بیانات رهبری در کنگره بزرگداشت استاد شهریار85 +فیلم

بیانات رهبری در کنگره بزرگداشت استاد شهریار85 +فیلم

کنگره بزرگداشت استاد شهریار پس از این دیدار، به مدّت دو روز در تبریز و با حضور ادبا و شعرایی از ایران و کشورهای تاجیکستان و جمهوری آذربایجان برگزار شد...

بیشتر بخوانید: ویژه نامه شهریار سخن/ استاد سید محمدحسین بهجت تبریزی

متن بیانات رهبری در کنگره بزرگداشت استاد شهریار 1385

بسم الله الرّحمن الرّحیم

خوشامد عرض میکنم به همه حضّار محترم و میهمانانی که از کشورهای دیگر تشریف آورده اند و همچنین به ادبای عزیز، شعرای محترم کشورمان و بخصوص آذربایجان.

 یکی از بهترین کارهایی که در زمینه احیاء ادب فارسی در این روزگار انجام گرفته و میتواند ادامه پیدا کند، تجلیل از شخصیّتی مثل شهریار است. شهریار (رحمةالله علیه) یک نمونه ای از شعرای برجسته دوران طولانی ادب فارسی ما است؛ یعنی ما وقتی به دوره هزار ساله یا هزارواندی ساله شعر فارسی و ادبیّاتی که بر محور شعر فارسی شکل گرفته، نگاه میکنیم، چهره های برجسته ای را می بینیم که این چهره های برجسته را میتوان در میان هزاران سخنور، شاعر و گوینده ممتاز کرد. شهریار یکی از این چهره ها است؛ یعنی یک شاعر متوسّط نیست، یک شاعر برجسته است، جزو ماندگاران شعر فارسی است؛ حقّاً این جور است. آن وقتی به اهمّیّت شعر صیقل خورده و شیرین و فصیح و پرمضمون شهریار درست پی میبریم، که توجّه کنیم زبان مادری شهریار زبان فارسی نیست؛ و این خیلی نکته مهمّی است. در عین حال شما ملاحظه میکنید که شهریار شعر فارسی را، جز در موارد بسیار معدود و استثنایی، جوری ادا میکند و میسراید، که جزو برجستگان فارسی زبان محسوب میشود و شعر او در طبقات بالای شعر فارسی قرار میگیرد. این نشان دهنده قوّت شعری و شاعریّت شهریار (رضوان الله علیه) است. بنابراین برای ما ایرانی ها، شهریار یک مایه افتخار ادبی است و برای همه کسانی که به ادبیّات اهتمام میورزند، یا برای خصوصِ ادبیّات فارسی ارزشی قائلند نیز شهریار همین رتبه عالی و متعالی را دارد.

 آشنایی من با شهریار از دوران نوجوانی است؛ یعنی از سالهای نیمه اوّل دهه ۳۰ با شعر شهریار آشنا شدم. این تاریخچه از این لحاظ از نظر من اهمّیّت دارد که جهت گیری شعر شهریار را میشود در آن دید. من از کجا با اسم شهریار و با شعر شهریار آشنا شدم؟ از آنجا که یک خواننده مذهبی -یعنی یک روضه خوان- که صدای خیلی خوشی هم داشت، در یک جلسه ای با آواز بسیار خوشی، شعر «علی ای همای رحمت» را خواند؛ در آن جلسه، گمانم هرکسی حضور داشت -که جلسه بزرگی هم نبود- نسبت به شاعر این شعر حسّاس شد که این شعر مال کیست؟ ما در مدح امیرالمؤمنین و از زبان گویندگان شعر زیاد شنیده بودیم، امّا این شعر یک طعم دیگری، یک فضای دیگری و یک باب تازه ای در این مقوله بود که قبل از آن، ما این جور شعری درباره امیرالمؤمنین نشنیده بودیم؛ هم لفظ زیبا بود:

علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را
که به ماسوا فکندی همه سایه هما را

 این لفظ یک لفظ شیرین و شیوا و پرکننده ذهن انسان است؛ هم مضامین مضامین جدیدی بود:

