آموزش آرایه کنایه در ادبیات فارسی

آموزش آرایه کنایه در ادبیات فارسی

در این بخش از ضیاءالصالحین به آموزش آرایه کنایه در ادبیات فارسی می پردازیم. دانش آموزان عزیز، همراه ما باشید با آموزش آرایه کنایه در ادبیات فارسی.

 زبان و ادب فارسی، دریایی بی کران از زیبایی است و برای این زیبایی ها تکنیک ها و آرایه های بسیاری استفاده می شود که به آن عمق می بخشد. یکی از این آرایه های ادبی، آرایه کنایه است. این بسیار جالب است که در شرایط مختلف چیزی بگوییم یا بشنویم، اما منظورمان چیز دیگری باشد که ارتباطی معنایی با آن گفته دارد. 

آرایه کنایه چیست؟

واژه «کنایه» در لغت نامه، واژه ای مقابل صراحت و روشنی است. یعنی پوشیده و در لفافه سخن گفتن. واژه هایی مثل (طعنه، گوشه، سخن پهلودار) با آن هم معنی هستند. 

حتما با افرادی که در زندگی روزمره، مدام طعنه و کنایه می زنند مواجه شده اید. باید بگویم اگرچه این افراد استفاده ای ناخوشایند از قابلیت های زبان فارسی می کنند و حرص همه را در می آورند، اما مغزشان خوب کار می کند و به زبان تسلط کافی دارند!

و اما در شعر و ادبیات… آرایه کنایه در ادبیات باعث تاثیر گذاری بیشتر، ایجاد تصویر و عمق بخشیدن به معنا می شود. «آرایه کنایه» یعنی جمله یا عبارتی که دارای دو معنی دور و نزدیک باشد. و منظور گوینده معنی دور آن باشد. معنی نزدیک در کنایه همان مفهومی است که در ظاهر جمله دیده می شود، اما مقصود اصلی گوینده، معنی دور است.

نکته قابل توجه در آرایه کنایه، این است که معنی نزدیک آن هم «امکان پذیر» است، اگر چه منظور گوینده، به هیچ وجه آن معنی نیست.

تفاوت کنایه با آرایه استعاره و آرایه مجاز هم در همین نکته است. در استعاره هم ما با دو معنای دور و نزدیک سر و کار داریم که معنای دور منظور است اما معنای نزدیک امکان پذیر نیست. مثلا وقتی به آدم قدبلند می گوییم سرو، مسلما او نمی تواند درخت سرو هم باشد! در مجاز نیز معنی نزدیک امکانپذیر نیست؛ مثلا وقتی می گوییم کشور ایران از این اتفاق خوشحال است منظورمان مردم کشور ایران است و خود کشور ایران به معنای جغرافیایی آن، امکان خوشحال بودن ندارد!

به چند مثال جالب از کنایه توجه کنید.

مثال آرایه کنایه

✔ هنوز از دهن بوی شير آيدش

خب معنی نزدیک این عبارت این است که از دهن شخصی هنوز بوی شیر می آید. می دانیم که نوزادان و بچه های خیلی کوچک شیر مادر می خورند و مسلما دهنشان بوی شیر می دهد. پس وقتی می خواهیم کوچک و بچه بودن، خامی و بی تجربگی و یا ناتوان بودن را به کسی نسبت بدهیم، به جای اینکه مستقیم بگوییم شما هنوز بی تجربه ای یا توان کافی نداری، با کنایه می گوییم هنوز دهنت بوی شیر میدهد! اینطوری تاثیرگذاری بیشتری دارد. نه؟ 

✔ گوشه چشم نازک کردن

وقتی کسی متکبرانه رفتار می کند و به اصطلاح، خودش را می گیرد، در قیافه او هم اصولا تغییراتی رخ می دهد. مثلا ابروها را بالا می دهد و گوشه ی چشمش را نازک می کند! پس معنی دور «گوشه چشم نازک کردن» رفتار متکبرانه است. اما معنی نزدیک آن هم امکانپذیر است اگر چه هر رفتار متکبرانه ای لزوما با گوشه چشم نازک کردن همراه نیست.

