را در آن چيز قرار داده است. [پس لازمه اش اين است که آن شئ، خدا را در بر گرفته و او را محدود کرده است ]. و اگر بگويد: «خدا بر روی چيزی است»، پس همان شئ را از خدا خالی کرده است.

3- خداوند متعال، آن واحد حقيقی است که نه قابل تجزيه و پراکندگی است که نيازی به جمع آوری داشته باشد، و نه حقيقتی است رو به تکامل. به عبارتی ديگر: چنان نيست که خداوند کمالاتی را ندارد و رو به کمال می رود و خود را از نظر عوامل کمال جمع آوری می کند، و نيز خداوند قابل افزودن نيست تا احتمال کاستن در او راه يابد.

استمرارِ فيضِ وجود از طرف خدا بر همه کائنات

فلک بر پای دار و انجم افروز

                                                                   خرد را بی ميانجی حکمت آموز

جواهر بخش فکرت های باريک

                                                                به روز آرنده شب های تاريک

غم و شادی نگار و بيم و اميد

                                                                شب و روز آفرين و ماه و خورشيد

نگهدارنده بالا و پستی

                                                       گواهِ هستی او جمله هستی

کواکب را به قدرت کار فرمای

                                                         طبايع را به صنعت کار آرای

سواد ديده باريک بينان

                                                         انيس خاطر خلوت نشينان [31]

 

                                 هم چنين، می گويد:
 

خدايا جهان پادشاهی توراست

                                                              ز ما خدمت آيد، خدايی توراست

پناه بلندی و پستی تويی

                                                                همه نيستند، آنچه هستی، تويی

همه آفريده است بالا و پست

                                                              تويی آفريننده هر چه هست

تويی برترين دانش آموز پاک

                                                                    ز دانش قلم رانده بر لوح خاک

چو شد حجتت بر خدايی درست

                                                                  خرد داد بر تو گواهی نخست

خرد را تو روشن بصر کرده ای

                                                               چراغ هدايت تو بر کرده ای

تويی کاسمان را برافروختی

                                                             زمين را گذرگاه او ساختی

تويی کافريدی ز يک قطره آب

                                                               گهرهای روشن تر از آفتاب

تو آوردی از لطف، جوهر پديد

                                                                          به جوهر فروشان تو دادی کليد[32]

 

چند نکته مهم در اين ابيات وجود دارد که به اختصار به آنها اشاره می کنيم:

يکم- چنان نيست که آنچه در عالم وجود بروز و ظهور می کند، از ذات اشيا سرچشمه می گيرد. به بيانی ديگر: چنان نيست که خاک ناتوان و ناچيز، انسان باعظمت را از ذات خود به وجود آورده باشد، بلکه اين قدرت و مشيت خداوند است که خاک ضعيف با مواد ديگر در جريان تفاعلات قرار می گيرد و توانايی انسان شدن را می يابد. بنا بر اين، هر آنچه در اين عرصه هستی لباس وجود می پوشد و در جريان خود قرار می گيرد و با ديگر موجودات در تفاعلات شرکت می کند و انواعی از پديده ها و روابط را در جهان هستی پديد می آوَرَد، همه و همه از خداست. امر «کن» که خداوند برای به وجود آوردن موجودات فرموده است، اگرچه با توجه به خود لفظ مزبور، لحظه ای به وجود آمده و سپس از بين رفته است، ولی جريان معنای آن، دوام و استمرار دارد.

يَسْئَلُهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ.[33]

هر آنچه در آسمان ها و زمين است، فيضِ هستی (وجود) خود را از او مسئلت می کند؛ او هر روز در کاری است.

کل يوم هو فی شأن را بخوان

                                     مر ورا بی کار و بی فعلی مدان

کمترين کارش به هر روز آن بود

                                       کاو سه لشکر را روانه می کند

لشکری ز اصلاب سوی امّهات

                                      بهرِ آن تا در رَحِم رُويد نبات

لشکری ز ارحام سوی خاکدان

                                     تا ز نرّ و ماده پر گردد جهان

لشکری از خاکدان سوی اجل

                                     تا ببيند هر کسی حُسنِ عمل

باز بی شک بيش از آنها می رسد

                                      آنچه از حق سوی جان ها می رسد

وآنچه از جان ها به دل ها می رسد

                                        وآنچه از دل ها به گِل ها می رسد

اينْت [34] لشکرهای حق بی حد و مَر

                                         از پی اين گفت: ذِکری  لِلْبَشَر[35]

 

در ابيات مورد بررسی، نظامی به صراحت می گويد: هيچ کس پاسخ اين سؤال را ندارد که دانه ها با آن صورت مخصوص، و انسان ها با اين شکل و مختصات جسمانی و مغزی و روانی، چگونه از آب و خاک از مسير نطفه به وجود می آيد؟ جز اين که بايد اعتراف کرد: يک موجود برين (خدا) است که اين خلقت و دگرگونی و تصويرهای شگفت انگيز را در عرصه ماده انجام می دهد.

نظامی موضوعِ خلقتِ مستمر، و اين حقيقت را که بقای وجود کائنات بر ادامه فيض الهی نيازمند است، در چند مورد متذکر شده است، از آن جمله:

جواهر تو بخشی دل سنگ را

                                     تو در روی جوهر کشی رنگ را

نبارد هوا تا نگويی ببار

                                 زمين ناورد تا نگويد بيار[36]

                   ***

تواناست بر هر چه او ممکن است

                                        گر آن چيز جنبنده يا ساکن است

تنومند از او جمله کائنات

                                 بدو زنده هر کس که دارد حيات [37]

دوم- کائنات همانند مشتقاتی از امر خداوند هستند؛ گويی امر خداوندی منشأ و زمينه وجودِ واقعياتِ جهانِ هستی است.

سوم- خود جهان هستی شهود می کند که وجودش مستند به خداست.

تسبيح و سجده و نيايش با خدا که به تمام کائنات نسبت داده شده است، بدون درک و دريافت خدا امکان ندارد:

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّيْرُ صَافَّاتٍ کلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِيحَهُ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِما يَفْعَلُونَ.[38]

آيا نديده ای هر آنچه در آسمان ها و زمين وجود دارد و پرندگان در حال پريدن، دسته جمعی [و با بال های ساکن افقی ] او را تسبيح می گويند؟

همه آنان نيايش و تسبيح خود را می دانند و خداوند به آنچه انجام می دهند، داناست.

آيات مربوط به ذکر و تسبيح و سجده کائنات، متعدد و صريح بوده، بديهی است که ذکر خداوندی، بدون دريافت او امکان ناپذير است. اين فقط انسان است که خود را به نادانی زده، يا به علت فرار از تکليف، خود را مست و ناهشيار می کند و نمی خواهد خود را در معرض چنين شهودی قرار دهد و از آن برخوردار شود.

چهارم- همان گونه که خداوند متعال به وجود آورنده کيهان بزرگ است، هم اوست که آرايش دهنده همين کيهان بزرگ و درآورنده آن به صورت يک انجمن بسيار زيباست که هر چه انسان در آن بيشتر و دقيق تر بنگرد، بر شگفتی او افزوده می شود.

به راستی، چه زيباست ستارگان بی شمار در صفحه لاجوردينِ اين سپهر بلند؛ گويی انجمنی برای آموختن درس هايی از عظمت جمال و جلال خداوندی به وسيله خورشيد آراسته اند.

اختران را صحبت خورشيد بود آموزگار                      کاين چنين شب مجلس نور و صفا بر پا کنند

 

پنجم- در ميان اين ابيات، بيتی وجود دارد که تا حدودی مبهم است:

سازمند از تو گشته کار همه

                                                               ای همه و آفريدگار همه [39]

ششم- نظامی در اين مناجات به نکته ای مهم اشاره می کند که تحقيق درباره آن از ديدگاه الهيات بسيار مفيد است. او می گويد: زندگی موجودات جاندار، مستند به حيات است. اين تصوری عاميانه است که واقعيات را به وسايط وجود نسبت می دهد. اين تصور، دامنگير بيشتر انسان هايی است که نمی توانند به اعماق موجودات نفوذ کنند و سلسله کائنات را از ابعاد گوناگون و با توجه به علتِ حقيقی آنها مورد توجه قرار دهند. همان گونه که در ابيات زير می بينيم:

بلکه بی اسباب و بيرون زين حِکم

                                    آب رويانيد تکوين از عدم

تو ز طفلی چون سبب ها ديده ای

                                     در سبب از جهل برچفسيده ای

با سبب ها از مسبب غافلی

                                    سوی اين روپوش ها زآن مايلی

چون سبب ها رفت بر سر می زنی

                                    رَبَّنا و رَبَّناها می کنی

رب همی گويد: برو سوی سبب

                                  چون ز صُنعم ياد کردی؟ ای عجب

گويدش: زين پس تو را بينم همه

                                 ننگرم سوی سبب وآن دمدمه

گويدش: رُدُّوا لَعادُوا کار توست

                                 ای تو اندر توبه و ميثاق سست

ليک من آن ننگرم، رحمت کنم

                                 رحمتم پُرّ است، بر رحمت تنم

ننگرم عهدِ بَدَت، بدهم عطا

                               از کرم، اين دم چو می خوانی مرا

از من آيد جمله احسان و وفا

                               وز تو بَد عهدی و تقصير و خطا

حاصل آن که در سبب پيچيده ای

                              ليک معذوری همين را ديده ای [40]

 

باز شدن انسان از شير «عليت» پيش از رشد عقلانی و روحانی، همانند باز شدن کودک نوزاد از شير مادر بسيار مشکل است. بنا بر اين، هر انسانی وقتی جانداری را می بيند و می خواهد علت احساس و توالد و تناسل و آماده کردن محيط زيست برای زندگی در آن حيوان را بداند، به سرعت اين پديده ها را به زنده بودن آن حيوان استناد می دهد و با آرامش خاطر از آن مسئله عبور می کند. او نمی داند که خود وجود و هويت حيات، هر لحظه از خدا به عالم جانداران سرازير می شود؛ چنان که در مقدمه دوم بيان کرديم.

اين مسئله، يعنی عدم امکان تفسير جريان هستی به وسيله عليت را، بعضی از متفکران مغرب زمين درک کرده اند، ولی نتوانسته اند به حل و فصلِ نهايی آن موفق شوند، زيرا جريانِ فيضِ مستمرِ خداوندی را بر عرصه هستی نفهميده اند. بنا بر اين، وقتی از آنان می پرسند: اگر قانون «عليت» پايه و اساسی ندارد، پس چرا هر چيزی از هر چيزی صادر نمی شود؟ فقط به اين قناعت می کنند که بگويند: «نمی دانيم».[41]

هفتم- نظامی در يکی از ابيات مورد تفسير و بررسی می گويد: پيش از آن که خداوند جهان هستی را بيافريند، در حالت خلوت بود:
 

به خلوت بُدی کافرينش نبود                  نه چون کرده شد، بر تو زحمت نمود

 

اين مطلب را می توان با مضمون حديث زير که به پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله نسبت داده شده است، تطبيق داد. مطابق اين حديث، خداوند فرموده است:

کنت کنزا مخفيا فاحببت أن أعرف فخلقت الخلق لکی أعرف.

من مانند گنجی مخفی بودم؛ پس خواستم شناخته شوم. مخلوقات را آفريدم تا شناخته شوم.

اگرچه اين حديث را فراوان نقل می کنند، ولی علاوه بر اين که سند آن کاملًا قابل اطمينان نيست، مضمون آن نيز معنای والای عرفانی و حِکمی را در بر ندارد. حتی می توان گفت از جهتی مضمون حديث يادشده، دارای نوعی معنای غير قابل قبول است، زيرا:

اولًا، اگر فرض اين باشد که هيچ چيزی جز خدا وجود نداشته است، مفهوم خلوت و جلوت (خفا و عيان و به عبارت فارسی: آشکار و پنهان) قابل تصور نيست.

ثانياً، قرار گرفتن خدا در خلوت که لازمه آن، نبودن در جلوت است، وجود او را محدود به همان خلوت می کند. اگر گفته شود: «مقصود از مخفی يعنی مخفی از درک ادراک کنندگان»، باز فرض اين است که انسانی وجود نداشته است تا از درک او مخفی باشد تا خدا با دست زدن به امر خلقت، خود را برای انسان قابل درک و فهم سازد.

خدای سبحان برای اجرای مشيت بالغه خود در عرصه بی کران هستی، از کوچک ترين وسيله، بزرگ ترين موجودات، و از يک حادثه ناچيز، بزرگ ترين حوادث را به وجود می آورد.

چو نيرو فرستی به تقدير پاک

                                  به موری ز ماری برآری هلاک

چو برداری از رهگذر دود را

                                 خورَد پشه ای مغز نمرود را

چو در لشکر دشمن آری رحيل

                                به مرغان کشی پيل اصحاب پيل

گه از نطفه ای نيک بختی دهی

                                  گه از استخوانی درختی دهی

گه آری خليلی ز بت خانه ای

                                گهی آشنايی ز بيگانه ای

گهی با چنان گوهر خانه خيز

                               چو بوطالبی را کند سنگريز

مرا در غبار چنين تيره خاک

                                تو دادی دلِ روشن و جانِ پاک [42]

                       ***

نبات روح را آب از جگر داد

                                 چراغ عقل را پيه از بصر داد

گه از خاکی چو گل رنگی برآرَد

                                  گه از آبی چو ما نقشی برآرَد[43]

 

در اين ابيات، نظامی به مطلبی بسيار مهم اشاره می کند که يکی از ارکانِ اساسی معارفِ مربوط به الهيات است. اين مطلب عبارت است از اين که هيچ اصل و قانونی نمی تواند دست خدا را از اراده و مشيت مطلق خود، در هيچ حال و هيچ شرايطی ببندد و آن را تابع کميت ها و کيفيت ها قرار داده، او را به فعاليت مطابق قوانينی مجبور کند که از خود هستی انتزاع می شود و از هستی مورد بهره برداری قرار می گيرد. اگر به منظور نظامی در اين بيت توجه کنيم که امر «کن (باش)»، وسيله ابراز اراده خداوند و نيز خود مصدر و منبع کائنات بوده است، عظمت قدرت و اراده خداوندی آشکار می شود:

ای امر تو را نفاذ مطلق

                          از امر تو کائنات مشتق [44]

 

يعنی شما هر اندازه هم بينديشيد که چگونه ممکن است از يک کلمه «کن (باش)»- که لفظی است و اراده خداوندی را در بر دارد- جهان هستی ايجاد شود، نمی توانيد به مطلبی روشن و قابل دريافت برسيد، زيرا هيچ سنخيت و تطابقی ميان آن لفظ و جهان هستی قابل تصور نيست.

