بسم الله الرّحمن الرّحیم

آن چه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان حضرت آیت الله مصباح یزدی (دامت برکاته) در دفتر مقام معظم رهبری است که در تاریخ 1389.06.17 همزمان با شب بیست و نهم ماه مبارک رمضان 1431 قمری ایراد فرموده اند. باشد تا این رهنمودها بر بصیرت ما بیافزاید و چراغ فروزان راه هدایت و سعادت ما قرار گیرد.

عدالت، اطاعت، امامت

امامت، امان از تفرقه

... وَ الْعَدْلَ تَنْسِیقاً لِلْقُلُوبِ، وَ طَاعَتَنَا نِظَاماً لِلْمِلَّةِ، وَ إِمَامَتَنَا أَمَاناً مِنَ الْفُرْقَة؛[بحارالانوار، ج29، ص223]

در جلسه گذشته به حکمت تشریع دو آموزه از تعالیم اسلامی اشاره شد و تا اندازه ای که خدای متعال توفیق داد توضیحاتی عرض کردیم. در ادامه حضرت زهرا سلام الله علیها سه عنوان دیگر از تعالیم اسلامی را ذکر می فرمایند که به نظر بنده بیت الغزل این خطبه حساب می شوند. حضرت می فرمایند: «خدای متعال امر به عدل فرموده است تا بین دل ها هماهنگی به وجود آید و اطاعت ما اهل بیت را باعث انتظام ملت قرار داده است.»

ملت در اصطلاح ما با کاربردهای آن در زبان عربی تفاوت دارد. در زبان فارسی ملت یعنی دسته ای از مردم که در زندگی اجتماعی با هم ریشه های مشترک نژادی و اشتراک در محل زندگی دارند و معادل nation در زبان انگلیسی است. اما ملت در زبان عربی معنای دیگری دارد و به معنای آیین زندگی، روش رفتار و آداب و سننی است که بر جامعه حاکم است. در قرآن از قول پیغمبر اکرم می فرماید: «قُلْ إِنَّنِی هَدَانِی رَبِّی إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ دِینًا قِیَمًا مِّلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ً؛[سوره اعراف، آیه 162] در مقابل آیین یهود و نصارا من از روش جدم ابراهیم پیروی می کنم.»

بعد حضرت زهرا سلام الله علیها می فرمایند: «وَ إِمَامَتَنَا أَمَاناً مِنَ الْفُرْقَة؛ خدا امامت و پیشوایی ما را وسیله ای برای جلوگیری از افتراق و از هم پاشیدگی جامعه قرار داده است.» حضرت در این عبارات سه مسأله را مطرح می کنند که هیچ کدام از قبیل عبادات و وظایفی نیست که تا به حال صحبت شده بود. این سه موضوع مستقیماً با جامعه سروکار دارد.

عدالت خواهی، پیوند دهنده دل ها

در توضیح این نکات آنچه به نظر می رسد این است که: حکمت خدای متعال اقتضا کرده است که انسان ها با هم در ارتباط باشند و زندگی اجتماعی و مشترک داشته باشند. بر خلاف بعضی از حیوانات که حداکثر با جفت خود زندگی می کنند. زندگی اجتماعی برای انسان مفید بلکه ضروری است و می دانیم که انسان بدون زندگی اجتماعی به کمالات خود نمی رسد؛ بلکه چه بسا نتواند زندگی اش را روی زمین ادامه دهد. انسان ها هر کدام هویت مستقلی دارند و هر کسی احساس می کند وجودی جدا از وجود دیگران و خواسته هایی متفاوت از خواسته های دیگران دارد. گاهی خواسته هایش با دیگران تزاحم پیدا می کند و حتی گاهی به جنگ کشیده می شود. با مراجعه به منابع دینی هم معلوم می شود که سرانجام، انسان به عالَمی سفر خواهد کرد که در آن جا عوامل اجتماعی نقشی ندارد. قرآن می فرماید: «وَکُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَرْدًا؛[سوره مریم، آیه 95] و همگى روز رستاخیز، تک و تنها حاضر مى شوند.» در آن جا نه ارتباطات نسبی نقشی دارد (فَلَا أَنسَابَ بَیْنَهُمْ)[سوره مؤمنون، آیه 101]، نه عوامل اجتماعی و ریاست و مرئوسیت (وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الأَسْبَابُ).[سوره بقره، آیه 166] البته باز به یک معنا در آن جا اجتماع و با هم بودن هست؛ اما نه بر اساس عواملی که در دنیا بود. ملاک در آن جا مراتب ایمان است. آن کسانی که ایمانشان به هم نزدیک تر است با هم بیشتر مأنوس اند. اما ما در عالَم دنیا به زندگی اجتماعی نیاز داریم. حال برای این گردهمایی و ارتباط چه ملاکی مناسب است؟