بجز از علی که گوید به پسر که قاتل من
چو اسیر توست اکنون به اسیر کن مدارا
به خدا که در دو عالم اثر از فنا نماند
چو علی گرفته باشد سرِ چشمه بقا را

 گفتند مال شاعری است به نام شهریار؛ یعنی بنده در سنین مثلاً چهارده پانزده سالگی، با اسم شهریار آشنا شدم و رفتم دنبال دیوان شهریار، که در کتابخانه آستان قدس این دیوان بود؛ تازه چاپ شده بود؛ به نظرم یک دیوانِ سه یا چهار جلدی بود؛ گشتم این شعر را پیدا کردم، با اشعار دیگرِ او هم آشنا شدم. خب، حالا نکته این کجا است؟ آن شعری که در فاصله نه چندان طولانی از سروده شدن آن چنان رواج پیدا کند که به زبان روضه خوان و مدّاح و گوینده مذهبی برسد و در مجالس خوانده بشود، شعر ممتازی است. ما همیشه در اهمّیّت شعر دعبل خزاعی این را بیان میکردیم که دعبل در مروْ قصیده معروف خودش را بیان کرد -خواند، انشا کرد و گفت- در مقابل امام رضا (علیه السّلام)، وقتی که از خراسان برمیگشت، در بین راه های این شهرهای مرکزی، نزدیک قم و آن طرفها، وقتی که دزدها حمله کردند و قافله را لخت کردند و وسایلشان را جمع کردند، رئیس دزدها که نگاه کرد و دید وسائل افراد قافله جمع شده، به یک بیت از ابیات همان قصیده ای متمثّل شد،(مثال زد) که آن قصیده اندکی قبل از آن -مثلاً چند ماه قبل- در مروْ خوانده شده بود. این سرعت حرکت شعر، نشان دهنده قدرت شعری شاعر است که میتواند زبان را آن چنان استخدام کند که بتواند در محیطها رواج پیدا کند. شعر شهریار این جور بود. امروز شما وقتی نگاه کنید، در محافل ادبی، در محیطهای علمی، در محافل مذهبی، در زبان عامّه مردم، شعر شهریار به شکل یکسانی رواج دارد؛ یعنی مخصوص مجمع ادبا نیست. ما زمان جوانی خودمان، شعرای بزرگی داشتیم؛ در ایران غزل سراهای خوبی بودند که انصافاً برجسته بودند، لکن شعر آنها در زبان مردم مطلقاً وجود ندارد؛ یعنی شما کسی را نمی یابید که با شعر آنها ترنّم کند، تغزّل کند، یا خواننده ای آن را بخواند، یا در زبان عامّه مردم وجود داشته باشد؛ چه برسد به اینکه آن قدر رواج پیدا کند که در مجالس و محافل عمومیِ مردمی خوانده بشود؛ ما شعرای این جوری داشته ایم که شعرشان در این سطح نیست. این یک خصوصیّتی برای شعر شهریار است و از برجستگی های شهریار محسوب میشود. در ضمن اینکه یک ادیب نمیتواند در شعر او ایراد وارد کند -یعنی گاهی اوقات شعر آن چنان است- در بین غزلهای شهریار غزلهایی است، یعنی ابیاتی دارد که در این ابیات حتّی یک حرف حشو و زائد هم وجود ندارد؛ کاملاً مستحکم، پرداخته، ساخته، چیده:

در وصل هم ز شوق تو ای گل در آتشم
عاشق نمیشوی که ببینی چه میکشم

 این بیت در آن حدِّ اعلای زیبایی شعری و کمال شعری است، که هیچ نمیشود کسی ایرادی به این شعر وارد کند. درعین اینکه از لحاظ شعری در این رتبه است، برای مردم معمولی، برای آدمی که میخواهد شعری ترنّم کند، برای کسی که میخواهد در محفل عامّه مردم شعری بخواند، این شعر، شعر قابل قبول، قابل فهم، قابل ارائه و روانی است؛ این هنر شهریار است.