نظامی در ابيات ديگر، مواردی را متذکر می شود که علل با معلولات تطابق ندارد و ميان آن وسايل با آن واقعيات که در به وجود آوردن آنها دخالت داشته است، سنخيت و مناسباتی وجود ندارد.

اگر صاحب نظران در اين مسئله به حد لازم و کافی بينديشند، بدون ترديد، مسائل مربوط به لزوم سنخيت در جريان علل و معلولات از ديدگاه آنان دگرگون خواهد شد؛ به اين معنی که: قبول خواهند کرد که نه تنها در ميان علل فوق مادی و معلولات مادی، خصوصاً در رابطه خداوند متعال با موجودات جهان هستی سنخيتی وجود ندارد، بلکه با نگاهی دقيق ثابت می شود که در ميان همه علل و معلولات جهان هستی نيز سنخيتی لازم نيست.

مثلًا، در ذهن آدمی عدد «2» به وجود می آيد. آيا اين عدد از حقيقتی هم سنخ خود به وجود آمده، يا اصلًا سابقه مادی برای آن در ذهن بشری وجود ندارد تا ببينيم آن ماده با عدد «2» هم سنخ است يا نه؟ هنگامی که انسانی آگاه، سنگی را در حوض آب انداخت و در آن حوض موجی ايجاد کرد، قطعاً از خود می پرسد: اگر مسئله سنخيت در ميان همه علل و معلولات هستی، شرط ضروری است، اين موج که در آب ايجاد شده و قطعاً حادثه ای معلول و دارای پديده ای عينی است، با علت خود که عبارت است از سنگ و ورود آن با نيرو به آب، چه سنخيتی دارد؟ اگر درک و اراده انسان را به عنوان اجزائی از عللِ بروزِ موج در آب حوض به شمار بياوريم، مسئله ما مشکل تر خواهد شد، زيرا هيچ سنخيتی ميان آن موج و درک و اراده و تصميم انسانی، به ضميمه يک قطعه سنگ و نيرويی که بر آن وارد شده و آن را به حوض انداخته است، مشاهده نمی شود.

به طور کلی، می توان گفت در همه مواردی که نيروها و فعاليت های مغزی و روانی، علت بروز پديده هايی در عالم برون ذات است، حتی در مواردی که آن نيروها و فعاليت ها اجزائی از علت باشد که معلولی در جهان عينی به وجود می آورد، هيچ سنخيتی ميان آنها وجود ندارد.

نظامی در بيت آخر از ابيات مورد تفسير، مرتکب خطايی شده است که به آنها در مقدمات اين مباحث اشاره کرديم. خلاصه آن اشتباه اين است که حضرت ابراهيم خليل عليه السلام هرگز به بت و بت پرستی تمايلی نداشته است تا گفته شود: خدا او را از بت خانه بيرون کشيد. هرگز حضرت ابراهيم خليل عليه السلام حتی يک لحظه هم به بت پرستی نگرويده بود تا گفته شود:

چو ابراهيم با بت عشق می باز 

                                     ولی بت خانه را از بت بپرداز[45]

 

هم چنين، حضرت ابی طالب عليه السلام پدر بزرگوار حضرت علی عليه السلام، دين مقدس اسلام را پذيرفته بود و در حد نهايی که ممکن بود، از اين دين مقدس و آورنده آن، حضرت محمدبن عبدالله صلی الله عليه و آله، دفاع کرد.

زمان و امتداد بسيار طولانی آن، معلول فعاليت زمان سنج مغز ماست و برای ذات اقدس ربوبی، زمان به هيچ وجه مطرح نيست.

با جبروتش که دو عالم کم است

                                                                 اول ما و آخر ما يک دم است [46]

                 ***

ای بر ورق تو درس ايام

                                                          ز آغاز رسيده تا به انجام [47]

در اين جا، به دو مسئله اشاره می کنيم:

يکم- زمان با هر مفهومی که تعريف و توصيف شود، عبارت است از آن امتداد جاری در ذهن انسان که معلول ارتباط ذهن با حرکت است. بنا بر اين، اگر هيچ گونه حرکتی در برابر ذهن انسان وجود نداشته باشد، يعنی هيچ حرکتی برای ذهن آدمی مطرح نشود، زمان برای آن انسان مفهومی نخواهد داشت. عده ای از قدمای متفکران معتقد بودند زمان حقيقتی است که صرف نظر از ذهن و درک انسانی، در عالم کائنات وجود دارد؛ خصوصاً «زروانی » ها برای زمان اصالت غير طبيعی قايل بوده اند. به هر حال، برای اثبات اجمالی اين مسئله که زمان امری است محصول ارتباط دو قطب ذهنی و خارجی (متحرک)، می توان گفت که ذهن آدمی با حوادث در جريان است. هم چنين، درک جريانِ خودِ زمان به طور ساده نيز نيازمند درک حرکت و تغيير، هر چند در درون خود انسان است. مضمون ابيات زير را که  ايليا ابو ماضی  سروده، همه صاحب نظرانِ علومِ شناخت شناسی می پذيرند:

يَمْشِی الزَّمانُ بِمَنْ تَرَقَّبَ حاجَةً

                                    مُتَثاقِلًا کالْخائِف الْمُتَرَدِّدِ

وَ يَخالُ حاجَتَهُ الَّتِی يَصْبُوا لَها

                                  فِی دارَةِ الْجَوْزاءِ أَو فِی الْفَرْقَدِ

وَ اذَا الْفَتی  لَبِسَ الْاسی  وَ مَشی  بِهِ

                                  فَکأَنَّما قَدْ قالَ لِلزَّمَنِ اقْعُدِ

فَاذَا الثَّوانِی أَشْهُرٌ وَ اذَا الدَّقايِقُ

                                أعصُر وَالْحُزْنُ شَيْی سَرْمَد

 

زمان برای کسی که در انتظار حصول يک حاجت به سر می بَرَد، چنان سنگين عبور می کند که گويی يک آدم ترسو و شکاک می خواهد حرکت کند.

او آن نيازی را که می خواهد مرتفع شود، در فلک جوزا، يا ستاره دو برادران می بيند (آن را دست نيافتنی تلقی می کند).

هنگامی که انسانی لباس اندوه بر تن و با اندوه حرکت کند، مانند اين است که به زمان گفته است زمين گير شود.

در اين هنگام است که ثانيه ها، ماه ها، دقيقه، اعصار طولانی، و اندوه امری سرمدی تلقی می شود.

از طرف ديگر، ذهن انسانی، خواه سابقه عبور يک زمان معين برای نمو و ارتقای يک موجود- چه طبيعی، مانند سيب در بالای درخت، يا تشکل کوه ها در روی زمين با شکل های خاص، و چه ساخته دست انسانی که قطعاً در گذرگاه زمان معين انجام گرفته است- داشته باشد و خواه سابقه عبور زمان در آنها را نداشته باشد و در صددتحليل آن موجود به اجزای تشکيل دهنده اش برآيد، هيچ واقعيتی را به عنوان يکی از اجزای عينی آن موجود نخواهد ديد.

يعنی چنان نيست که اگر انسان مثلًا سيب بالای درخت را که زمانی را از آغاز غنچه بودن تا درآمدن به شکل سيب رسيده، سپری کرده است، مورد تجزيه و تحليل قرار دهد، به حقيقتی به عنوان زمان که جزئی عينی از سيب است، برسد.

دوم- زمان که در ذهن، معلول حرکت به طور عام است، به هيچ وجه و با هيچ يک از اجزا و کيفيت خود (گذشته، حال، آينده، سرعت و کندی) برای خدا مطرح نيست. به بيانی ديگر: طرح آن کشش و جريانی که ما از زمان دريافت می کنيم، برای خدا امکان پذير نيست، شيخ محمود شبستری می گويد:

                                                                                                      تعالی الله قديمی کاو به يک دم                کند آغاز و انجام دو عالَم

اين ما انسان ها هستيم که بنا به ساختارِ خاصِ مغزی خود، امتدادی به عنوان زمان را از حرکت برون ذاتی يا درون ذاتی انتزاع می کنيم و آن را زمان می ناميم و برای آن مقادير قراردادی معين می کنيم، مانند ثانيه و دقيقه و ساعت و غير آن؛ هم چنان که به دليل قرار گرفتن در مجرای حرکت و تقدم و تأخری که در بروز و زوال حوادث برای ما مطرح می شود، گذشته و حال و آينده را نيز از آن امتداد، انتزاع می کنيم.

بی ترديد، جريان سلسله موجودات، بذاته، گذشته و حال و آينده را ندارد، بلکه آنچه واقعيت دارد، در سلسله موجودات، علل بر معلولات مقدم، و معلولات از علل خود مؤخر هستند. اگر ما در جايگاهی از هستی قرار می گرفتيم که همه حوادث هستی برای ما، يکی در کنار ديگری جريان داشت، هويتِ زمانی تقدم و تأخر را در ذهن خود دريافت نمی کرديم. اين است ريشه اساسی  وعاع دهری  که سيدالفلاسفه، ميرداماد، آن را مطرح کرده و ريشه اين مطلب را در بعضی از سخنان  افلاطون  نيز می توان مشاهده کرد.

خداست ظاهر و باطن

نهان و آشکارا، درون و برون

                                  خرد را به درگاه او رهنمون [48]

 

آنچه از اين بيت برمی آيد، مضمون همان آيه شريفه است که می گويد:

هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ.[49]

اوست اول و آخر و ظاهر و باطن، و اوست دانا به همه چيز.

در تفسير اين آيه مبارکه، ديدگاه های مختلفی ابراز شده است که بنا به تعدد جوانب بحث می تواند موضوع رساله مستقلی باشد که ما در اين مبحث به بيان دو معنی بسنده می کنيم. البته آن دو را تفسير نهايی برای آيه مزبور معرفی نمی کنيم.

معنای يکم- بديهی است که خداوند متعال، با احاطه قيومی که بر همه کائنات دارد، هر چيزی، اگرچه کوچک ترين ذره در جهان هستی، و اگرچه در اعماق واقعيات جهان هستی مخفی شده باشد، برای او آشکار و نمايان است، و هيچ چيزی از علم و احاطه او غايب نيست.

معنای دوم- با توجه به جمله ای که اميرالمؤمنين عليه السلام فرموده است:

مع کل شي ء لا بمقارنة و غير کل شي ء لا بمزايلة.[50]

خداوند با همه چيز هست، بدون اتصال و مقارنت جسمانی با آنها، و غير از همه چيز است، نه به طور انفصال جسمانی از آنها.

بايد گفت: همان گونه که وجود اقدس خداوند با اشيای آشکار در جهان خلقت دارای معيّت است، هم چنين با اشيای باطن نيز معيت دارد. بی ترديد، دريافت اين حقيقت، چه در اشيای آشکار و چه در اشيای پنهان، برای اذهان معمولی بسيار دشوار است. بنا بر اين، برای توضيح اين رابطه بايد از مثالی محسوس استفاده کنيم. برای دريافت اين رابطه، بهترين مثال عبارت است از: نفوذ نور از همه اجزای جسم شفاف، چه اجزای ظاهری و چه اجزای باطنی آن. در همين مثال می بينيم که هيچ يک از اجزای جسم شفاف، از نور، دور و مخفی نيست و نور روشنگر همه آنهاست.

اين تفسير برای آيه شريفه که با توجه به آيه مبارکه نور نيز تأييد می شود، بدون محذور و قابل درک و دريافت است. اما اگر آيه شريفه به گونه ای تفسير شود که ارتباط وجود خدا با ديگر موجودات، رابطه اجمال و تفصيل (خدا صورت اجمال موجودات، و موجودات صورت تفصيلی خدا) تلقی شود، قابل تأويل و پذيرفتنی نيست. رابطه اجمال و تفصيل در يکی از رباعيات  جامی  مشاهده می شود:

چون حق به تفاصيل و شئون گشت عيان

                                                 مشهود شد اين عالَمِ پر سود و زيان

چون باز روند عالَم و عالَميان

                                 در رتبه اجمال حق آيد به ميان

 

اين، همان نظريه وحدت موجود است که از ديدگاه اديان الهی پذيرفتنی نيست. گمان نمی رود ابهامات و مشکلات متعددی که در نظريه وحدت موجود از طرف عقل سليم و حتی دريافت های شهودی وجود دارد، رفع شدنی باشد.

اوست خداوندی که حکم و حکومتش آشکار و حکمتش مخفی است.

به حکم آشکارا به حکمت نهفت

                                ستاينده حيران از او رفت گفت [51]

 

محتوای اين بيت، بسيار عالی و يکی از مسائل بنيادينِ حکمتِ عالی الهی است. می توان گفت همه صاحب نظران در اين مسئله اتفاق نظر دارند، خواه به آن تصريح کرده باشند و خواه نه.

هنگامی که به عموم نتايج انديشه ها و تحقيقات ارباب نظر مراجعه می کنيم، می بينيم همه آنان به جريان حکم خداوندی در عرصه کائنات، در صورت قوانين و سلطه مستمر و دايمی و بر هم زدن تصميم و تدبيرها اعتراف می کنند. در حقيقت، جهان هستی را از ملک تا ملکوت، تجلی گاه حکم آن ذات اقدس می دانند. هيچ حرکت و پديده معلولی نمی تواند از ذات خود آن حقيقت که به عنوان علت در نظر گرفته شده است، به وجود بيايد، بلکه همه آنها در هر لحظه، مانند فوتون هايی که از منبع نور منتشر می شوند، برای ادامه حرکت و بروز معلول ها از مجرای علل، از فيض خداوندی بر همه موجودات سرازير می شود. اما اين که حکمت خداوندی از عقول و اذهان انسان ها مخفی است، مانند حکم و حکومت مطلق خداوند، قابل درک برای همه انسان ها نيست.

