شیوه های کنترل خشم در قرآن و روایات

مقدمه
عصبانیت به معنای خشمگین و غضبناک بودن، حالت و کیفیت خاصی است که بر فرد عارض می  شود و شخص تعادل قوای ارادی و تسلط خود را بر اثر ناراحتی و خشم از دست می دهد.(فرهنگ فارسی، محمد معین، ج۲، ص ۲۳۱۱)
در منابع دینی و اخلاق اسلامی، بحث عصبانیت تحت عنوان «غضب» و «غیظ» مطرح بوده و از شاخه های مبحث رذایل و «نبایدهای اخلاقی» می  باشد.
حضرت امام خمینی(ره) می فرماید:
غضب یک حرکت و حالت نفسانی است که به واسطۀ آن جوشش و غلیان در خون قلب، برای انتقام حادث می شود. بنابراین وقتی این حرکت سخت شود، آتش غضب را فروزان کرده و شریان  ها و دماغ از یک دود تاریک مضطربی پُر می گردد که به واسطۀ آن عقل منحرف شده و از ادراک و رویه باز خواهد ماند.(امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص ۲۳۸)

غیظ و غضب از منظر قرآن شریف و منابع روایی
در قرآن شریف و منابع روایی، بحث غیظ و غضب،  تحت عناوین مختلف  مورد بررسی قرار گرفته است.
قرآن کریم در مورد غیظ و غضب کفّار نسبت به اهل ایمان می فرماید: «وَ إِذا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیکمُ الْأَنامِلَ مِنَ الْغَیظِ قُلْ مُوتُوا بِغَیظِکمْ».
امّا هنگامى که تنها مى ‏شوند از شدّت خشم بر شما، سر انگشتان خود را به دندان مى‏گزند! بگو: با همین خشمى که دارید بمیرید!.(آل عمران ۱۱۹)
در مورد اصل خشم و غضب، پیامدها و پیشگیری و درمان آن،  روایات بسیاری وارد شده است.
برای نمونه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید: «اجتَنِبِ الغضب». از خشم بپرهیزید.(نهج الفصاحۀ ۱۱۶)

پیشگیری و درمان عصبانیت
قرآن مجید در آیات زیادی به پیشگیری و درمان عصبانیت و خشم شدید، تشویق کرده و می فرماید: «الَّذینَ ینْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمینَ الْغَیظَ..».
همان ها که در توانگرى و تنگدستى، انفاق مى‏کنند؛ و خشم خود را فرو مى ‏برند.(آل عمران ۱۳۴)
بیشتر آیات و روایات در راستای عصبانیت، غیظ و غضب، قبل از آن که نحوۀ درمان را بازگو کنند، جنبة پیشگیری را بیان نموده اند.
دین اسلام در صدد است انسان  ها به هیچ وجه دچار خشم و غضب نشوند؛ به همین جهت قرآن شریف در آیۀ ۸۴ سوره یوسف و آیة ۳۷ سوره شوری، مسلمانان را در مورد فرو بردن خشم و پیشگیری از آن تشویق می کند.
روایات بسیاری در راستای پیشگیری و درمان خشم و عصبانیت وارد شده که به یک نمونه اشاره می گردد.
رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه وآله وسلّم می فرماید: «وَ أَحْزَمُ النَّاسِ أَکظَمُهُمْ لِلْغَیظِ». و استوارترین مردم هم کسى است که خشم خود را فرو برد.(من لا یحضره الفقیه، ج‏۴، ص: ۳۹۵)

دستورات قرآن کریم، منابع روایی و اخلاقی در خصوص آلوده نشدن و درمان غضب:
۱. پیشگیری
در مرحله اول باید از بیماری غضب و عصبانیت پیشگیری نمود و پیشگیری آن این است که انسان با پشتوانه باورهای دینی، رعایت دستورهای اخلاقی، همانند محبت، صله رحم، ایثار، گذشت و عفو، توکل، توسّل و سرگرمی  های سالم به زندگی خود آرامش ببخشد و خود را وارد عرصه نگرانی  ها، اضطراب، بیماری ماشینی و صنعتی و... نکند.
قرآن کریم می فرماید: «ِ أَلا بِذِکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ». آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش مى‏ یابد!.(رعد ۲۸)

۲. درمان
مرحله بعدی، مرحله درمان می باشد و باید توجه داشت؛ زمانی که آتش خشم و غضب در فردی شعله ور شده نباید دست به درمان او زد یا فرد خشمگین را نصیحت نمود؛ بلکه باید صبر نمود تا شعلۀ  خشم او فروکش نماید، آنگاه راهکارهای علمی و عملی را در قالب دستورالعمل اخلاقی و... ارائه داد.

الف) ترک صحنه
انسان خشمگین در چنین حالتی باید معرکه و صحنۀ  خشم و عصبانیت را ترک نموده و یا تغییراتی در خود به وجود آورد. برای مثال اگر ایستاده، بنشیند و اگر نشسته، بخوابد.

ب) استفاده از افراد متخصص
لازم است تا درمان کامل از افراد متخصص و کارشناس همانند پزشک روانشناس و یا معلم اخلاق در جهت درمان بیماری خشم و عصبانیت کمک گرفت و از راهکارها و دستورالعمل  های آن ها بهره جُست.

ج) ذکر خداوند
فرد خشمگین به ذکر خدای تعالی مشغول شده و برخی نیز ذکر خدای تعالی را در این وقت، واجب دانسته اند.

و) صلح رحم
هر کس بر خویشاوندان خویش غضب کرد، نزد او رود و خود را به او نزدیک نماید و به جهت صله رحم با او مصافحه و روبوسی نماید. این کار باعث آرامش روح و روان انسان خشمگین و همۀ انسان  ها می شود.(امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص ۲۳۸)

ه‍ ) وضو گرفتن
در روایت دیگر آمده است: «الغضب من الشّیطان و الشّیطان خلق من النّار و الماء یطفی النّار»
خشم از شیطان است و شیطان از آتش پدید آمده و آتش را به آب می توان خاموش کرد؛ وقتی یکی از شما خشمگین شود، وضو گیرد.(نهج الفصاحة، ص: ۵۸۶)

ی) غسل کردن
در حدیث دیگر آمده است که هنگام غضب و عصبانیت غسل نمایید. «... فَاِذا غَضِبَ اَحَدُکمْ فَلْیغْتَسِل». وقتی یکی از شما خشمگین شود، غسل نماید.(نهج الفصاحۀ ۵۸۶)