✔ آب در هاون کوبیدن

تصور کنید کسی نشسته و مقداری آب را در هاون یا اصلا آسیاب برقی ریخته و می کوبد یا میکس می کند! ای بابا چه کار بیهوده ای! آب مگر سفت است که کوبیدن داشته باشد! پس معنای دور آن یعنی «کار بیهوده انجام دادن» اما می بینیم که معنای نزدیک آن هم «امکان پذیر و شدنی» است، اگر چه هیچ آدم عاقلی آب در هاون نمی کوبد.

✔ فلانی ریش سفید است

خب کسی که ریش هایش سفید است دیگر سن و سالی از او گذشته و کلی تجربه در زندگی کسب کرده و البته احترامش هم واجب است. بگذریم که امروزه جوان ها هم از شدت سختی و فشار زندگی کم و بیش ریش و مویشان دارد سفید می شود! از طرفی ممکن است یک آدم پیر و با تجربه هم در فامیل پیدا بشود که ریش نداشته باشد اما خب اگر داشت حتما دیگر سفید بود! پس ریش سفید بودن کنایه از سن وسال بالا و تجربه زیاد داشتن است. 

مثال های دیگر از کنایه

✔ كه رهام را جام باده است جفت. (شاهنامه): با جام باده جفت بودن: کنایه از عیاش و خوشگذران بودن

✔ سنگ را بر سبو زدن: کنایه از آزمایش و امتحان کردن، کاری را بی محابا انجام دادن (مثل دل به دریا زدن)

✔ به تنگ آمدن: کنایه از خسته شدن و به ستوه آمدن  

✔ کمر بستن [= کمربند بستن]: کنایه از آماده ی کاری شدن (در گذشته قبل از انجام کار یا جنگیدن کمربند می بستند یا کمربندشان را محکم می کردند.)

✔ شكم را صابون زدن: کنایه از به خود وعده خوش دادن.

✔ دل گرفته بودن و دلتنگ بودن: کنایه ازغمگین بودن

✔ دل تنگ کسی شدن: کنایه از اندوهگین بودن از دوری کسی

✔ فلانی آب ازدستش نمی چکد: کنایه از خسیس بودن فرد

✔ فلانی درِ خانه اش همیشه باز است: کنایه از مهمان نواز بودن آن شخص

✔ زبان در كشيدن: کنایه از ساکت شدن

✔ دست روي دست گذاشتن: کنایه از کاری انجام ندادن

✔ نخود توی دهانش خیس نمی خورد: کنایه از شخصی که راز نگه دار نیست و خیلی زود اسرار را فاش می کند.

تفاوت کنایه با ضرب المثل چیست؟

ضرب المثل ها ریشه داستانی دارند و در میان عموم مردم رایج هستند و معمولاً یک معنی مستقیم و واضح دارند (اگرچه معنی کنایی آن ها مد نظر باشد). مثال: قطره قطره جمع گردد وانگهی دریا شود. اما کنایه ها کمتر ریشه ی داستانی دارند و معمولاً معنی مستقیمی ندارند و شخص از بیان آن منظوری غیر از معنی مستقیم آن دارد. 

پس می توان گفت بسیاری از ضرب المثل ها کنایه هستند با ریشه ای داستانی. (مثل دسته گل به آب دادن که کنایه از خرابکاری کردن است و ریشه در داستانی دارد.)  اما بسیاری از کنایه ها ریشه داستانی ندارند و ضرب المثل نیستند.

سخن آخر از این نوشتار:

حالا که با آرایه کنایه و پیچیدگی های آن آشنا شدید، از امروز به کنایه های رایج در زبان روزمره و ادبیات بیشتر توجه کنید و از فکر کردن به ارتباط معنای نزدیک و دور آن و کاربرد و تاثیر آن بیشتر لذت ببرید.