شرح دعای روز 28 ماه رمضان از آیت الله مکارم شیرازی

شرح دعای روز 28 ماه رمضان از آیت الله مکارم شیرازی

شرح دعای روز 28 ماه رمضان از آیت الله مکارم شیرازی : توفیق بهره مندی از نوافل/ مستحبات بی ارزش/کرامت الهی؛ در سایۀ سعی و تلاش عمومی در تحقق غایتِ سعادتِ انسانی/نزدیک ترین وسیله «تقرب الی الله» چیست؟

دعای روز بیست و هشتم ماه مبارک رمضان:

«اللهُمَّ وَفِّرْ حَظّی فیهِ مِنَ النَّوافِلِ، وَاکْرِمْنی فیهِ بِاحْضارِ الْمَسآئِلِ، وَقَرِّبْ فیهِ وَسیلَتی الَیْکَ مِنْ بَیْنِ الْوَسآئِلِ، یا مَنْ لا یَشْغَلُهُ الْحاحُ الْمُلِحّینَ؛ خدایا در این ماه بهره ام را از نافله ها فراوان گردان و با برآوردن خواسته هایم گرامیم دار، و از میان وسائل، وسیله تقرّبم به درگاهت را به من نزدیک گردان ای که پافشاری اصرار کنندگان .»[کلیات مفاتیح نوین ؛ ص817]

مطالب مرتبط و پیشنهادی : ویژه نامه شب و روز بیست و هشتم ماه رمضان

توفیق بهره مندی از نوافل

در فراز آغازین دعای روز بیست و هشتم ماه مبارک رمضان می خوانیم: «اللهُمَّ وَفِّرْ حَظّی فیهِ مِنَ النَّوافِلِ؛ خدایا در این ماه بهره ام را از نافله ها فراوان گردان»[کلیات مفاتیح نوین ؛ ص817]

بدون شک، انسان حالات مختلف و متفاوتی دارد و در هر یک از این حالات باید موافق آن گام بردارد تا به نتیجه مطلوب برسد.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج 14 ؛ ص545] گاه فکر انسان آرام و روح او پرنشاط است و عوامل اشتغال فکری وجود ندارد و جسم و روحش آماده برای عبادت و اطاعت و بندگی خداست. در این هنگام این فرصت طلایی را باید غنیمت شمرد و علاوه بر واجبات به مستحبات نیز با حضور قلب پرداخت.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج 14 ؛ ص545]

ولی گاه روح انسان خسته و فکر او مشغول به یک سلسله مشکلات دنیوی است و گاه ناراحتی جسمانی نیز به آن ضمیمه می شود به گونه ای که حوصله هیچ کاری را ندارد در چنین شرایطی باید به واجبات که به هر حال باید انجام شود قناعت کرد، زیرا پرداختن به مستحباتی که انسان آن را بر خودش تحمیل کند[پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج 14 ؛ ص545] و هیچ حضور قلب و نشاطی در آن نباشد سبب ارتقاء روح و قرب به پروردگار و وصول به اهداف عالی نخواهد شد و چه بسا اگر مستحبات را در چنین حالی به خود تحمیل کند هم به واجبات ضرر بزند و هم حالت تنفر از مستحبات برای او حاصل شود که هر دو ضایعه بزرگی است.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج 14 ؛ ص546]

از سوی دیگر  باید  عبادت را به طور کامل انجام داد به گونه ای که نه کمبودی از نظر واجبات داشته باشد و نه مستحبات، لذا به تمام کسانی که در اجتماع شغل های مهم و پردردسری دارند باید گوشزد کرد مبادا وجود گرفتاری های زیاد سبب شود که آنها خود را از عبادات مستحب و نوافل معاف بدانند که این اشتباه بزرگی است و یا اینکه تصور کنند انجام فرائض به طور کامل ممکن است سبب گردد تا در وظایف اجتماعی گرفتار کوتاهی ها و خطا و اشتباه شوند.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج 14 ؛ ص85]

البته نباید در عبادات مستحب انسان به خود فشار آورد مبادا از آن دلزده شود، بلکه باید در اوقات فراغت و حالت نشاط به سراغ آن برود تا همیشه آتش عشق و علاقه به عبادات مستحب در او فروزان باشد. در روایات اسلامی نیز به این معنا ترغیب شده است.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج 14 ؛ ص356] در حدیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در کافی می خوانیم: «إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَإِدْبَاراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَتَنَفَّلُوا وَإِذَا أَدْبَرَتْ فَعَلَیْکُمْ بِالْفَرِیضَةِ؛ برای قلب انسان اقبال و ادبار (رویکرد و رویگردانی) است هنگامی که اقبال کند به سراغ نوافل (نیز) بروید و به هنگام ادبار به واجبات قناعت کنید».[اصول کافی، ج 3، ص 454، ح 16]،[پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج 11 ؛ ص356]