 به هرحال شهریار شاعر بسیار بزرگی است. تجلیل از او حقیقتاً تجلیل از شعر فارسی و ادب فارسی است. علاوه بر این، شخصیّت خود شهریار به نظر من با قطع نظر از محصول ذهن او -که شعر او است- شخصیّت برجسته ای است. بنده با اینکه سالهای متمادی با شعر شهریار آشنا بودم، خود او را از نزدیک ملاقات نکرده بودم تا سفر تبریز که دوستان اشاره کردند.(۱۳۶۶/۴/۲۹) آن اوّلین دیدار من با مرحوم شهریار بود، لکن دورادور شهریار را کاملاً میشناختم -[از طریق] دوستانی که به تبریز میرفتند و او را میدیدند و می آمدند؛ کسانی که با او معاشرت کرده بودند- شهریار یک شخصیّت نظیف و پاکیزه و دارای خصال برجسته اخلاقی بود. یک انسان متواضع، حق پرست، پارسا، بسیار صمیمی و صادق؛ از جمله کسانی که کالای شعر خود را حاضر نیست به کسی بفروشد؛ این خیلی مهم است. در زمان ما -در زمان جوانی ما که شعرایی در کشور بودند- بیشتر شعرای برجسته ای که بنده به یاد دارم، کسانی بودند که شعرشان را به ارباب قدرت فروختند؛ شعرای برجسته، خیلی خوب، مورد احترام ما هم هستند -یعنی آن شعرا را هم ما احترام میکنیم و هیچ این را موجب این نمیدانیم که نگاه احترام آمیزمان را از آنها سلب بکنیم- لکن بالاخره در دورانهایی، در زمانهایی، یا از روی اجبار یا از روی ضعف نفْس شعرشان را فروختند؛ برخلاف آن شعر معروف ناصرخسرو که:

من آنم که در پای خوکان نریزم
مر این قیمتی دُرّ لفظ دَری را

 بعضی ها ریختند و خودشان را ضایع کردند، بعضی ها هم یک خرده ای با ملاحظه [عمل کردند]؛ شهریار خودش را دور نگه داشت؛ درحالی که شهریار از لحاظ وضع مادّی، زندگی مرفّهی نداشت، برخورداری ای نداشت، شناخته شده هم بود، زبانش هم زبان شیرین و مطلوبی بود، مشهور هم بود، یعنی یک شاعر ناشناخته و گمنامی نبود. همان طور که قبلاً عرض کردم از جمله خصوصیّات شهریار این است که در زمان حیات خودش رسید به اوج شهرت؛ و چشم طمع از سوی ارباب قدرت به یک چنین کسی دوخته است، امّا شهریار تسلیم نشد؛ یقیناً فشارهایی بوده، یقیناً درخواستهایی بوده.

 همین شهریار بعد از آنکه انقلاب پیروز شد -همان طور که دوستان اشاره کردند- در این قریب ده سال که بعد از پیروزی انقلاب ایشان زنده بود، بدون اینکه کسی از او مطالبه کند، بدون اینکه توقّعی به او ابراز بشود، خود او در خدمت این فکر، این جریان و این حرکت عظیم قرار گرفت؛ عاشقانه سرود. حالا ایشان اشاره کردند به شعرهایی که نسبت به بنده اظهار محبّت کرده؛ نه، مخصوص من نبود، یک وقتی ایشان یک شعری گفته بود، تقریباً اسم همه مسئولین کشور را به نحوی در آن شعر آورده بود و اظهار محبّت به اینها کرده بود. من یادم است مرحوم ظهیرنژاد، مرحوم چمران، در شعر [او] بودند؛ گفتیم شهریار از شماها یاد کرده. اینها اصلاً با شهریار ارتباطی نداشتند، شهریار هم با اینها کمترین رابطه ای نداشت، هیچ نگاهی به اینها نداشت، اصلاً پارساتر از این حرفها بود؛ امّا درعین حال دل او حرف زد، آمد در میدان. این استقلال فکری که او را یک روز نسبت به مبانی اسلام پابند کرد، یک روز نسبت به انقلاب این جور نزدیک کرد، از جمله ویژگی های برجسته شهریار است.