با توجه به دو نوع حکمت خداوندی، می توان گفت: چنان نيست که همه حکمت های خداوند برای انسان ها مخفی باشد، بلکه نوعی از حکمت ها را خداوند برای بندگان خود آشکار کرده و آنان را از فهم و درک و حرکت مطابق آن حکمت ها برخوردار فرموده است. نوعی ديگر از حکمت های خداوندی وجود دارد که انسان ها با مغز و روان خاصی که دارند، نمی توانند به حقيقت آنها آگاه شوند.

ما قبل از توضيح و تمثيل مختصر درباره دو نوع حکمت خداوندی، اصلی عمومی را بيان می کنيم: با توجه به مفهوم واجب الوجود- جل و علا- با درک صفات جلال و جمال او، اين قضيه را به عنوان اصلی کلی و بديهی تلقی کرده ايم که خداوند متعال هيچ کاری را، اگرچه خلقت يک دانه ريگ باشد، بدون حکمت متعاليه وارد عرصه وجود نمی کند. برای اثبات اين اصل فقط کافی است که توجهی به معنای نفی حکمت از به وجود آمدن يا اکيفيت وجودی يک شئ داشته باشيم. معنای نفی حکمت عبارت است از: به وجود آمدن يا منتفی شدن يک شئ- چه وجودش و چه عدمش، و چه کيفيت و کميت وجود و قرار گرفتن آن در مجرای قانون مخصوص- بدون هرگونه ارتباط به مقدمات مقتضی و نتايج مطلوب بر عرصه وجود غلتيده است! به اصطلاح معمولی، تيری است که بدون مقدمه و انگيزه و نشانه گيری و بدون تيرانداز درک کننده، رها شده است! بديهی است که در عرصه پهناور وجود که ارتباط بسيار محکم همه اجزا و پديده ها و قوانين، آنها را به هم پيوسته است، چنين احتمالی، با حکم به نيستی همه موجودات که مورد مشاهده ما به وسيله حواس و آزمايشگاه هاست، کمترين تفاوتی ندارد. مگر چنين نيست که:

به هر جزوی ز کل کان نيست گردد

                                           کل اندر دم ز امکان نيست گردد

جهان کل است و در هر طرفة العين

                                      عدم گردد وَ لا يَبْقی  زَمانين

دگر باره شود پيدا جهانی

                                     به هر لحظه زمين و آسمانی

اگر يک ذره را برگيری از جای

                                   خلل يابد همه عالم سراپای [52]

 

بر اين اساس، حکم به بی حکمت بودن يک ذره ناچيز در اين جهان، که شديدترين ارتباط در ميان اجزای آن حکمفرماست، مساوی با بی حکمت تلقی کردن همه اين جهان هستی است، و خود اين به معنای معدوم تلقی کردن همه موجودات است، زيرا بنا بر آن اصل که می گويد: «يا چيزی در سلسله ممتد موجودات وارد نمی شود، يا اگر چيزی وارد سلسله موجودات گشت و از وجود برخوردار شد، ديگر نمی توان گفت آن چيز بيهوده است»، يا «هيچ چيزی نمی تواند در يک موقعيت خلائی از قوانين، موجود شود و به وجود خود ادامه دهد».

اينک، به بيان دو نوع «حکمت خداوندی» در هستی و جريان آن می پردازيم:

نوع يکم- حکمت يا حکمت هايی است که انسان ها با به دست آوردن علم و معرفت، با آنها آشنا می شوند، خواه در قلمرو حکمتِ نظری صرف، و خواه در قلمرو حکمت نظری و عملی. به عبارتی ديگر: انسان ها می توانند با عقول سليم و نيروهای بسيار قدرتمند و مهم مغزی که خداوند به آنان عطا فرموده، با بسياری از واقعيات آشنا شوند. از همين جاست که می گوييم: هر انسانی که با داشتن بينايی درونی (يعنی همه واقعيات جهان هستی در مسير قوانين مقرر خود، گويای نظم و مستند به ثابت هايی هستند که متغيرات جهان هستی بر مبنای آنها در جريان و دگرگونی های مختص خود قرار می گيرند)، سطرهايی از کتاب هستی را به وسيله علوم و دانش ها فرا گيرد، بدون ترديد، به اندازه معرفتی که به دست آورده، از حکمت های خداوندی در عرصه هستی آگاهی پيدا کرده است.

هم چنين، ما انسان ها می توانيم حکمت های آن دستورها و تکاليفی را که خداوند متعال به وسيله انبيای عظام و عقل سليم و وجدان برای ما عنايت فرموده و مسيرِ تکاملِ ما را از مسير عمل به آن دستورها و تکاليف تعيين فرموده است، تا حد بسيار زيادی درک کنيم. هنگامی که خداوند متعال می فرمايد:

إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی  عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکرِ.[53]

به طور قطع، نماز از فحشا و منکر جلوگيری می کند.

عالی ترين حکمت نماز را برای ما بيان می فرمايد. هم چنين، همه عبادات و احکام مربوط به شئونِ عمومی زندگی طبيعی و زندگی معنوی که هيچ يک از آن ها نمی تواند بدون حکمتِ طبيعی محسوس يا حکمتِ معقولِ نامحسوس باشد.

نوع دوم- حکمت يا حکمت هايی است که خداوند يا آنها را در اصول بنيادين خلقت به کار برده، يا در اهدافِ نهايی دستگاهِ با عظمتِ هستی منظور فرموده، يا در اصول بسيار عميق موجوديت انسانی، در جريانِ عمومی اشيا مقرر فرموده است. حقيقت همان است که نظامی و امثال او و هم چنين حکما و دانشمندانِ عالی قدرِ کاروان بشری اعتراف کرده اند. علوم و معارف، محدودتر از آن است که به همه ابعاد و اسرار اين حکمت های ربوبی آشنا شود و اين حقيقتی است که خداوند متعال به ما تذکر داده است:

وَ ما أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا.[54]

برای شما از علم داده نشده است، مگر اندکی.

اگر آرامش الهی سراغ آن انسان عاشق را نگيرد که در جاذبه نام خداوند قرار گرفته است، طاقت آن عاشق از دست خواهد رفت.

رفتی اگر نامدی آرام تو

طاقت عشق از کشش نام تو[55]

حقايق و واقعياتی که در ابيات نظامی ديده می شود، بر اين دلالت می کند که آنچه او در اين بيت گفته، برای او قابل درک بوده است، زيرا همان گونه که در مقدمات مباحث گفتيم، او مقام حکيم بودن را به شايستگی دارا شده است.

آری، او يکی از حکماست. می توان گفت چنان نيست که مفهومِ بيتِ يادشده را نظامی به طور ناآگاه در ذهن خود دريافته است. حاصل مضمون اين بيت که به نظر می رسد معنايی مهم را در بر دارد، اين است: بار پروردگارا! جاذبه نام مقدس تو در حدی است که اگر کسی آن را به زبان بياورد، نه به صور حرفه ای و عادت، بلکه از روی عشق حقيقی، بدون ترديد، از شدت عشق بايد کالبد مادی خود را تهی کند و به سوی عالم ملکوت به پرواز درآيد.

بی ترديد، اين معنا برای انسان های معمولی که از کلمه  اللَّهِ ، يا ديگر اسماء مقدس الهی، مفهومی جز آنچه را که به تقليد از عقايد عاميانه يا مقداری بالاتر و پايين تر دريافت نمی کنند، بسيار بعيد و حتی غير قابل قبول تلقی خواهد شد، زيرا اسما و صفات خداوند برای آنان، همان ساخته های محقر ذهنی است که معلول شرايط و مقتضياتِ خاصِ حياتِ آنان است. مولوی در آسان شمردن ذکر نام های خداوند، تمثيلی بسيار مختصر و پر معنا آورده است:

روستايی گاو در آخور ببست

                                   شير گاوش خورد و بر جايش نشست

روستايی شد در آخور سوی گاو

                                       گاو را می جُست شب آن کنجکاو

دست می ماليد بر اعضای شير

                                     پشت و پهلو، گاه بالا، گاه زير

گفت شير: ار روشنی افزون بُدی

                                    زهره اش بدريدی و دل خون شدی

اين چنين گستاخ زآن می خاردم

                                     کاو در اين شب، گاو می پنداردم

حق همی گويد که: ای مغرور کور

                                    نی ز نامم پاره پاره گشت طور؟

که  لَوْ أَنْزَلْنا کتاباً لِلْجَبَل

                                  لَانْصَدَع ثُمَّ انْقَطَع ثُمَّ ارْتَحَل

از من ار کوه احُد واقف بُدی

                                پاره گشتی و دلش پر خون شدی

از پدر، وز مادر، اين بشنيده ای

                               لاجرم غافل در اين پيچيده ای

گر تو بی تقليد از آن واقف شوی

                                 بی نشان بی جای چون هاتف شوی [56]

 

اگرچه مثالی که مولوی بيان کرده، با توجه به عظمتی که در موضوع مورد بحث وجود دارد، قابل انطباق کامل نيست، ولی از باب:

چون که با کودک سر و کارم فتاد

                                 هم زبان کودکان بايد گشاد[57]

بايد مورد توجه قرار گيرد. اين مطلبی صحيح است که مردم از کلمه «الله»، جز مفهومی آميخته از بزرگی مبهم و سلطه اجمالی و خالق دوردست که جهان هستی را آفريده و دست از کار کشيده و در گوشه ای از هستی آرميده است، به نظر نمی آورند. ساخته های ذهن بشری درباره مفهوم خدا، به قدری اسف انگيز است که انسان نمی خواهد آنها را حتی برای رد و طرد، مطرح کند.

از همه عجيب تر اين که در طول تاريخ عده ای هم پيدا شده اند و برای ترديد يا انکار خدا، همان مفاهيم ساخته و پرداخته ذهن ساده لوحان را مطرح، و با رد و طرد آنها، خود را قانع کرده اند که خدا را از روی علم، انکار يا مورد ترديد قرار دهند!

به هر حال، اکنون بايد ببينيم معنای اين بيت نظامی چيست:

رفتی اگر نامدی آرام تو

                          طاقت عشق از کشش نام تو[58]

دريافت اين حقيقت برای کسی که درک صحيحی درباره مفهوم خداوند ذوالجلال دارد، بسيار دشوار نيست؛ همان گونه که دريافت اين حقيقت که اگر عاشق، هنگام تصور جمال معشوق، يا هنگام به زبان آوردن نام او، احساس لطف و رحمت از معشوق خود کند، آرامش پيدا می کند، کار چندان مشکلی نيست. اين مطلب که بيان شد، برای بيشتر کسانی که از نظر مغزی، رشد و تکاملی درباره اين گونه فعاليت های تصعيدی دارند، قابل تصديق است. بنا بر اين، نيازی به تفصيل اثبات آن نيست.

مطلب مهم در اين مبحث، اصل اين قضيه است که: آيا دريافت و شهود و انجذاب بشر به خدا، به آن اندازه از شدت و عظمت می رسد که اگر آرامشی از طرف خدا بر دلِ انسانِ مجذوب وارد نشود، طاقت عاشق از بين می رود؟

پاسخ اين سؤال، مثبت است.

توضيح: اگر چنين است که انسان در عشق های مجازی، هنگام دريافتِ زيبايی معشوق، حالت مستی پيدا می کند؛ اگر در حالات عشق مجازی، همه زيبايی های دنيا در نظر عاشق، به زيبايی معشوق وی مربوط می شود؛ اگر عشق مجازی از يک زيبايی محدود، انبساط بی نهايت پيدا می کند؛ اگر چنين است که انسان در عشق مجازی، همه اصول و قوانين هستی را در اختيار معشوق خود می بيند؛ اگر در عشق مجازی، متمرکز کردن قوای مغزی و روانی در حال دريافت زيبايی معشوق، در يک لحظه و بدون نياز به گذشت زمان صورت می گيرد؛ و در نهايت، اگر چنين است که عاشق همه موجوديت خود را در حالات عشق به فراموشی می سپارد و طاقتِ تحملِ سنگينی وجودِ خود را در جاذبه معشوق از دست می دهد، بايد ببينيم اين انسان در حالات عشق حقيقی به خدا که بخشنده همه زيبايی ها و به وجود آورنده همه کمالات و دارنده بالاترين محبت درباره انسان و قراردهنده او در جاذبه کمال خويش است، چه حال و احوالی دارد؟

اگر واقعاً لطف الهی، انسان را در اين حال برای ادامه زندگی در اين دنيا حفظ نکند، قطعاً کالبد می شکافد و به عالم قدس و ملکوت پرواز می کند. به راستی چنين است:

ای مرغ سحر عشق ز پروانه بياموز

                                             کان سوخته را جان شد و آواز نيامد

اين مدعيان در طلبش بی خبرانند

                                           کان را که خبر شد، خبری باز نيامد[59]

اين که مولوی می گويد:

                                           من چه گويم يک رگم هشيار نيست

شرح آن ياری که او را يار نيست [60]
 

اشاره به همان از بين رفتن طاقت عاشق، هنگام دريافت آن موجود جليل و جميل است. اين که اگر چنين حالت عاشقانه ای برای انسانی رخ دهد، او خويشتن را گم خواهد کرد و نخواهد توانست با آگاهی های معمولی به زندگی خود ادامه دهد، مطلبی است مورد پذيرش همه ديده وران اين مسير بزرگ.