از نظر تاریخی عوامل طبیعی نقش تعیین کننده ای را در اجتماعات بشری داشته اند و احیاناً عوامل ثانوی هم مثل زبان، گویش، لهجه و ... با تشکیل این اجتماعات ارتباطی داشته اند؛ اما به طور قطع ملاک زندگی اجتماعی و مشترکی که برای انسان مفید است هیچ کدام از این ها نیست. دو انسان ممکن است از لحاظ رنگ، نژاد، زبان و ... مثل هم باشند؛ اما زندگی، روحیات و سرنوشتشان بسیار متفاوت باشد، مخصوصاً اگر از دو دین یا دو مذهب پیروی کنند. پس این اشتراک نمی تواند سرنوشت آن ها را یکسان کند و به هم گره بزند و تاثیر چندانی در سعادت و شقاوت نهایی شان داشته باشد. پس برای ارتباط بهتر افراد یک جامعه و بهره برداری بهتر از این ارتباط برای سعادت حقیقی، امور دیگری لازم است. ما عاملی طبیعی که تأمین کننده این نیاز باشد سراغ نداریم.

برای این که عده ای با هم اجتماعی تشکیل دهند و وحدتی ـ که اسمش را می گذاریم وحدت جامعه ـ بین شان برقرار شود، شرط اولش این است که نسبت به هم احساس دشمنی و کینه توزی نداشته باشند. ممکن است عواملی باعث شود که دو برادر هم نسبت به هم دشمنی کنند و گاهی حتی برادری اقدام به قتل برادرش کند. نفرت، عوامل روانی فراوانی می تواند داشته باشد؛ اما یک عامل عامی که موجب می شود افراد نسبت به هم بدبین باشند و نخواهند که به هم نزدیک شوند و از یک دیگر بترسند این است که افراد جامعه در صدد ضرر زدن به دیگری و پایمال کردن حق دیگری باشند. اگر کسی احساس کند که برادرش دائماً می خواهد حقش را غصب کند ته دلش نسبت به او بدبین می شود و همیشه مواظب است که برادرش به او ضرر نزند. پس شرط اول این که افراد یک جامعه بتوانند به هم نزدیک شوند و با هم ارتباط برقرار کنند این است که در آن ها روحیه ظلم و تجاوز به حق دیگران قوی نباشد. باید احساس کنند که هر کسی به حق خود راضی است. البته اگر احساس کنند افراد جامعه در صدد کمک به هم و ایثار در حق هم هستند، ایده آل خواهد شد. معنای این احساس رضایت به حق خود، رضایت به برقراری عدالت است. اگر در جامعه ای عدالت حاکم شود حق هر کسی تأمین می شود و کسی به دیگری تجاوز نمی کند و این باعث هماهنگی دل ها خواهد شد. شرط اول فراهم شدن بستر وحدت اجتماعی، عدالت است. شاید به همین مناسبت حضرت اول روی عدل تکیه می کنند و می فرمایند: وَ الْعَدْلَ تَنْسِیقاً لِلْقُلُوبِ؛ «تنسیق» یعنی ایجاد هماهنگی و جلوگیری از تنش و از هم پاشیدگی. اولین شرط تشکیل یک جامعه مطلوب این است که دل ها با هم هماهنگ باشند و این وقتی حاصل می شود که افراد جامعه نگران ظلم و تجاوز دیگران نباشند.

نظام ارزشی واحد؛ شرط دوم وحدت

اگر همه احساس کردند که کسی قصد ظلم و تجاوز به دیگری را ندارد، آیا هیچ مشکلی پیش نمی آید؟ در این جا ممکن است یک مشکل شناختی وجود داشته باشد؛ یعنی ممکن است در تشخیص این که چه چیزی خوب و چه چیزی بد است، با یک دیگر اختلاف فکری داشته باشند. گرچه نمی خواهند به هم ظلم کنند، اما ممکن است با یک دیگر اختلاف فکری، روشی، سلیقه ای و ... داشته باشند. اگر این عامل هم قوی باشد به طوری که رفتارها چند گونه شود، باز افراد نمی توانند ارتباط نزدیکی برقرار کنند. باید یک قانون واحدی بر جامعه حاکم باشد. اگر یکی معامله ای را صحیح بداند و دیگری این معامله را باطل بداند و یا اگر یکی کاری را قانونی بداند و دیگری همان را غیر قانونی بداند، چنین مردمی هم نمی توانند با هم وحدت پیدا کنند. اگر جامعه ای بخواهد افرادش با هم هماهنگ باشند باید در مقام عمل یک قانون واحد را بپذیرند. از این معنا به «ملت» تعبیر می شود. اگر ملت ها، یعنی روش های زندگی و نظام های ارزشی حاکم بر جامعه متفاوت بود، افراد جامعه با هم جوش نمی خورند و جامعه واحدی را تشکیل نخواهند داد؛ لذا معمولا در اجتماعات مدنی سعی می کنند قانون واحدی داشته باشند.

مدیریت واحد؛ شرط سوم وحدت

بعد از این دو عامل، عاملی تعیین کننده و نهایی هست و آن مسئله اجرا و مدیریت است. اگر یک دستگاه اجرایی واحدی باشد که بتواند آن مسائل را تأمین کند سه رکن وحدت جامعه تأمین می شود. آن وقت ما می توانیم یک جامعه معقولی داشته باشیم که افراد همه از هم دیگر، هم برای زندگی دنیا و هم برای سعادت ابدی استفاده کنند.