 [و] آن مسئله مسلمانی و تدیّن؛ شهریار در یک محیطی و در یک فضایی زندگی کرد که محیط دین و دین داری نبود؛ یعنی آمد تهران، در محیطهای شعری، در محیطهای کاریِ آن روز، در دوران رضاخان -که دشمنی با دین و مخالفت با دین یک امتیاز برای هر کسی که میتوانست ابراز وجودی بکند محسوب میشد- در آن دورانها شهریار از دین، از خدا، از پیغمبر، از امیرالمؤمنین سروده؛ این «علی ای همای رحمت» مال همان روزگاران است، همان اوقاتی که عزاداری برای امام حسین در این کشور ممنوع بود و اگر کسی راجع به امام حسین شعری میخواند و حرفی میزد، تحت تعقیب قرار میگرفت، شهریار در همان دوران میگوید که:

بجز از علی که آرد پسری ابوالعجائب
که عَلَم کند به عالم شهدای کربلا را

 این تدیّن شهریار [است ].

 من امروز دو سه بیت از شعرهای شهریار را اینجا یادداشت کردم، ببینید: دلم جواب بلا میدهد صلای تو را؛ [اشاره به] اَلَستُ بِرَبِّکُم قالوا بَلی ؛(سوره اعراف، بخشی از آیه ۱۷۲)

دلم جواب بلا میدهد صلای تو را
صلا بزن که به جان میخرم بلای تو را

به زلف گو که ازل تا ابد کشاکش توست
نه ابتدای تو دیدم نه انتهای تو را

کشم جفای تو تا عمر باشدم هر چند
وفا نمیکند این عمرها وفای تو را

 زبان و آهنگ و موسیقی و مضمون شعر، مضمونی عرفانی؛ و آدم خیال میکند حافظ شیرازی است که آمده اینجا نشسته! برجستگی، اینها است؛ اینها است که یک شاعر را این جور می آورد در اوج قرار میدهد.

به سوی خلق هر راهی که دارم کور خواهد شد
که از دل با خدای خویش راهی کرده ام پیدا

 اینجا انسان به یاد سبک صائب می افتد. اینها واقعاً برجستگی های شعری است.

برای زندگانی موجبی در خود نمیدیدم
کنون گر عمر باشد تکیه گاهی کرده ام پیدا

 خب، این تدیّنش، آن مسئله آمدنش در خطّ انقلاب و مدیحه سرایی اش برای بسیجیان، بسیجیانی که نه ادّعا داشتند، نه به کسی پاداش میدادند، جز این که فلان جا جلسه داریم، آقای شهریار بیاید شعر بخواند و میکشاندند پیرمرد را میبردند؛ در خود تبریز و در بعضی جاهای دیگر. فقط اسباب زحمت شهریار، که او را بکشند این ور آن ور شعر بخواند.

 حالا یک بیت هم از شعرِ وادیِ عاشقانه شهریار بخوانم:

بجهیم از خود و در جبهه بجوییم خدا را
وآنچه با خلق نگفتیم بگوییم خدا را

 این شهریار است؛ یعنی واقعاً نظیر شهریار کسی را نداریم. ما زمان خودمان شعرای بزرگی داشتیم که با بعضی هم از نزدیک آشنا بودیم، مثل مرحوم امیری فیروزکوهی، رهی، قبل از اینها، ملک الشّعرای بهار، که اینها واقعاً شعرای درجه یک بودند، امّا هیچ کدام شهریار نیستند. شهریار، مجموعه ای از این خصوصیّاتی است که در یک شاعر جمع نمیشود. شهریار را شاعر ادبیّات فارسی -که شامل ایران و غیر ایران است- باید دانست؛ شاعر ایران به عنوان یک نقطه برجسته ملّی برای کشور باید دانست؛ ارزش شهریار و ارزشهای موجود در شهریار حقیقتاً در زمینه های مختلف بسیار زیاد است، لذا من اعتقادم این است که هرچه از شهریار تجلیل بشود، ما زیاده روی نکردیم.