مهم اين است که وصول به اين مقام والا از بی قراری و شيفتگی و هيجان اصيل در هنگام دريافت خدا، با کدام مقدمات به دست می آيد؟ به نظر می رسد، برای وصول به اين مقام والا چهار شرط اساسی بايد مراعات شود:

شرط يکم- درک اجمالی موجودِ کامل، فوق همه موجودات. اگر کسی بگويد من نمی توانم چنين درکی داشته باشم، با او سخنی نداريم، مگر توصيه به اين که شما که می توانيد مفهومی از عظمت را دريافت کنيد، به چه دليل حرکت تصاعدی خود را در عظمت های پيرامون خود که در عالم محسوسات و ماديات وجود دارد، متوقف می کنيد؟ شما که می توانيد از زيبايی های محسوس به زيبايی های معقول گام نهيد، چرا حرکت خود را در همان زيبايی های محسوس متوقف می کنيد و به درون خود مراجعه نمی کنيد تا حقيقتِ مطلقِ زيبايی هايی را که همه زيبايی های محسوس و معقول را در بر می گيرد، به وضوح دريابيد؟

شما می توانيد از همين راه برای دريافت آن موجود باعظمت که نهايت جلال و جمال را در خود دارد، حرکت کنيد؛ به شرط آن که به خود تلقين نکنيد که من کوچک تر از آن هستم که با چنان حقيقت والايی ارتباط برقرار کنم، و اين که اگر چنين حرکتی صحيح بود، بايد همه انسان ها از آن برخوردار باشند! اين گونه توهمات را کنار بگذاريد و ذهن خود را مانند آيينه صاف در برابر کمال مطلقی قرار دهيد که اشتياق و دريافت آن در نهاد همه انسان ها به وديعت نهاده شده است.

اگر بخواهيد به مسئله علم و توانايی به دريافت خدا، استدلال کنيد که:

«اگر چنين چيزی امکان پذير بود، همه انسان ها از چنين دريافتی برخوردار بودند»، اين حقيقت را به ياد آوريد که: با اين که خودخواهی بدترين و خبيث ترين صفت انسانی است و بيشتر انسان ها به اين درد مبتلا هستند، با اين حال، همه انسان ها می توانند به وسيله تعليم و تربيت صحيح و چشم پوشی از لذايذ حيوانی و به رسميت شناختنِ حياتِ ديگر انسان ها، خودخواهی را به صيانت ذات تکاملی مبدل کنند.

شرط دوم- توانايی تخليه ذهن از توهمات و تخيلات و هرگونه مفاهيم ساخته و پرداخته بی اساس از فرهنگ های رايج جامعه درباره خدا. در اين مورد هم ممکن است برخی اشخاص، برای اعتذار، به اين مسئله متوسل شوند که تخليه و تصفيه ذهن از توهمات و تخيلات و ساخته های ناصحيح ذهن، کار بسيار دشواری است و بنا بر اين نمی توان اين شرط را برای به دست آوردن توفيق دريافت خدا تحقق يافتنی تلقی کرد. اين اعتذار هم يکی از بهانه جويی های ما برای سهل انگاری و مسامحه درباره والاترين و ضروری ترين دريافت های ماست که اگر روزی بتوانيم خسارت از دست دادن آن را در درون خود دريافت کنيم، محال است خود را ببخشيم.

بنده اين سؤال را در اين باره مطرح می کنم و پاسخ آن را به وجدان و عقل سليم خود شما واگذار می کنم. آيا همين انسان ها نيستند که از معدودهای محسوس، عدد را تجريد می کنند و آن را در مسيرِ عملياتِ رياضی تجريدی قرار می دهند، به طوری که کمترين توهم و تخيلی نمی تواند در آن عمليات راهی داشته باشد؟ آری، شما انسان ها اين قدرت را در حد اعلا داريد.

آيا همين انسان ها نيستند که برای منافع مهم خود، از پيچيده ترين خطوط، مستقيم ترين خط را بيرون می کشند و اين کار را در نهايت دقت انجام می دهند؟ آری، پاسخ اين سؤال هم مثبت است.

آيا همين انسان ها نيستند که با قدرتِ مغزی خود می توانند مفهومی از بی نهايت را در ذهن خود، خالی از هرگونه توهمات و تخيلاتِ مخل دريافت کنند و آن را در کميت ها به عنوان سلسله بی نهايت اعداد، و در کيفيت ها به عنوان کيفيت های فراتر و برتر از محدوديت ها و کميت ها، مانند زيبايی و عدالت و ارزش ها و غير آن، دريافت کنند؟ آری، قطعاً چنين است. با توانايی های شگفت انگيزی که انسان دارد، چگونه می تواند خود را قانع کند که من نمی توانم از توهمات و تخيلات و اصول پيش ساخته ذهنی خود دست بردارم و حقيقتی والا و عظيم را به نام خدا در درون خود دريافت کنم!

شرط سوم- اشتياق بسيار به دريافت آن موجود کامل. هيچ کس نمی تواند در اين حقيقت کوچک ترين ترديدی به خود راه دهد که انسان، مشتاق وصول به کمال درباره هر چيزی است که برای خود ضروری يا مفيد می داند. انسان شجاع می خواهد شجاعت او به حد کمال برسد؛ انسان عالِم می خواهد علم او به حد کمال برسد. يک انسان هنگامی که به چهره خود در آيينه می نگرد، به يقين می خواهد از زيبايی تا حد کمال برخوردار باشد؛ همان گونه که هر انسانی می خواهد از محبوبيت کامل در جامعه بهره مند شود.

در اين مبحث، با نقل عباراتی از ابن سينا می توان به روشنايی بيشتر رسيد:

أَلآنَ اذا کنْتَ فی الْبَدَنِ وَ فی شَواغِلِهِ وَ عَلائِقِه فَلَمْ تَشْتَقْ الَی کمالِک الْمُمْکنِ أَوْلَمْ تَتَالَّمْ بِحُصُولِ ضِدِّهِ فَاعْلَمْ أَنَّ ذلِک مِنْک لا مِنْه.[61] اکنون که در مجاورت بدن و در اشتغالات و علايق آن غوطه ور شده و به کمالی که وصول به آن برای تو ممکن است، اشتياقی نداری، يا از داشتنِ ضد آن احساس درد و رنج نمی کنی، بدان که اين تباهی از خودِ توست، نه از امکان کمالی که در تو وجود دارد.

شرط چهارم- دوری از کثافات و آلودگی های خودخواهی و پرستش لذايذ حيوانی با شکل ها و انواع مختلفی که دارند. اگر اين تصفيه به خوبی انجام گيرد، تخلق به اخلاق الله و تأدب به آداب کريمه و اصولِ عالی انسانی، کاری آسان است. بنا بر بعضی جهات، اگر لايروبی درون با محو آلودگی های حيوانی به طور صحيح انجام گيرد، اين تخلق و تأدب، مانند چشمه ساری زلال، پس از لايروبی به جريان خواهد افتاد. به اين نکته هم بايد توجه کرد: ترتيبی که در ذکر شرايط گفتيم، به آن معنا نيست که دريافت آن موجود برين هم با ترتيب مزبور صورت می گيرد، زيرا ممکن است در همان مرحله نخستين که عبارت است از درک اجمالی موجودِ برين، حالت دريافت، بسيار عالی صورت گيرد، ولی آن دريافت پايدار نباشد.

نشان خدا را از همه موجودات می توان سراغ گرفت.

وجودش بر همه موجود قاهر

نشانش بر همه ذرات ظاهر 

 

ز هر شمعی که بينی روشنايی

به وحدانيتش يابی گوايی [62]

***

تو را جويم ز هر نقشی که دانم

تو مقصودی ز هر حرفی که خوانم [63]

***

هر خط که بر اين ورق کشيده است

شک نيست در آن که آفريده است
 

بر هر چه نشانه طرازی است

ترتيب گواه کار سازی است [64]

 

اين حقيقت که همه موجودات جهان هستی آيت و نشانی از خدا دارد، به طور فراوان در منابع اسلامی و آثار ادبای بزرگ و حکمای صاحب نظر ديده می شود. البته اين نشان و علامت برای کسانی آشکار است که توانسته باشند از سطحی نگری درباره اشياء گامی فراتر نهند و واقعيات جهان هستی را تا حدودی بررسی و ارزيابی کرده و اصل حرکت و بروز نمودها و کيفيت های متنوع و بی شمار را که در حقيقت و هويت ماده وجود ندارد، کاملًا درک کرده باشند.

برای توضيح اين مطلب، اين مقدمه مختصر را مطرح می کنيم: اغلب انسان های با ايمان معمولی به ماورای طبيعت و معتقد به خداوند ذوالجلال، همواره برای اثبات صحت عقايد خود و قانع کردن منکران ماورای طبيعت، به امور غير طبيعی متوسل می شوند، مانند خواب هايی که با واقعيت مطابقت می کنند و حوادث شگفت انگيزی که از علل و معلولات جاری بالاتر هستند، و هم چنين استدلال به استجابت دعاها و غير آن.

می گوييم: اگرچه استدلال به اين امور کاملًا صحيح است، به ويژه استجابت دعاها هنگام انقطاع کلی از همه وسايل و تسليم محض به خداوند متعال، ولی اگر بتوانيم اين حقيقت را در علوم و معارف خود توضيح داده و آن را مورد تعليم و تربيت برای مردم قرار دهيم که: چرا ماده حرکت می کند؟

چرا در حرکت، راه معينی را انتخاب می کند؟ اين همه تنوع ها در موجودات جهان هستی از کدام علت سرچشمه می گيرد؟ چيست آن حقيقتِ کلی زيبايی که شامل هزاران نمود زيبا از انواع متباين و متقابل می شود، مانند خط زيبای  مير عماد و آبشار زيبا و غير آن، که همه آنها در حقيقتی زيبا مندرج است؟ پاسخ حقيقی و نهايی اين همه سؤالات، بدون دخالت ماورای طبيعت در عرصه طبيعت امکان پذير نيست. ممکن است گفته شود: خاصيتِ اصلی آيت و نشان، آن است که به مجرد مشاهده موجودی که دارای آن نشان است، قابل ديدن باشد، نه اين که اعتراف به وجود آيت و نشان، به تحقيقات و بررسی های مفصل احتياج داشته، و پس از پرسش و پاسخ های مکرر و عميق، آن نشان قابل مشاهده شود.

پاسخ اين اعتراض چنين است که استمرار پرسش ها تا وصول به پاسخ نهايی، برای آشکار کردن نشان و آيت خداوندی در موجودات، برای اهل نظر و تحقيق است که به علت غوطه خوردن در اصطلاحات و به اصطلاح بعضی از ارباب نظر: «بنا به خيال بافی ها و شطرنج بازی های مغزی»، آن شعورِ شهودی فطری را که با نخستين نگرش در موجودات، نشان و آيت الهی را ارائه می دهد، خنثی کرده اند. به قول آن شاعر زبردست که می گويد:

چشم روشن را ز عينک می فزايد تيرگی                 صاف دل گمراه می گردد ز برهان بيشتر

اين که گفته شده است:

وَ فِی کلِّ شَی ءٍ لَهُ آيَةٌ تَدُلُّ عَلی  أَنَّهُ واحِدٌ و در هر چيزی برای خدا نشانی است که دلالت صريح به وحدانيت خداوند دارد.

برای فعاليت آن شعورِ شهودی که به مجرد ديدن اشياء، نشان خدا را در آنها می بيند، دو شرط اساسی لازم است:

اول- بايد ذهن آدمی از توهمات و تخيلات و پيش ساخته های تصنعی ذهن درباره جهان هستی و مبادی آن پر نباشد، زيرا کسی که با عقيده به حاکميتِ مطلقِ قانونِ علت و معلول به اين جهان بنگرد و آن قانون را در همه ابعاد سطحی و عميق موجودات جهان هستی حکم فرما بداند، و به هر نقطه ای از هستی که توجه کند، مجموعه ای از نمودها و روابط طبيعی را مشاهده کند، هرگز از آن شعور شهودی برخوردار نخواهد شد؛ همان گونه که اگر ذهن يک انسان درباره رنگ ها و نمودهای نگارينِ زيبايی مشوش باشد و مفاهيم اصيل درباره زيبايی را درک نکند، محال است که از زيباترين گل احساس انبساط کرده و زيبايی آن را با شعورِ شهودِ زيبايی دريافت کند.

دوم- رهايی از وسوسه های ناشی از تردد ذهن، ميان طبيعت و ماورای طبيعت در اشيا ضروری است؛ به اين معنی که: ذهن آدمی بايد اين قدرت را داشته باشد که بتواند جريان نمودها را در عرصه طبيعت، همان گونه درک و دريافت کند که استناد اصول آن جريان را به ماورای طبيعت، و هيچ يک از آن دو حقيقت (طبيعت و ماورای طبيعت) را فدای ديگری نکند.

ذات اقدس ربوبی بالاتر از آن است که با مفاهيم ساخته ذهن بشری و با معلوماتی که به وسيله حواس و تعقل و انديشه معمولی تحصيل می شوند، قابل درک و شناخت باشد.

مقصود اين است که هيچ علم و شهود و معرفتی، از هر طريق ممکن، راهی به ذات اقدس ربوبی ندارد. دليل قاطع و روشن اين مدعا، احاطه مطلق ذات خداوندی بر همه مغز و روان و فعاليت ها و نيروها و پديده های آن است. از طرف ديگر، هر آنچه را که ذهن آدمی به عنوان موضوع درک شده در خود منعکس کند، مانند يک ميز، يا با عمل تجريد در خود به وجود بياورد، مانند اعداد، آنها محدود و مشخص و دارای صورتی متعين از نظر کميت و کيفيت و زمان و امتداد و ساير مقولاتی است که ابزارِ کارِ ذهنِ بشری است؛ در صورتی که ذات باری تعالی فوق همه اين مختصات و مقولات است.

آنچه می توانيم درباره خداوند متعال درک و دريافت کنيم، تجلی فروغ آن ذات اقدس است که اميرالمؤمنين عليه السلام در سخنان خود فرموده است:

لا تدرکه [تراه ] العيون بمشاهدة العيان، و لکن تدرکه القلوب بحقائق الإيمان.[65]

چشم ها با مشاهده عينی خدا را درک نمی کنند، بلکه دل ها او را با حقايق ايمان درمی يابند.

در جای ديگر می فرمايد:

تتلقاه الاذهان لا بمشاعرة و تشهد له المرائی لا بمحاصرة، لم تحط به الاوهام بل تجلی لها.[66]

اذهان بشری او را درمی يابد، نه با ادراکات تصوری معمولی، و همه ديده شوندگان به وجود و قدرت او شهادت می دهند، بدون حضورِ عينی جسمانی در آنها. اوهام آدميان بر آن ذات اقدس احاطه نتواند، بلکه خداوند به وسيله عقول مردم به عقول و دل های مردم تجلی کرد.