مستحبات بی ارزش

امام علی علیه السلام در گفتاری حکیمانه می فرماید: «لَا قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ؛ کارهای مستحب اگر به واجبات زیان برساند موجب قرب به خدا نمی شود»[پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج 12 ؛ ص265]

بسیارند کسانی که به پاره ای از مستحبات آن چنان اهمیت می دهند که واجبات را فدای آن می کنند و این برخلاف دستور شرع اسلام است.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج 14 ؛ ص333]

روشن ترین تفسیری که برای این گفتار حکیمانه امام علیه السلام به نظر می رسد این است که هرگاه کارهای مستحب ضرری به واجبات بزند ارزش آن کاسته می شود و ثواب آن کم می گردد، مثل این که کسی از سر شب تا بعد از نیمه شب مشغول عزاداری باشد ولی خواب بماند و نماز صبح او قضا شود. همه می گویند آن مستحبی که به این فریضه لطمه زد کم ارزش است. یا این که به سراغ کارهای خیر و کمک به مستمندان برود؛ ولی در ادای دیون خود و یا حج واجب کوتاهی کند.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج 12 ؛ ص265]

این در واقع همان چیزی است که در علم اصول و فقه به عنوان تعارض اهم و مهم عنوان می شود که اگر دو عمل، یکی مستحب و دیگری واجب و یا دو عمل واجب که یکی از دیگری مهم تر است با هم تعارض کنند، حکم عقل و شرع هر دو بر این است که اهم را مقدم دارند و مهم را رها کنند.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج 14، ص 334]

به تعبیر دیگر فرائض و واجبات مصالحی دارد که اگر ترک شود به انسان لطمه جدّی می زند در حالی که مستحبّات چنین نیست و به این می ماند که کسی داروی اصلی درد خود را رها کرده و به داروهای اضافی و غیر ضروری بپردازد. در حدیثی که در غررالحکم از امیرمؤمنان علیه السلام نقل شده می خوانیم: «یَسْتَدَّلُ عَلی إدْبارِ الدُّوَلِ بِأرْبَعٍ تَضییعِ الْاصُولِ وَ التَمَسُّکِ بِالْفُرُوعِ وَتَقْدیمِ الْأراذِلِ وَتَأخیرِ الْأفاضِلِ؛ چهار چیز است که دلیل بر سقوط دولت ها می شود:[پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج 12 ؛ ص265] ضایع ساختن اصول، و چسبیدن به فروع و مقدم داشتن اراذل و مؤخر داشتن افاضل».[غررالحکم؛ ح 7835]

تفسیر دیگری که برای این گفتار حکیمانه است این که در بعضی از عبادات اگر واجبات را رها کنند و به مستحبات بپردازند مستحب اساساً باطل است؛ مانند کسی که روزه قضای واجب بر اوست اگر روزه مستحب بگیرد از اساس باطل است و یا این که حج واجب را رها کند و به سراغ حج مستحب برود که به عقیده جمعی حج مستحب او باطل است.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج 12، ص 266]

احتمال سوم نیز در تفسیر این سخن این است که اشاره به مسئله ضدین که در علم اصول آمده باشد، زیرا جمعی معتقدند که امر به شی نهی از ضدّ خاص آن می کند و بر این اساس معتقدند کسی که بدهکاری فوری داشته باشد اگر در وسعت وقت نماز بخواند نماز او باطل است، زیرا انجام نماز در وسعت وقت به واجب فوری لطمه زده و چون امر به شی نهی از ضد می کند این نماز قابل تقرب نیست و باطل است؛ ولی اخیراً محققان این مطلب را نپذیرفته اند و امر به شی را سبب نهی از ضد خاص نمی دانند. البته جمع میان همه این تفسیرها نیز منعی ندارد؛ ولی مناسب تر همان تفسیر اوّل است.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج 12، ص 266]

کرامت الهی؛ در سایۀ سعی و تلاش عمومی در تحقق غایتِ سعادتِ انسانی

در فراز دوم از این دعای نورانی می خوانیم: «وَاکْرِمْنی فیهِ بِاحْضارِ الْمَسآئِلِ؛ و با برآوردن خواسته هایم گرامیم دار .»[کلیات مفاتیح نوین ؛ ص817]