 در مورد منظومه «حیدربابا» هم که واقعاً منظومه برجسته ای است -خب، ترجمه هم شده، حالا هم که می بینیم ایشان ترجمه خوبی کردند، قبلاً هم من ترجمه های شعری ای که از حیدربابا انجام گرفته، دیده ام- به حکمتهای موجود در حیدربابا توجّه بشود؛ مسئله حیدربابا مسئله کوه حیدربابا و آن روستای معیّن و مانند اینها نیست؛ اصلاً در حیدربابا مسئله قوم گرایی مطلقاً یک هدف نیست؛ این را توجّه بکنید. البتّه در آن «سلام اولسون شوکتیزه ائلیزه»(سلام بر بزرگی و ایل و دودمان شما) هست، منتها هدف از حیدربابا این نیست که فقط یک دلتنگی نسبت به آن روستا و آن شهر و آن خاطرات باشد. من نمیتوانم هدف حیدربابا را بیان کنم؛ چون ما که در دل شهریار نبودیم، امّا آنچه انسان نگاه میکند در منظومه حیدربابا حکمت پراکنده است؛ در این منظومه نکات حِکمیِ برخاسته از دید عمیق و دقیق یک شاعر به معنای واقعی کلمه وجود دارد؛ باید به این نکات توجّه کرد. و همین طور که میدانید، خیلی از شعرای قدیم ما با پیشوند حکیم -حکیم نظامی گنجوی، حکیم خاقانی، حکیم فردوسی- شناخته شدند. این به معنای حکمت اصطلاحی نیست، معنای آن این نیست که رفته اند درس حکمت خوانده اند و اینجا فلسفه برای ما بیان کردند -مثل اینکه مثلاً در شعر شیخ محمود شبستری، فلسفه و عرفان است- مراد از حکیم نظامی گنجوی، این نیست؛ معنای آن این است که این انسان برجسته، این شاعر، با نگاه رقیق و هنرمندانه خود توانسته حقایقی را ببیند و آن حقایق را با این زبان بلیغ توصیف کند، معنای حکیم این است؛ حالا در ضمن یک داستان، در ضمن یک حماسه، در ضمن یک غزل، فرق نمیکند؛ به این معنا شهریار یک حکیم است.

دونیا قضوْو قَدَر، اوْلوم ایتیم دیر
دونیا بوْیو اوْغولسوزدور، یئتیم دیر
(دنیا سراسر مرگ ومیر و قضاوقدر است
به اندازه دنیا هم پسران جوانشان را از دست دادند، یتیم شدند)

این حکمت است؛ این برای تسلّای یک انسانی که در یک چنین وضعیّتی وجود دارد، هیچّی از این بهتر نیست؛ «دونیا بوْیو اوْغولسوزدور، یئتیم دیر» یا همان بندی که ایشان ترجمه کردند و اشاره کردند:

حیدر بابا دونیا یالان دونیادی
سلیماندان نوحدان قالان دونیادی
(حیدربابا! دنیا، دنیای بی ارزشی است
و این دنیای بی ارزش، از زمان نوح و سلیمان بوده است)

اینها حکمت است؛ در این یک حقایقی وجود دارد؛ این حقیقت را بایستی برجسته کرد، روشن کرد، و به این چشم به حیدربابا نگاه کنیم.

 به هرحال ما از دوستانی که باعث این بزرگداشت شدند، صمیمانه تشکّر میکنیم؛ همچنین از کسانی که در این بزرگداشت شرکت کردند و سهمی ایفا کردند، صمیمانه تشکّر میکنیم؛ از مهمانانی که از کشورهای مختلف آمدند، یا از داخل کشور از شهرهای مختلف شرکت کردند و سهمی ایفا کردند، صمیمانه تشکّر میکنیم؛ امیدواریم ان شاءالله که خطّ و راه و جهت گیریِ شخصیّتی مثل شهریار، برای همه کسانی که در وادی ادب فارسی و زبان فارسی دستی دارند، بتواند یک الگو و یک اسوه ای باشد. و خداوند رحمت خودش را بر روح مرحوم سیّدمحمّدحسین شهریار (رحمةالله علیه) نازل کند.

والسّلام علیکم و رحمةالله و برکاته