با نظر به مجموع دلايل عقل سليم، وجدان، فطرت پاک و منابعِ اولی اسلام، به اين نتيجه می رسيم که دريافت نور خداوند در دل ها زمانی امکان پذير است که از هر گونه آلودگی ها پاک باشد و از صدق و صفايی برخوردار شود تا بتواند با آن نورالانوار روياروی شود و وجه الله الاعظم را شهود کند؛ همان گونه که علی عليه السلام به  ذعلب يمانی  فرمود:

أ فأعبد ما لا أری؟[67]

آيا خدايی را که نديده باشم، می پرستم؟

حال، آن بخش از ابيات نظامی را بررسی می کنيم که به صراحت کامل، به ناتوانی ذهن و انديشه و عقول انسان ها از تصوير و درک ذات باری تعالی اشاره می کند:

پای سخن را که دراز است دست

سنگِ سراپرده او سر شکست
 

وهم تهی پای بسی ره نبشت

هم ز درش دست تهی بازگشت
 

راه بسی رفت و ضميرش نيافت

ديده بسی جست و نظيرش نيافت
 

عقل درآمد که طلب کردمش

ترک ادب بود، ادب کردمش [68]

***

جان به چه دل راه در اين بحر کرد

دل به چه گستاخی از اين چشمه خَورد
 

در صفتت گنگ فرو مانده ايم

مَنْ عَرَفَ اللَّهَ فرو خوانده ايم
 

چون خجليم از سخنِ خامِ خويش

هم تو بيامرز به انعام خويش [69]

***

به حکم آشکارا به حکمت نهفت

ستاينده حيران از او وقتِ گفت
 

بدو هيچ پوينده را راه نيست

خردمند از اين حکمت آگاه نيست [70]

***

با همه زيرکی که در خرد است

بی خود است از تو و به جای خود است
 

چون خرد در ره تو پی گردد

گرد اين کار وهم کی گردد
 

جان که او جوهر است و در تن ماست

کس نداند که جای آن به کجاست
 

تو که جوهر نه ای، نداری جای

چون رسد در تو وهم شيفته رای
 

عقل کلی که از تو يافته راه

هم ز هيبت نکرده در تو نگاه [71]

***

ای هست کنِ اساسِ هستی

کوته ز درت دراز دستی
 

ای محرم عالم تحير

عالم ز تو هم تهی و هم پر[72]

***

عقل آبله پای و کوی تاريک

وان گاه رهی چو موی باريک
 

توفيق تو گر نه ره نمايد

اين عقده به عقل کی گشايد
 

عقل از در تو بصر فروزد

گر پای برون کشد، بسوزد
 

ای عقل مرا کفايت از تو

جستن ز من و هدايت از تو[73]

 

***

خرد تا ابد درنيابد تو را

که تاب خرد برنتابد تو را
 

وجود تو از حضرت تنگبار

کند پيک ادراک را سنگسار[74]

***

اساسی که در آسمان و زمين است

به اندازه فکرت آدمی است
 

شود فکرت اندازه را رهنمون

سر از حد و اندازه نارد برون
 

به هر پايه ای دست چندان رسد

که آن پايه را حد به پايان رسد
 

چو پايان پذيرد حد کائنات

نماند در انديشه ديگر جهات
 

نينديشد انديشه بيرون از اين

تو هستی نه اين، بلکه بيرون از اين [75]

 

تحليل ابيات

مطلب يکم- با اين که ميدان سخن بسيار وسيع، و از يک جهت، بنا به نامحدود بودن مفاهيم و مصاديق و روابط و ترکيبات، بسيار متنوع است و کرانه ای برای آن نيست، توانايی قالب گيری آن حقيقت را که ورای قالب ها و فراتر از کميت ها و هر گونه محدوديت هاست، نداشته تا آن را بيان کند. در معنای اين دو آيه شريفه دقت کنيم:

قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکلِماتِ رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کلِماتُ رَبِّي وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً[76]

به آنان بگو: اگر دريا برای نوشتن کلمات پروردگار من مرکب باشد، قطعاً پيش از آن که کلمات پروردگار من به پايان برسد، دريا تمام می شود، اگرچه مثل آن دريا را کمک بياوريم.

وَ لَوْ أَنَّ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَکيمٌ.[77]

و اگر همه درختانی که روی زمين هستند، قلم هايی باشند و دريا را هفت دريای ديگر کمک کند (به آن اضافه شود)، کلمات خداوندی تمام نمی شود و خداوند قطعاً عزيز و حکيم است.

حال که کلمات خداوندی (انواع مخلوقات او، يا صفات و افعال آن ذات اقدس) بی پايان است، بی نهايت بودن ذات اقدس ربوبی و صفات ذاتی او به طريق اولی بی نهايت بوده، و سخن ها ظرفيت ارائه آنها را ندارد.

اين مطلبِ علمی و حِکمی را که نظامی با نظر به محکوم بودن جهان ماده و ماديات به اندازه و کميت بيان کرده، در ابيات مثنوی نيز مشاهده می شود:
 

ای خدا بنما تو جان را آن مقام

کاندران بی حرف می رُويد کلام
 

تا که سازد جانِ پاک از سر قَدَم

سوی عرصه ی دور، پهنای عدم
 

عرصه ای بس با گشاد و با فضا

وين خيال و هست زو يابد نوا
 

تنگ تر آمد خيالات از عدم

زآن سبب باشد خيال اسبابِ غم
 

باز هستی تنگ تر بود از خيال

زآن شود در وی قمر هم چون هلال
 

باز هستی جهانِ حس و رنگ

تنگ تر آمد که زندانی است تنگ
 

علتِ تنگی است ترکيب و عدد

جانبِ ترکيب حس ها می کشَد
 

زآن سوی حس، عالَمِ توحيد دان

گر يکی خواهی، بدآن جانب بران [78]

 

مطلب دوم- نظامی در سه مورد از ابيات خود، به نکته بسيار مهمی اشاره کرده که مولوی نيز آن را مطرح کرده است. نظامی می گويد:

خرد در جستنش هشيار برخاست

چو دانستش نمی داند چپ از راست [79]

***

وهم تهی پای بسی ره نبشت

هم ز درش دست تهی بازگشت [80]

***

عقل آبله پای و کوی تاريک

وان گاه رهی چو موی باريک
 

توفيق تو گر نه ره نمايد

اين عقده به عقل کی گشايد[81]
 

مولوی می گويد:

عقل سر تيز است، ليکن پای سست

زآن که دل ويران شده ست و تن درست [82]

بيت اول نظامی با مضمون بيت مولوی مطابقت دارد، زيرا هر دو می گويند:

عقل برای شناخت ذات اقدس ربوبی يا اسرارِ نهانی هستی، بسيار هشيارانه برمی خيزد و با سرِ تيز وارد ميدان می شود، ولی پس از اندکی تکاپو و مصادره به مطلوب ها و طرح دعاوی بی دليل و گاهی هم گرفتاری به مغالطه ها، با پای سست زمين گير می شود و مسئله را به راهنما، آينده يا ذوق سليم حواله می کند و می نشيند. اما بيت های دوم و سوم نظامی به اين حقيقت اشاره می کند که انديشه و تعقل، توانايی وصول به شناخت آن ذات اقدس و اسرارِ نهانی عالمِ وجود را ندارد.

مطلب سوم- نظامی در بعضی از ابيات بالا، جان و دل را هم از دريافت خداوند ناتوان معرفی می کند:

راه بسی رفت و ضميرش نيافت

ديده بسی جست و نظيرش نيافت
 

جان به چه دل راه درين بحر کرد

دل به چه گستاخی از اين چشمه خَورد

 

با توجه به کلام اميرالمؤمنين عليه السلام، اين سخن نظامی مردود است. علی عليه السلام در پاسخ ذعلب يمانی، هنگامی که از آن حضرت پرسيد:

هل رأيت ربک؟

آيا خدايت را ديده ای؟

فرمود:

أ فأعبد ما لا أری؟

آيا خدايی را که نديده باشم، می پرستم؟

آن گاه می فرمايد:

لا تدرکه [تراه ] العيون بمشاهدة العيان، و لکن تدرکه القلوب بحقائق الإيمان.[83]

چشم ها خدا را با مشاهده عينی نمی بينند، بلکه دل ها هستند که او را با حقايق ايمان می بينند.

در اين مطلب، اين اعتراض به نظامی وارد است: با اين که او خدا را با چشمان ظاهری قابل ديدن می داند، علت چيست که دل و جان را، بنا به تجردی که دارند- و عظمت شهود آن دو بسيار بالاتر از چشم ظاهری است، و می توانند مجردات، از آن جمله عقل و من و غير آن را ببينند- از شهود خداوند ناتوان می داند! وانگهی، نظامی در ابياتی که در مبحث بعدی بررسی می کنيم، امکان دريافت خدا را به صراحت بيان می کند.

کسی کز تو در تو نظاره کند

ورق های بيهوده پاره کند
 

نشايد تو را جز به تو يافتن

عنان بايد از هر دری تافتن
 

بسی منزل آمد ز من تا به تو

نشايد تو را يافت الا به تو

 

توضيح و بررسی اين ابيات، در مباحث بعدی خواهد آمد.

مگر اين که بگوييم نظامی ناتوانی وصولِ دل و جان را به دريافت خدا، ناشی از آن می داند که دل ها و جان های مردم عادی پر از اوهام و ساخته های بی اساسِ ذهنی خودشان بوده و توانايی اعتلا برای درک و دريافت خدا را ندارند، نه هر دل و جانی که بر اثر صفای تهذب و تأدب به آداب الله، می تواند رهسپار جاذبه ربوبی شود.

به همين معنی، جلال الدين محمد مولوی در جايی می گويد:

عقل، بندِ رهروان است ای پسر

بند بشکن، ره عيان است ای پسر
 

عقل بند و دل فريب و جان حجاب

راه از اين هر سه نهان است ای پسر[84]

بی ترديد، مقصود از اين که عقل، بندِ رهروان است، اين نيست که عقلِ جزئی نظری، حقيقتی زايد است، بلکه به دليل وسايل و ابزاری که برای فعاليت خود در اختيار دارد، مانند حواس طبيعی و آزمايشگاه ها و کميت و کيفيت و ديگر مقولاتِ محدودکننده حقايق، نه تنها نمی تواند برای کاروانيانی که رهسپار کوی الهی هستند، هادی و رهنما باشد، بلکه آن سالکان را از حرکت در آن مسير نيز بازمی دارد.

حال، اين سؤال مطرح است: چرا جان، حجاب دل و عامل فريب است؟

همان پاسخی را که در توضيح بيت نظامی مطرح کرديم، در اين مورد هم قابل طرح است؛ به اين معنی که: اگر دل و جان آدمی در بند اوهام و ساخته های بی اساسِ ذهن و نفسِ پستِ حيوانی قرار گيرد و آن را بر خود مسلط کند، بديهی است آن دو نيز بندِ پای رهروان خواهند بود.

مطلب چهارم- از ديدگاه نظامی، مانند عده ای ديگر از صاحب نظران، آغاز عالی ترين ارتباط انسان با پروردگار، از زمانی است که انسان به حيرت والا گام بگذارد. او می گويد:

مرا حيرت بر آن آورد صد بار

که بندم در چنين بت خانه زنار
 

ولی چون کرد حيرت تيز گامی

عنايت بانگ بر زد کای نظامی [85]

***

مشو فتنه بر اين بت ها که هستند

که اين بت ها نه خود را می پرستند
 

شناساييش بر کس نيست دشوار

وليکن هم به حيرت می کشد کار[86]

 

البته نظامی در اين ابيات، نخست حيرت به معنای معمولی آن را مطرح می کند، و چون آن حيرت تصعيد می شود (ولی چون کرد حيرت تيز گامی)، عنايت ربوبی بالِ نوازنده خود را بر عقل و دل و جان سالک می گسترانَد، ولی در جای ديگر، به حيرت والا که همه بزرگان حکمت و عرفان مشتاق آن هستند، اشاره می کند:

ای محرم عالم تحير

عالم ز تو هم تهی و هم پر

 

مطلب بسيار مهمی که در اين بيت وجود دارد، اين است: «عالم ز تو هم تهی و هم پر». اين مطلب شبيه آن معنايی است که رئيس الموحدين علی عليه السلام فرموده است:

مع کل شي ء لا بمقارنة

و غير کل شي ء لا بمزايلة.[87]

 

خداوند با همه چيز هست، بدون اتصال و مقارنت جسمانی با آنها، و غير از همه چيز است، نه به طور انفصالِ جسمانی از آنها.

مطلب پنجم- نظامی خدا را به وسيله درک مفهومِ خودِ خدا قابل دريافت می داند:
 

کسی کز تو در تو نظاره کند

ورق های بيهوده پاره کند
 

نشايد تو را جز به تو يافتن

عنان بايد از هر دری تافتن
 

بسی منزل آمد ز من تا به تو

نشايد تو را يافت الّا به تو[88]

 

اين گونه دريافت، در منابع حديثی تشيع از ائمه معصومين عليهم السلام با بياناتی مختلف نقل شده است؛ از جمله در دعای صباح اميرالمؤمنين عليه السلام آمده است:

يا من دل علی ذاته بذاته.

ای خداوندی که با ذات خود به ذات خود دلالت می کند!

در دعای ابوحمزه ثمالی  از امام سجاد عليه السلام  چنين آمده است:

بک عرفتک و لو لا أنت ما أدرما أنت.

خداوندا! من تو را با تو شناختم، و اگر تو نبودی، من نمی دانستم تو کيستی!