شکی نیست که از اصول اخلاقی در اسلام، غنای نفسانی و عزّت و کرامت روحی به نحو شایسته است؛ انسانی که به حضرت حق، معرفت شایسته پیدا کند و یقین داشته باشد که زمام همه امور در دست خدا و وابسته به لطف و رحمت اوست و حول و قوّه و نفع و ضرری جز آنچه از طریق او به انسان می رسد وجود ندارد و تنها او سبب ساز و سبب سوز است، خویشتن را بی نیاز از همه چیز و هر کس، غیر از او می بیند و به غنا و کرامت نفسانی می رسد که بالاترین و بهترین بی نیازی است .[دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص110]

لذا یکی از بزرگ ترین مواهب خدا است که به انسان کرامت فرموده و او را شایسته «تکلیف و مسئولیت» قرار داده است. لیکن«آزمایش و تکلیف» بدون «آگاهی» ممکن نیست، که اشاره به ابزار شناخت و چشم و گوش است که در اختیار انسان ها قرار گرفته است.[لغات در تفسیر نمونه ؛ ص577]

حال در این بین اسلام با ترویج فرهنگ تولید و کار و سعی و تلاش، و ارزش گذاری معنوی بر فعالیت های تولیدی، زیرساخت های فکری بشر را در موضوع کار و تولید، چنان اوج داد که «کار و تولید» در ردیف یکی از عبادت ها قرار گرفت[ر.ک: مسند احمد، ج 3، ص 147/ صحیح بخاری، ج 3، ص 66/مستدرک الوسائل، ج 13، ص 460]، و کرامت و مقام انسان نزد خداوند به آن گره خورد[امام کاظم علیه السلام فرمود:« إن اللَّه لیبغض العبد الفارغ؛ خداوند بنده بیکار را دشمن می دارد»،(من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 169، ح 3635)]، و تلاش جهت تولید و کار، به مثابه جهاد در راه خداوند قلمداد شد.[امام صادق علیه السلام فرمود:« الکادّ علی عیاله کالمجاهد فی سبیل اللَّه»( کافی، ج 5، ص 88)]،[دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص321]

لیکن گاهی برخی از افراد، راه ها و اسبابی را که خداوند برای حلّ مشکلات قرار داده رها می کنند و بدون تلاش و کوشش برای رفع نیازها و حلّ دشواری ها، فقط به سراغ دعا می روند، در حالی که خداوندِ «مسبّب الاسباب» اسبابی را برای رفع مشکلات مادّی و معنوی قرار داده و آنها را گاه در دل طبیعت، گاه در مراجعه به افراد کاردان، و گاه در سایه جدّ و جهد قرار داده است؛ امّا گروهی با «رها ساختن این امور»، در گام نخسین سراغ ادعیه و اذکار می روند و چون اثری از اجابت نمی یابند، مأیوس و ناامید، همه را به دیده تردید می نگرند؛ در حالی که مقصود آنها از طریق تلاش و کوشش و مشورت و مانند آن حاصل می شد و باید به سراغ آن می رفتند و همگام با تلاش و کوشش در جهت حلّ مشکلات، باید از این ادعیه نیز بهره می گرفتند، ولی چنین نکردند و به نتیجه نرسیدند.[کلیات مفاتیح نوین ؛ ص1100]

لذا مفهوم صحیح دعا و طلب استجابت خواسته ها  این است که ما منتهای تلاش و کوشش خود را انجام دهیم، و آنچه را از توان ما بیرون است به لطف خدا بسپاریم، و با دعا حلّ مشکل را از او بخواهیم، و به مضمون «أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ»[سوره مبارکه نمل، آیه 62]، به هنگام اضطرار و عقیم ماندن تلاش ها و کوشش ها به در خانه خدا برویم و دست به دعا برداریم، به همین دلیل در روایات اسلامی تصریح شده است؛ آنهایی که بر اثر تنبلی و کوتاهی و ندانم کاری گرفتار محرومیت می شوند، دعایشان مستجاب نخواهد شد. جوان تنبلی که تن به کار نمی دهد دعایش در باره وسعت روزی به اجابت نمی رسد، و همچنین طلبکاری که مقدار قابل توجّهی از مال و ثروت خود را به کسی داده و شاهد و سندی نگرفته و شخص بدهکار انکار کرده است دعای او در این زمینه مستجاب نیست! خلاصه این که ندانم کاری ها و تنبلی ها با دعا حل نخواهد شد.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج 2 ؛ ص519]