عرفی شيرازی  می گويد:

جمعی ز کتاب و سخنت می جويند                  جمعی ز گل و نسترنت می جويند

آسوده جماعتی که دل از همه چيز                   بر تافته از خويشتنت می جويند

مرحوم محقق بزرگوار، آقا شيخ محمد حسين اصفهانی ، در بعضی از ابيات حِکمی خود چنين می گويد:
 

ما کانَ مَوْجُوداً بِذاتِهِ بِلا

حَيْثٍ هُوَ الْواجِبُ جَلَّ وَ عَلا
 

وَ هُوَ بِذاتِهِ دَليلُ ذاتِهِ

أَصْدَقُ شاهِدٍ عَلی اثْباتِهِ
 

يَقْضی  بِهذا کلُّ حَدْسِ صائبٍ

لَوْ لَمْ يَکنْ مُطْابِقٌ لَلْواجِبِ
 

لَکانَ امَّا هُوَ لِامْتِناعِهِ

وَ هُوَ خِلافُ مُقْتَضی  طِباعِهِ
 

أَوْ هُوَ لِافْتِقارِه الَی السَّبَب

وَالْفَرْضُ فَرْدِيَّتُهُ لِما وَجَبَ
 

فَالنَّظَرُ الصَّحيِحُ فِی الْوُجوُبِ

يُفْضِی الی  حَقِيقَةِ الْمَطْلُوبِ [89]

 

 

 

آنچه ذاتاً (بدون وابستگی به هيچ حيثيتی، اعم از عليت و غير آن) موجود است، خداوند واجب الوجود، جل و علاست، و او با ذات خود، به ذات خود دلالت می کند. اين دلالت، صادق ترين شاهد اثبات اوست.

حدس هر انسانی که با درک صحيح می انديشد، چنين است که اگر مفهوم خداوند، حقيقتی مطابق خود در عالم واقعيت نداشت: 1- يا از آن جهت است که ذاتاً ممتنع الوجود است. اين فرض صحيح نيست، زيرا فرض اين است که ما مفهومی را که واجب الوجود است، دريافت کرده ايم.

2- يا از آن جهت است که به علت نيازمند است. باز فرض اين است که آن ذات اقدس مصداقی از واجب الوجود دريافت شده است که محال است به علت نيازمند باشد.

بنا بر اين، نظر صحيح در معنای واجب الوجود، ما را به حقيقت مطلوب واصل می کند، و آن عبارت است از وجود خداوند سبحان.

البته نمی دانيم بيان مشروح نظامی در دريافت خدا به وسيله خدا چه بوده است؟ زيرا در هيچ يک از مناجات های ديوان، توضيحی در اين باره نداده است. آنچه در اين مورد احتمال می رود، سه مسئله است:

الف) منظور نظامی از دريافت خدا به وسيله خدا، دريافت آن وجود اقدس با الطاف اوست که در نتيجه تهذب و تأدب به آداب الله و تخلق به اخلاق الله، نصيب دل و جان انسانی می شود.

اين، همان مسئله ای است که هم در منابع اسلامی شواهدی برای آن می توان يافت و هم در سخنان بزرگان اهل معرفت، مانند جلال الدين محمد مولوی:

آينه ی دل چون شود صافی و پاک

نقش ها بينی برون از آب و خاک
 

هم ببينی نقش و هم نقاش را

فرش دولت را و هم فراش را[90]

 

ب) دريافت صحيح آن مفهوم که خود به تنهايی می تواند وجود خدا را اثبات کند و حتی تا حدود شايان توجهی انسان را در جاذبه او قرار دهد. اين، همان مسئله ای است که در برهان وجوبی (کمالی)، هم پيشوايان اسلامی و هم بعضی از صاحب نظران شرق و غرب، مانند قديس آنسلم ، دکارت ، لايبنيتز و ... مطرح کرده اند.[91]

ج) برهان صديقين که صدرالمتألهين آن را مطرح کرده است. اين احتمال، به استحکام دو احتمال اول و دوم نيست، زيرا علاوه بر اين که اين برهان، با بيانی که صدرالمتألهين دارد، در دوران نظامی ديده نمی شود، بلکه از طرز تفکرات نظامی که شاعری است بسيار توانا- که گاهی مطالب حِکمی و عرفانی عالی هم در ذهن او بارقه زده- بعيد به نظر می رسد.

مطلب ششم- جمله معروفی است که عرفا و حکما به آن توجه کرده اند:

مَنْ عَرَفَ اللّهَ کلَّ لِسانُه.

هر کس خداوند را بشناسد، زبان او از بازگو کردن آنچه می شناسد، درمانده می شود.

بعضی احتمال داده اند که اين جمله، حديثی است که در اين مقام وارد شده، ولی چون اينجانب مأخذی برای آن نيافته ام، آن را به عنوان حديث ذکر نمی کنم. اين جمله از جهتی صحيح است، زيرا آن مفهومی که از خدا دريافت می شود، به هيچ وجه قابل تصوير برای ديگران نيست و تنها خود انسان می تواند پس از تقرب به آن بارگاه مقدس، حقيقتی را دريابد؛ همان گونه که اگر کسی حقيقت عدالت و زيبايی را درنيابد، به هيچ وجه نمی توان با تصويرها و ارائه نمودها، آن دو حقيقت را برای او قابل دريافت کرد. اين حقيقتِ صحيحی است که می گويد:

آستين بر روی و نقشی در ميان افکنده ای                     خويشتن تنها و شوری در جهان افکنده ای

خود نهان چون غنچه و آشوب استيلای عشق                               در نهادِ بلبلِ فريادخوان افکنده ای

هيچ نقاشی نمی بيند که نقشی برکشد                و آن که ديد از حيرتش کلک از بنان افکنده ای[سعدی]

مطلب هفتم- در صورتی که عقلِ با آن عظمت، در حرکت به سوی او درمانده می شود، يقينی است که توهمات و تخيلات و تجسيمات و هرگونه تصور و تصويرپردازی درباره آن ذات اقدس، پوچ و بی اساس خواهد بود.

قياس عقل تا آن جاست بر کار

که صانع را دليل آيد پديدار
 

مده انديشه را زان بيشتر راه

که يا کوه آيدت در پيش يا چاه [92]

 

اگر عقل بشری اين گونه ناتوان باشد، بدون ترديد، توهمات و تخيلات و تجسيمات و انديشه ها ناتوان تر خواهد بود.

نظامی در برخی از ابيات ديگر، معرفت خدا را از مسير رسمی و شايع مطرح کرده، ولی مطالبی بسيار جالب در اين مورد بيان می کند.

خبر داری ز سياحان افلاک                            چرا گردند گرد مرکز خاک

در اين محرابگه معبودشان کيست                   از اين آمد شدن مقصودشان چيست

چه می خواهند از اين محمل کشيدن                 چه می جويند از اين منزل بريدن

چرا آن ثابت است اين منقلب نام                     که گفت آن را بجُنب اين را بيارام

بديهی است که همه اين حرکت ها و سکون ها، همان گونه که در ابيات بعدی با زيبايی ادبی متذکر شده، برای عقول، دلايلی روشن بر وجود خداست.

همی تا زو خط فرمان نيايد

به شخص هيچ پيکر جان نيايد
 

قبا بسته چو گل در تازه رويی

کمر بسته پرستش را تو گويی
 

مرا حيرت بر آن آورد صد بار

که بندم در چنين بت خانه زنار
 

ولی چون کرد حيرت تيزگامی

عنايت بانگ بر زد کای نظامی
 

مشو فتنه بر اين بت ها که هستند

که اين بت ها نه خود را می پرستند
 

همه هستند سرگردان چو پرگار

پديد آرنده خود را طلبکار
 

تو نيز آخر هم از دست بلندی

چرا بت خانه ای را در نبندی
 

چو ابراهيم با بت عشق می باز

ولی بت خانه را از بت بپرداز
 

نظر بر بت نهی، صورت پرستی

قدم بر بت نهی، رفتی و رستی
 

نموداری که از مه تا به ماهی است

طلسمی بر سر گنج الهی است
 

طلسم بسته را با گنج يابی

چو بشکستی، به زيرش گنج يابی [93]

***

مرا بر سر گردون رهبری نيست

جز اين کاين نقش دايم سرسری نيست
 

اگر دانستنی بودی خود اين راز

يکی زين نقش ها در دادی آواز
 

از اين گردنده گنبدهای پر نور

به جز گردش چه شايد ديدن از دور
 

درست آن است کاين گرون به کاری است

در اين گردندگی هم اختياری است
 

بلی در طبع هر داننده ای هست

که با گردنده گرداننده ای هست
 

از آن چرخه که گردانَد زن پير

قياس چرخ گردنده از آن گير
 

اگرچه از خلل يابی درستش

نگردد تا نگردانی نخستش
 

چو گردانَد ورا دست خردمند

در آن گردش بماند ساعتی چند[94]

 

***

مگو ز ارکان پديد آيند مردم

چنين کاری پديد آيد ز انجم
 

که قدرت را حوالت کرده باشی

حوالت را به آلت کرده باشی
 

اگر تکوين به آلت شد حوالت

چه آلت بود در تکوين آلت
 

اگرچه خاک و باد و آب و آتش

کنند آمد شدی با يکدگر خوش
 

همی تا زو خط و فرمان نيايد

به شخص هيچ کس پيکر نيايد
 

نه هر ک ايزد پرست، ايزدپرست است

چو خود را قبله سازد، خودپرست است
 

ز خود بگذشتن است ايزدپرستی

ندارد روز با شب هم نشستی
 

خدای از عابدان آن را گزيند

که در راه خدا خود را نبيند
 

نظامی جام وصل آن گه کنی نوش

که بر يادش کنی خود را فراموش [95]

 

همان گونه که در عنوان بحث گفتيم، مسائل مطرح شده در اين ابيات، اگرچه با بيانات گوناگون در کتب حِکمی، کلامی، عرفانی و ادبی وارد شده و با استدلال ها و تفاسيری مختلف درباره آنها مطالبی گفته شده است، با اين حال، از ديدگاه های حِکمی و عرفانی حاوی نکات بسيار ارزنده و ارزشمندی است. آن مسائل به طور اختصار به قرار زير است:

نظامی می گويد: در تماشاگه بسيار عظيم و رازدار کيهان نگريستم و در شناخت و تفسير آن انديشيدم. در اين سير و سياحت، با خويشتن چون و چراها کردم. اين، همان گشت و گذار و بررسی کنجکاوانه ای بود که فطرت اصلی و وجدان و عقل من با اتفاق نظر مرا بر آن داشته بودند، زيرا برای من اثبات شده بود که:

کار من و تو بدين درازی                 کوتاه کنم که نيست بازی

زان مايه که طبع ها سرشتند             ما را ورقی دگر نوشتند

تا در نگريم و راز جوييم                 سر رشته کار باز جوييم

بينيم زمين و آسمان را                     جوييم يکايک اين و آن را

          کاين کار و کيايی از پی کيست             او کيست، کيای کار او چيست؟[96]
 

تا آن گاه که حيرت سراسر وجود مرا در خود فرو برد و رو به شدت رفت. در اين هنگام بود که از خود برکنار شدم و علم و معرفتی را که از مفاهيم محدود به دست آورده بودم، از خود دور کردم. در اين هنگام که حيرت مقدس سراپای وجود مرا در خود فرو برده بود، عنايات خداوندی، حقيقت امر را برای من آشکار کرد که: ای نظامی! نمايش استقلال و هويت چشمگير موجودات اين کارگاه، تو را خيره و متحير نکند؛ اينها چيزهايی نيستند که روی پای خود بايستند و خود را دريابند و آن را بپرستند، بلکه:

همه هستند سرگردان چو پرگار

پديد آرنده خود را طلبکار[97]

 

نظامی در اين ابيات و بعضی ابيات ديگر، برای مجهول ماندن واقعيات پشت پرده جهان هستی، استدلالی می آورد که شايان توجه است:

اگر دانستنی بودی خود اين راز

يکی زين نقش ها در دادی آواز[98]

***

زين پرده ترانه ساخت نتوان

وين پرده به خود شناخت نتوان
 

گر داند کس که چون جهان کرد

بی شک بتواند آن چنان کرد[99]

 

می گويد: اگر قرار بر اين بود که حقيقت آن اصول بنيادين که اين کيهان بزرگ بر پايه آن حرکت و تکاپو می کند، قابل شناخت همه جانبه باشد، دست کم يکی از اين موجودات هويت خود را به طور کامل و با همه اصول و مبانی که آن را به جريان انداخته است، برای ما بازگو می کرد. البته اين مطلب از ديدگاه ادبی بسيار زيباست، ولی بايد توجه داشت که از ديدگاه علمی و حِکمی می توان گفت: اين که هيچ يک از اجزای کائنات توانايی ابراز هويت و مختصات و اصول زيربنايی و روبنايی خود را ندارد، دليل آن نيست که موجودات کامل تری مانند انسان هم نتواند آنها را بشناسد، اگرچه به طور نسبی و تا آن حدود که وسايل و ابزار علم و معرفت اجازه می دهد. اين اصلی کاملًا صحيح و مأخوذ از اصلی اساسی و مشهور است که می گويد:

أَلْعِلْمُ بِالشَّی ءِ عَلی  ما هُوَ عَلْيهِ يُساوِقُ ايجادَهُ.

علم به يک شی ء آن چنان که هست، مساوی به وجود آوردن آن است.

مقصود از مساوی بودن علم به يک شی ء با ايجاد آن، به معنای توانايی به وجود آوردن آن است. بر اساس اين اصل است که می گويند دکارت  گفته بود:

شما ماده و حرکت را به من بدهيد، من دنيا را برای شما می سازم.

در اين باره بايد گفت: درباره کل مجموعی از جهان هستی و هم چنين درباره يکايک اجزای اين جهان، بنا به محدوديت موضع گيری ها و هدف گيری های مخصوص و با توجه به نکته ای که در ادامه از مولوی نقل می کنيم، هرگز نخواهيم توانست علم و معرفت کاملی درباره جهان هستی و اجزای آن پيدا کنيم.