آری «دعا» انسان را به تلاش ، جهت بر طرف ساختن موانع استجابت وامی دارد که ساده ترین آنها پاک و حلال بودن مأکول و ملبوس و پرهیز از اموال حرام و سعی و کوشش برای ادای حقوق دیگران و ترک گناهانی همچون غیبت و تهمت و شراب و قطع رحم است که از موانع مهمّ اجابت دعا شمرده شده است.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج 3 ؛ ص264]

به همین دلیل می توان گفت: آنچه از ناحیه خود «دعا»، به انسان می رسد، بسیار فراتر و فزونتر از چیزی است که در صورت اجابت «دعا» عاید انسان می گردد.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج 3؛ ص 265]

نزدیک ترین وسیله «تقرب الی الله» چیست؟

در فراز سوم از دعای روز بیست و هشتم ماه رمضان آمده است؛ «وَقَرِّبْ فیهِ وَسیلَتی الَیْکَ مِنْ بَیْنِ الْوَسآئِلِ؛ و از میان وسائل، وسیله تقرّبم به درگاهت را به من نزدیک گردان.»[کلیات مفاتیح نوین ؛ ص817]

«وسیله» در مفهوم لغویش به معنی هر چیزی است که باعث تقرب می گردد.[تفسیر نمونه ؛ ج 4 ؛ ص365] لذا مفهوم «وسیله» در اصل به معنی تقرب جستن و یا چیزی که باعث تقرب به دیگری از روی علاقه و رغبت می شود می باشد.[تفسیر نمونه ؛ ج 4 ؛ ص364]

بنابراین «وسیله» در دعای فوق معنی بسیار وسیعی دارد و هر کار و هر چیزی را که باعث نزدیک شدن به پیشگاه مقدس پروردگار می شود شامل می گردد که مهمترین آنها ایمان به خدا و پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و جهاد و عبادات همچون نماز و زکات و روزه و زیارت خانه خدا و همچنین صله رحم و انفاق در راه خدا اعم از انفاق های پنهانی و آشکار و همچنین هر کار نیک و خیر می باشد. همانطور که علی علیه السلام در«نهج البلاغه» فرموده است؛ یعنی  بهترین چیزی که بوسیله آن می توان به خدا نزدیک شد ایمان به خدا و پیامبر او و جهاد در راه خدا است که قله کوهسار اسلام است، و همچنین جمله اخلاص (لا اله الا اللَّه) که همان فطرت توحید است، و بر پا داشتن نماز که آئین اسلام است، و زکات که فریضه واجبه است، و روزه ماه رمضان که سپری است در برابر گناه و کیفرهای الهی، و حج و عمره که فقر و پریشانی را دور می کند و گناهان را می شوید، و صله رحم که ثروت را زیاد و عمر را طولانی می کند، انفاق های پنهانی که جبران گناهان می نماید و انفاق آشکار که مرگ های ناگوار و بد را دور می سازد و کارهای نیک که انسان را از سقوط نجات می دهد[نهج البلاغه؛ خطبه 110] و نیز شفاعت پیامبران و امامان و بندگان صالح خدا که طبق صریح قرآن باعث تقرب به پروردگار می گردد، در مفهوم وسیع توسل داخل است، و همچنین پیروی از پیامبر و امام و گام نهادن در جای گام آنها زیرا همه اینها موجب نزدیکی به ساحت قدس پروردگار می باشد حتی سوگند دادن خدا به مقام پیامبران و امامان و صالحان که نشانه علاقه به آنها و اهمیت دادن به مقام و مکتب آنان می باشد جزء این مفهوم وسیع است.[تفسیر نمونه ؛ ج 4 ؛ ص365]

سخن آخر

در پایان این دعای نورانی می خوانیم: یا مَنْ لا یَشْغَلُهُ الْحاحُ الْمُلِحّینَ؛ ای خدایی که سماجت و الحاح بندگان تو را باز نخواهد داشت.»[کلیات مفاتیح نوین ؛ ص817] زیرا به تعبیر حضرت علی(علیه السلام) او سخاوتمندی است که درخواست سائلان، چیزی از او کم نمی کند، و اصرار و الحاح اصرار کنندگان وی را به بخل وا نمی دارد.[نهج البلاغه با ترجمه فارسی روان ؛ ترجمه ؛ ص179]