اگر چنين علم و معرفتی امکان داشت؛ اگر خداوند مصالح اين کاخ عظيم را در اختيار ما می گذاشت، و اگر اسرار ديگری در خود وجود و ايجاد نبود، ما هم می توانستيم چنين کاخی را بسازيم! ولی اين «اگر» ها، همان «اگر» هايی است که به قول مولوی نمی توان از آنها برای ساختن خانه، مصالحی به دست آورد:

يک غريبی خانه می جُست از شتاب             دوستی بُردش سوی خانه ی خراب

گفت او: اين را اگر سقفی بُدی                    پهلوی من مر تو را مسکن شدی

هم عيال تو بياسودی اگر                           در ميانه داشتی حجره ی دگر

ور رسيدی ميهمان روزی تو را

هم بياسودی اگر بوديت جا
 

کاشکی معمور بودی اين سرا

خانه تو بودی اين معمور جا
 

گفت: آری پهلوی ياران خوش است

ليک ای جان در اگر نتوان نشست [100]

 

آنچه برای مدعای نظامی در مجهول بودن حقيقت هستی و ناتوانی بشر از شناخت آن مناسب است، مطلب بسيار مهمی است که مولوی گفته است:

کاشکی هستی زبانی داشتی

تا ز هستان پرده ها برداشتی
 

هر چه گويی ای دمِ هستی از آن

پرده ديگر بر او بستی، بدان
 

آفتِ ادراک آن حال است و قال

خون به خون شستن مُحال است و مُحال [101]

 

مولوی می گويد: شما هر نظری که بخواهيد درباره شناسايی اين جهان ابراز کنيد، هر چه باشد، سرانجام همان نظر با مقدمات و مؤخرات آن، دمی يا موجی يا يکی از شئون همين هستی است که شما می خواهيد درباره آن اظهار نظر کنيد. بدين ترتيب، با به وجود آمدن نظر شما در عرصه هستی، يک جزء يا يک دم به وجود اضافه می شود. بنا بر اين، شما می خواهيد با خود وجود، وجود را معنی و معرفی کنيد.

نظامی در اين ابيات به قانون «عليت» يا «وابستگی به طور مطلق» توجه دارد که در همه موجودات جهان هستی حکم فرماست. او مثال همان پيرزن را می آورد که وقتی از او پرسيده شد: تو از کجا می گويی اين دنيا خدايی دارد؟ در پاسخ دست از دوک برداشت و آن دوک ساکن شد و گفت: تا زمانی که من اين دستگاه را به حرکت درمی آورم، حرکت می کند و اگر دست از آن بردارم، ساکن خواهد شد.

اين نکته را هم نبايد فراموش کرد که محتوای ابيات نظامی، هم با برهان حرکت سازگار است و هم با «عليت» و هم با «مطلق وابستگی» که در جهان هستی در ميان همه اجزای آن مشاهده می شود.

در ابيات مورد نظر، به اين قانون بسيار مهم هم اشاره شده است که در مقابل اين سؤال که: «موجودات به کدام حقيقت يا حقايق وابسته هستند»، نبايد اين پاسخ را داد که بر مبادی مادی مانند عناصر و غير آن، زيرا اين پاسخ حواله به ابزار و وسيله است که همه مردم، خواه معمولی و خواه انسان های صاحب نظر، آن را قبول دارند.

سؤال اصلی اين است: به وجود آورنده حقيقی اين موجودات و آن مختصاتی که به آنها داده شده، کيست؟ روشن است که سؤال از علتِ فاعلی يک شئ، غير از سؤال از وسيله و ابزارِ ديگر عوامل مؤثر در وجود آن است.

نظامی در آخر اين ابيات به نکته ای اخلاقی که شايد بتوان گفت اصل الاصول همه مسائل اخلاقی است، اشاره کرده که نه تنها سفارشی برای تصفيه نفس و التزام به تواضع و فروتنی است، بلکه می خواهد بگويد: برای ارتباط با آن مقام شامخ ربوبی، تنها اين استدلال ها و گفتگوها کفايت نمی کند، زيرا اگرچه اين استدلال ها می تواند اثبات کند که:

بلی در طبع هر داننده ای هست

که با گردنده گرداننده ای هست [102]

 

اما هيچ يک از آن دلايل و شواهد نمی تواند چگونگی ارتباط و نزديکی انسان با آن کامل مطلق را تعليم دهد و او را در جاذبه آن کمال مطلق قرار دهد؛ تنها دور شدن از بيماری خودخواهی هاست که درون آدمی را آماده دريافت فروغ آن نور سرمدی می کند.

نظر تحقيقی و تجربی همه جانبه، و مشاهده عميق در کارگاه آفرينش، همان گونه که مجموعِ کلی جهان هستی را مانند آيينه ای صيقلی شده که جمال والای آن وجود اقدس را نشان می دهد و برای انسان صاحب نظر قابل دريافت می کند، هم چنين، برای هر چشم بينا نيز که از خودبينی و غرور بر مشتی معلومات ناقص بيرون آمده و گامی فراسوی آنها نهاده، هر يک از اجزای همين کارگاه، آيينه ای صيقلی برای ارائه آن مقام ربوبی است.

                  هر خط که برين ورق کشيده است                  

شک نيست در آن که آفريده است
 

بر هر چه نشانه طرازی است

ترتيب گواه کار سازی است
 

سوگند دهم بدان خدايت

کاين نکته به دوست رهنمايت
 

کان آينه در جهان که ديده است

کاول نه به صيقلی رسيده است
 

بی صيقلی آيينه محال است

هر دم که جز اين زنی وبال است
 

در هر چه نظر کنی به تحقيق

آراسته کن نظر به توفيق
 

منگر که چگونه آفريده است

کان ديده وری ورای ديده است
 

بنگر که ز خود چگونه برخاست

وآن وضع به خود چگونه شد راست
 

تا بر تو به قطع لازم آيد

کان از دگری ملازم آيد
 

چون رسم حواله شد به رسّام

رَستی تو ز جهل و من ز دشنام
 

هر نقشِ بديع کايدت پيش

جز مبدع او در او مينديش [103]

 

ملاحظه می شود که نظامی بر خلاف عده ای از کوته نظران، آغاز وادی معرفت را از همين جهان هستی و قوانين جاری در آن می داند. او نشان راستين وابستگی در همه اجزا و کل مجموعه جهان را به خدا، در يکايک موجودات همين جهان سراغ می گيرد. نظامی اين حقيقت را که برای انسان های بينا، هر يک از موجودات جهان هستی آيينه ای صيقلی است که می تواند مبانی و آفريننده آن را ارائه دهد، مورد تأکيد و تصريح قرار می دهد.

ابيات بالا دارای نکاتی بسيار عالی است که به اختصار به آنها اشاره می کنيم:

1- تعبير خط در بيت اول بسيار شايان توجه است. اين تعبير می تواند اثبات کند که نظامی مانند ديگر حکما، انديشمندان و عرفا، جهان هستی را همانند کتاب می بيند که با در نظر داشتن خصوصيات وسايل و ابزار درک و علم، قابل خواندن است.

اين کتاب دو ورق دارد:

الف) صفحه بسيار وسيعِ عالَمِ برونی است.

ب) صفحه ای بسيار وسيع تر از صفحه عالم برونی است که صفحه درونی ناميده می شود.

اين، همان معنايی است که مولوی درباره کتاب وجود انسانی می گويد:

چند حرفی نقش کردی از رُقوم

سنگ ها از عشقِ آن شد هم چو موم
 

نونِ ابرو، صادِ چشم و جيمِ گوش

بر نوشتی، فتنه صد عقل و هوش
 

زين حروفت، شد خِرَد باريک ريس

نَسخ می کن ای اديبِ خوش نويس
 

در خورِ هر فکر بسته بر عدم

دم به دم نقشِ خيالِ خوش رقم
 

حرف های طُرفه بر لوحِ خيال

بر نوشته چشم و ابرو، خدّ و خال
 

عقل را خط خوانِ آن اشکال کرد

تا دهد تدبيرها را زآن نَوَرد[104]

 

درباره کتاب بودن کل هستی چنين می گويد:
 

گر چه مقصود از کتاب آن فن بُوَد

گر تواش بالش کنی، هم می شود
 

ليک ازو مقصود اين بالش نبود

علم بود و دانش و ارشاد و سود[105]

بعضی از دانشمندان غرب نيز درباره اين مطلب که موجودات جهان هستی خطوطی هستند که به وسيله دانش، مورد مطالعه و تحقيق قرار می گيرند، تصريح کرده اند؛ از آن جمله ماکس پلانک فيزيک دان بسيار مشهور قرن بيستم می گويد:

کمال مطلوب فيزيک دان، شناسايی جهانِ خارجِ حقيقی است. با اين همه، يگانه وسايل کاوش او، يعنی اندازه گيری هايش هرگز درباره خود جهان حقيقی چيزی به او نمی آموزند. اندازه ها برای او چيزی جز پيام هايی کم و بيش نامطمئن نيستند، يا به تعبير هلمهولتز: جز علاماتی نيستند که جهان حقيقی به او مخابره می کند، و سپس او به همان طريقی که زبان شناس می کوشد تا سندی را که از بقايای تمدنی ناشناخته است، بخواند، در صدد نتيجه گيری از آنها برمی آيد. اگر زبان شناس بخواهد به نتيجه ای برسد، بايد اين را چون اصلی بپذيرد که سند مورد مطالعه، معنايی در بر دارد. همين طور، فيزيک دان بايد اين فکر را مبدأ بگيرد که جهان حقيقی از قوانينی پيروی می کند که به فهم ما درنمی آيند؛ حتی اگر برای او لازم باشد از اين اميد دست بشويد که آن قوانين را به وجه تام دريابد، حتی ماهيت آن قوانين را با يقينی مطلق از اول معين کند.[106]

2- نظامی می گويد: اجزای اين جهان هستی، چونان آيينه صيقلی است و ثابت هايی را ارائه می دهد که قوانين هستی بر مبنای آنها جريان دارد. اين ثابت ها در عين جريان و دگرگونی در تمامی پديده های هستی، از بهترين دلايل وجود آفريدگارِ ناظر بر هستی است که جريان فيض او بر عرصه هستی از همان ثابت ها مشاهده می شود.[107]

هم چنين، اين آيينه بسيار روشن برای کسی که از بينايی درونی برخوردار است، می تواند فروغ لايزال خداوندی را که واقعيات هستی را روشن می کند، منعکس کند.

اگر کسی از بينايی واقع بينانه بی بهره باشد، او با بازی با مفاهيم و الفاظ می تواند تا سر حد پوچ دانستن اين جهان پر معنی پيش برود و سرانجام کار خود را در انکار خويشتن به پايان برساند.

3- درباره آن راز نهانی که هستی بر مبنای آن آفريده شده است، با اين وسايل درک و شناخت های معمولی مينديش. هرگز در فکر آن مباش که خداوند بزرگ اين جهان را چگونه آفريده است، زيرا برای به دست آوردن چنين شناختی، ديده ای غير از ديده های عادی لازم است که دانش و بينش آن از فوق اين معلومات و معارف سرچشمه می گيرد. تو به اندازه ای بکوش تا بفهمی اين دستگاه بسيار باعظمت نمی تواند خود به خود به عرصه هستی گام بگذارد.

صائب تبريزی  نظير اين مضمون را چنين آورده است:

چشم در صنع الهی باز کن، لب را ببند

بهتر از خواندن بُوَد ديدن خطِ استاد را

در اين جا، اين سؤال پيش می آيد: اگر منظور، تحقيق و دقت نظر در چگونگی آفرينش اين جهان باشد، می توان گفت که با توجه به وسايل محدود و ابزار معين و به مقدار استعداد، فهمی که خداوند متعال درباره شناخت دو کتاب هستی (برونی و درونی) به انسان ها عنايت فرموده است، می توان منازلی را در معرفت طی کرده، به طوری که بتوان با شناخت آيات خداوندی، تا آن حد پيش رفت که عظمتِ نقاشِ چيره دستِ هستی را درک کرد. اين، همان معنايی است که خود نظامی در يکی از ابيات مورد تفسير می گويد:

چون رسم حواله شد به رسّام               رَستی تو ز جهل و من ز دشنام
 

بنا بر اين، با توجه به مجموع سخنان نظامی، می توان گفت نظر نهايی او درباره هستی شناسی، اين است که شما انسان ها برای تحصيل علم و معرفت، حدود توانايی خود را در نظر بگيريد و در صدد آن برنياييد که همه سؤالات قابل طرح را در کارگاه هستی پاسخ دهيد و سپس به وجود آفريدگار مطلق اعتراف کنيد، زيرا شما به قول حافظ می توانيد از اين همه آوازها، بانگ جرس را بشنويد: «اين قدر هست که بانگ جرسی می آيد».

4- نکته ديگری که در ابيات نظامی جلب توجه می کند، اين است:

هر نقش بديع کايدت پيش                  جز مبدع او در او مينديش

يعنی ما انسان ها در معرفتی که از واقعيات هستی به دست می آوريم، اگر بخواهيم آن معرفت ما معنايی پيدا کند، با دريافتِ به وجود آورنده آن امکان پذير خواهد بود. اين مطلب کاملًا صحيح است، مشروط بر اين که انسانی که در صدد تحصيل معرفت برآمده، نگاهی بالاتر از سطح ظاهری و محدودِ آن واقعيت داشته باشد که می خواهد آن را بشناسد.

نظامی و تمنای شگفت انگيز و بسيار عالی او از خداوند متعال درباره جهان هستی، اگر به وجود آن ذات اقدس اعتراف نکند.

خداوندا:

هر که نه گويای تو، خاموش به

هر چه نه ياد تو، فراموش به
 

ساقی شب دستکش جام توست

مرغ سحر دستخوش نام توست
 

پرده برانداز و برون آی فرد

گر منم آن پرده به هم درنورد
 

عجز فلک را به فلک وانمای

عقد جهان را ز جهان واگشای
 

نسخ کن اين آيت ايام را

مسخ کن اين صورت اجرام را
 

حرف زمين را به قلم باز ده

وام زمين را به عدم باز ده
 

ظلمتيان را بنه بی نور کن

جوهريان را ز عَرَض دور کن
 

کرسی شش گوشه به هم درشکن

منبر نُه پايه به هم درفکن
 

حقه مه بر گل اين مهره زن

سنگ زحل بر قدح زهره زن
 

دانه کن اين عقد شب افروز را

پر بشکن مرغ شب و روز را
 

از زمی اين پشته گل بر تراش

قالب يک خشت زمين گو مباش
 

گرد شب از جبهت گردون بريز

جبهه بيفت اخبيه گو برمخيز
 

تا کی از اين راه نو روزگار

پرده ای از راه قديمی بيار
 

طرح برانداز و برون کش برون

گردن چرخ از حرکات و سکون
 

آب بريز آتش بيداد را

زيرتر از خاک نشان باد را
 

دفتر افلاک شناسان بسوز

ديده خورشيدپرستان بدوز
 

صفر کن اين برج ز طوق هلال

باز کن اين پرده ز مشتی خيال
 

تا به تو اقرار خدايی دهند

بر عدم خويش گواهی دهند[108]

 

نظامی در اين مناجات، حالتی مشرفانه بر جهان آفرينش پيدا کرده، می گويد:

خداوندا! انسان های نابينا فروغِ آياتِ تو را از هر طرف مشاهده می کنند و از هر در و ديواری که در عالم وجود نصب شده، خطوط مشيت تو را مشاهده می کنند؛ با اين حال، آنها را به طبيعت و قوانين آن نسبت می دهند. آن مردم انسان نما که نظم شگفت انگيز هستی را درمی يابند و وابستگی آن را در همه حال می بينند، اما نمی خواهند به وجود تو اقرار کنند. خدايا! حتی برای لحظه ای دستِ عنايتِ خود را از روی اين مخلوقات بردار و آنها را به حال خود واگذار، تا ببينند آيا آنها، هر چند يک لحظه، می توانند به وجود خود ادامه دهند؟

خداوندا! اين پرده ای که ميان ديدگان ما و اشيا کشيده شده، با اين که بسيار شفاف و نگارين است و بايد همه انسان ها را به آن سوی خود رهنمون کند، با اين حال، ميان ما و تو حجابی ظلمانی و مانع مشاهده جمال و جلال و کبريايی تو شده است. خدايا! اين پرده را از روی مخلوقات بردار و خود را بی پرده برای ما ارائه فرما، اگرچه آن پرده، وجود من باشد.

خداوندا! برای اثباتِ وابستگی همه ماسِوَی الله به تو، و اين که همه آن موجوداتی که از خود وجودی استقلالی نشان می دهند، مانند حباب هايی به دريای مشيت تو وابسته هستند، با دم «فَلا تَکنْ  (مباش)» همه آنها را به ماقبل از «لکنْ  (باش)» رهسپار فرما، باشد که نابينايان لحظه ای به خود بيايند و بدانند که نابود شدن همه هستی در برابر يک اراده تو، مشکل تر از به وجود آمدن آن، به وسيله يک مشيت آن مقام ربوبی نيست.

نظامی به مطلبی ديگر درباره دانش ها و بينش های محدود انسانی اشاره می کند که موجب منفی بافی و منتهی کردن هر سخنی به: «نمی شود»، «ممکن نيست»، «نمی بينيم، پس وجود ندارد» و غير آن می شود. او می گويد:

خداوندا! آتشی بفرست و دفتر مدعيان علم و دانش را که برای آنان تاريک ترين حجاب شده و از ديدن روشن ترين حقايق برای خود و ديگران ممانعت به عمل آورده است، بسوزان و خاکستر کن، باشد که برای خواندن کتاب هستی، نخست ورقِ بسيار خوانای درون خود را بخوانند و سپس وارد مکتب جهان شناسی شوند.

بسوزان آن کتاب و دفتری را که الفبای آن از دو حرف «م» و «ن» (من) تشکيل شده، و غير اين دو حرف، حرفی ديگر در آن کتاب و دفتر ديده نمی شود. اينان افرادی هستند که به جای آگاهی و وقوف به عظمت و جلال و جمال هستی، فقط «مواقف» می خوانند و به جای تکاپو در مسير مقصد والای حيات که «إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ » است، به خواندن کتاب هايی همانند «مقاصد» قناعت می ورزند. خداوندا! اين حقيقت را به اين مدعيان پست قابل درک کن که:

گشتی به وقوف بر مواقف قانع

شد قصد مقاصدت ز مقصد مانع
 

هرگز نشود تا نکنی رفع حجب

انوار مطالع ز مطالع طالع [109]

امروزه با ارائه آمارهای تقريبی می گويند: بشر نتايج فکری و دريافتی خود را در طول قرون و اعصار، در حدود پنج ميليارد کتاب در کتابخانه های خود جمع آوری کرده است. اگر از اين همه کتاب، پنج ميليون مجلد آن در انسان سازی نوشته شده باشد، از نظر سازندگی های اخلاقی، مذهبی، حقوقی، سياسی و غير آن، بايد نوع انسانی به آن ترقی و اعتلايی رسيده باشد که صاحب نظران جوامع و ملل، آن را اولين گام در راه انسان شدن معرفی کنند، ولی همه می دانيم که يک ميليون مجلد کتاب- که اگر فرض کنيم هر يک از آن مجلدات، سيصد صفحه داشته باشد، مجموعه نسخه های انسان شدن بالغ بر سيصد ميليون ورقه و نسخه است- نتوانسته اولين گام را برای انسان سازی که عبارت است از: نابود کردنِ بيماری «من هدف و ديگران وسيله»، بردارد.

نظير مطلبی که نظامی در بی معنی بودن جهان هستی، بدون استناد آن به خدا، بيان کرده، مولوی نيز گفته است:

کو خليلی، کاو برون آمد ز غار

                                                                            گفت: هذا رَب، هان کو کردگار؟

من نخواهم در دو عالم بنگريست

                                                                                 تا ندانم کاين دو مجلس آنِ کيست

بی تماشای صفت های خدا

                                                                            گر خورم نان، در گلو گيرد مرا

چون گوارد لقمه بی ديدار او؟

                                                                  بی تماشای گُل و گلزارِ او

جز به امّيد خدا زين آبخَور

                                                                                               کی خورَد يک لحظه غير از گاو و خر؟[110]

 

ملا محسن فيض کاشانی  اين مضمون را چنين بيان کرده است:

ندهی اگر به او دل، به چه آرميده باشی؟                     نگزينی ار غم او، چه غمی گزيده باشی؟

نظری نهان بيفکن، مَگَرَش عيان ببينی                       گَرَش از جهان نبينی، به جهان چه ديده باشی؟

 

آری، اين خودِ موجوداتِ کارگاهِ هستی نيستند که از بندگی او سر بتابند و به وجود اقدس خداوندی اعتراف نکنند، بلکه اين انسان ظلوم و جهول است که به وسيله کوته نظری، خودخواهی، خودکامگی و غروری که دارد، نه تنها وجود خود را بی نياز از آفريننده فياض می داند، بلکه همه عالم وجود را، با آن همه اجزای قانونمند و وابسته و رازدار، بی نياز از خدا می داند؛ در صورتی که برای انسانی که توانسته است چشم های خود را از گرد و خاک طبيعت پاک کند و سر خود را به بالا بلند کند و لحظه ای به ملکوت هستی بنگرد، از زبان همه موجودات اين نغمه را می شنود که:

غنچه کمر بسته که ما بنده ايم

                                                                             گل همه تن جان که به تو زنده ايم

بی ديَت است آن که تو خون ريزيَش

                                                                            بی بدل است آن که تو آويزيَش

منزل شب را تو دراز آوری

                                                                     روزِ فرو رفته تو باز آوری

گرچه کنی قهر بسی را ز ما

                                                                        روی شکايت نه کسی را ز ما

چرخ روش قطب ثبات از تو يافت

                                                                                     باغ وجود آب حيات از تو يافت [111]
 

***

روشنی عقل به جان داده ای

                                                                              چاشنی دل به زبان داده ای

غمزه نسرين نه ز باد صباست

                                                                               کز اثر خاک تواش توتياست

پرده سوسن که مصابيح توست

                                                                                      جمله زبان از پی تسبيح توست [112]

 

 

--------------------------------------------------------------------------------------

[1] - مخزن‏الاسرار ..

[2] - ليلى و مجنون ..

[3] - هفت پيكر ..

[4] - اقبالنامه ..

[5] - خسرو و شيرين. در اين بيت، كلمه« آرام» كه بر زمين نسبت داده شده است، اگر قرينه« فلك جنبش ازو» نبود، به معناى سكون تلقى مى‏شد، و با حركت زمين مخالفتى نداشت، ولى چون كه نسبت جنبش و حركت به فلك داده شده و در برابر آرامش زمين مطرح شده است، بنا بر اين، به احتمال قوى، منظور از آرامش، همان سكون است كه از ديدگاه علم امروزى مردود شناخته شده است ..

[6] - شرفنامه ..

[7] - مثنوى معنوى، دفتر سوم ..

[8] - همان، دفتر دوم.

[9] - مخزن‏الاسرار ..

[10] - همان ..

[11] - هفت پيكر ..

[12] - همان ..

[13] - مخزن‏الاسرار ..

[14] - ليلى و مجنون ..

[15] - هفت پيكر ..

[16] - همان.

[17] - مخزن‏الاسرار ..

[18] - ليلى و مجنون ..

[19] - همان ..

[20] - هفت پيكر ..

[21] - شرفنامه ..

[22] - چار گهر: عناصر چهارگانه ..

[23] - نهفت: ذات و كُنْه.

[24] - ليلى و مجنون.

[25] - اقبالنامه.

[26] - ليلى و مجنون ..

[27] - اقبالنامه ..

[28] - شرفنامه ..

[29] - مخزن‏الاسرار.

[30] - نهج‏البلاغه، خطبه 1.

[31] - خسرو و شيرين ..

[32] - شرفنامه.

[33] - سوره رحمن، آيه 29.

[34] - اين بود تو ..

[35] - مثنوى معنوى، دفتر اول.

[36] - شرفنامه ..

[37] - اقبالنامه ..

[38] - سوره نور، آيه 41.

[39] - هفت پيكر. در مباحث مربوط به مقدمه يكم، تناقضى را كه در اين بيت به نظر مى‏رسد، بررسى كرديم.

[40] - مثنوى معنوى، دفتر سوم.

[41] - اين مطلب را به ديويد هيوم- فيلسوف اسكاتلندى- نسبت داده‏اند.

[42] - شرفنامه. بايد توجه داشت كه هنوز تحقيق و بررسى مشروح و لازم و كافى درباره سنخيت و انواع آن در رابطه با علل و معلولات صورت نگرفته است ..

[43] - خسرو و شيرين.

[44] - ليلى و مجنون.

[45] - خسرو و شيرين.

[46] - مخزن‏الاسرار ..

[47] - ليلى و مجنون ..

[48] - اقبالنامه ..

[49] - سوره حديد، آيه 3.

[50] - نهج‏البلاغه، خطبه 1.

[51] - اقبالنامه.

[52] - شبسترى، شيخ محمود، گلشن راز.

[53] - سوره عنكبوت، آيه 45.

[54] - سوره اسراء، آيه 85.

[55] - مخزن‏الاسرار.

[56] - مثنوى معنوى، دفتر دوم ..

[57] - همان، دفتر چهارم.

[58] - مخزن‏الاسرار.

[59] - سعدى، گلستان، ديباچه ..

[60] - مثنوى معنوى، دفتر اول

[61] - الاشارات و التنبيهات، ج 3، نمط 9، تنبيه 12، در بهجت و سعادت.

[62] - خسرو و شيرين ..

[63] - همان ..

[64] - ليلى و مجنون.

[65] - نهج‏البلاغه، خطبه 179.

[66] - نهج‏البلاغه، خطبه 185.

[67] - همان، خطبه 179.

[68] - مخزن‏الاسرار ..

[69] - مخزن‏الاسرار ..

[70] - اقبالنامه ..

[71] - هفت پيكر ..

[72] - ليلى و مجنون ..

[73] - همان ..

[74] - شرفنامه ..

[75] - همان ..

[76] - سوره كهف، آيه 109.

[77] - سوره لقمان، آيه 27.

[78] - مثنوى معنوى، دفتر اول ..

[79] - خسرو و شيرين ..

[80] - مخزن‏الاسرار ..

[81] - ليلى و مجنون ..

[82] - مثنوى معنوى، دفتر ششم ..

[83] - نهج‏البلاغه، خطبه 179.

[84] - ديوان شمس، غزل 1097 ..

[85] - خسرو و شيرين ..

[86] - خسرو و شيرين ..

[87] - نهج‏البلاغه، خطبه 1.

[88] - شرفنامه.

[89] - اصفهانى، آقا شيخ محمد حسين، تحفة الحكيم، اثبات الواجب

[90] - مثنوى معنوى، دفتر دوم.

[91] - ر. ك: جعفرى، محمدتقى، تفسير و نقد و تحليل مثنوى، ج 14، صص 40- 18. اين برهان براى اثبات واجب‏الوجود تعالى و دريافت او تحت برهان وجوبى( كمالى) براى اثبات وجود خداوند مطرح شده است.

[92] - خسرو و شيرين.

[93] - خسرو و شيرين ..

[94] - همان ..

[95] - خسرو و شيرين ..

[96] - ليلى و مجنون ..

[97] - خسرو و شيرين ..

[98] - همان ..

[99] - ليلى و مجنون.

[100] - مثنوى معنوى، دفتر دوم ..

[101] - همان، دفتر سوم.

[102] - خسرو و شيرين.

[103] - ليلى و مجنون.

[104] - مثنوى معنوى، دفتر پنجم ..

[105] - مثنوى معنوى، دفتر سوم ..

[106] - پلانك، ماكس، تصوير جهان در فيزيك جديد، ترجمه مرتضى صابر، ص 138؛ پلانك، ماكس، علم به كجا مى‏رود؟ با مقدمه‏اى از اينشتين، ترجمه احمد آرام، ص 118 و 119. توجه به اين نكته ضرورى است كه ماكس پلانك اين جملات را در دو كتاب خود آورده است و اين مى‏تواند دليل آن باشد كه محتواى اين جملات، مطلبى ناگهانى و زودگذر نبوده، بلكه هدف او حقيقتى اصيل بوده است.

[107] - اگر مردم عادى از طريق قانون« عليت» به خدا روى مى‏آورند، صاحب نظرانى بزرگ وجود دارند كه خدا را به عنوان حافظ( نگهدارنده) قوانين هستى كه از ثابت‏ها در متغير انتزاع مى‏شوند، درمى‏يابند.

[108] - مخزن‏الاسرار.

[109] - جامى، عبدالرحمن، لوايح.

[110] - مثنوى معنوى، دفتر دوم.

[111] - مخزن‏الاسرار. در نسخه مورد بررسى ما، ابتداى بيت،« چرخ روش» آمده است، در صورتى كه« چرخ روان» صحيح‏تر به نظر مى‏رسد ..

[112] - مخزن الاسرار ..