حضرت زهرا سلام الله علیها ابتدا به طور ارسال مسلم شرط اول یعنی عدالت را بیان می فرمایند که اصلی عقلایی است و هیچ مکتب اخلاقی و هیچ انسان سالم و عاقلی در عالَم منکر آن نیست. ممکن است کسی خود ظالم باشد، اما به عنوان یک اصل ارزشی عدالت را می پذیرد.

مفهوم عام عدالت یعنی به هر کسی هرچه حقش است داده شود. آن قدر این مسأله واضح است که وقتی می خواهند مثال بزنند به اصلی که هیچ استثناء ندارد، این اصل را مطرح می کنند. این کلی ترین قاعده عقل عملی است.

پس برای این که جامعه ای سالم داشته باشیم و بتوانیم از نعمت زندگی اجتماعی بهره مند شویم باید سعی کنیم این روحیه در مردم تقویت شود؛ اما این کافی نیست. افراد بسیاری هستند که به هیچ وجه قصد تجاوز به دیگران را ندارند؛ اما گاهی در جایی که حق با آن ها نیست گمان می کنند حق با آن هاست و دیگران اشتباه می کنند. از این جا معلوم می شود که در تشخیص مصداق حق اختلاف نظر هست و تا این اختلاف وجود دارد جامعه واحد و هماهنگی تشکیل نمی شود. در چنین جامعه ای بذر اختلاف وجود دارد. هر قدر بیشتر این بذر آبیاری شود و پرورش داده شود اختلاف، پراکندگی و دشمنی در جامعه بیشتر می شود و هدف جامعه که همکاری مشترک و استفاده از هم دیگر است کم تر تحقق پیدا می کند.

مسئله سوم هم مدیریت جامعه است. خواه ناخواه همه مشکلات با بحث و گفت وگو حل نمی شود و باید کسی که اهلیت و صلاحیتش از دیگران بیشتر است تصمیم نهایی را بگیرد. وجود مدیریت واحد که جامعه را به سمت صحیح سوق دهد شرط نهایی تشکیل جامعه مطلوب و ایده آل است.

اهل بیت علیهم السلام؛ مرجع علمی و اجرایی جامعه

اصل ارزشمندی عدالت حکم عقلی است و جای بحث ندارد. اما دو مسأله دیگر باقی می ماند؛ چه کسی باید نظام ارزشی صحیح را تعیین کند و احکام و قوانین را تثبیت کند؟ و چه کسی باید متصدی اجرا و رهبری جامعه شود؟ این جاست که حضرت مسأله «طاعتنا و إمامتنا» را مطرح می کنند؛ یعنی با ارسال مسلم می فرمایند: برای این که قانونی واحد و نظام ارزشی هماهنگی بر جامعه حاکم باشد باید از ما اطاعت کنید و اگر اختلافی هست باید با مراجعه به ما آن را حل کنید، و در مرحله نهایی می فرمایند: «إِمَامَتَنَا أَمَاناً مِنَ الْفُرْقَة؛ خدای متعال امامت ما را ضامنی برای جلوگیری از پراکندگی و از هم گسیختگی جامعه قرار داد.» این فرمایشات زمینه ای است برای طرح مسائل بعدی که حضرت در نظر داشتند.

آیا واقعا مسأله امامت قطعی است و از نظر اسلامی دلیل محکمی بر این مطلب وجود دارد؟ این همان جایی است که بین شیعیان با بسیاری از غیرشیعیان اختلاف نظر وجود دارد. در طوایف مختلف مسلمان ها طوایفی هستند که مسأله اول را دست کم از لحاظ نظری قبول دارند؛ یعنی معتقدند که بعد از وفات پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله، مردم باید نظام ارزشی صحیح را از اهل بیت بگیرند. بعضی از طوایف اهل تسنن می گویند: ما قبول داریم که پیغمبر اکرم فرمود: بعد از من امامت از آنِ دوازده نفر از قریش است، و این دوازده نفر هم ائمه اهل بیت علیهم السلام هستند. قبول دارند که مرجع فکری و علمی جامعه اسلامی خاندان پیغمبرند و آن ها که منصف ترند می گویند: خلفا هم این را قبول داشتند و لذا موارد زیادی خلفا برای حل مسائل به سراغ امیرالمؤمنین سلام الله علیه می فرستادند و نظر ایشان را معتبر می دانستند و عمل می کردند. خود اهل سنت روایات فراوانی از خلفا مخصوصاً خلیفه دوم نقل کرده اند که گفته است: «لَا أَبْقَانِیَ اللَّهُ لِمُعْضِلَةٍ لَمْ یَکُنْ لَهَا أَبُو الْحَسَنِ؛[بحارالانوار، ج76، ص 52] خدا عمر را با هیچ مشکلى مواجه نسازد که در رفع آن مشکل ابوالحسن مرا یارى ننماید.» و نیز معروف است که عمر بیش از هفتاد بار گفت: لولا علی لهلک عمر. بعضی از طوایف اهل تسنن به استناد همین حرف ها می گویند: خلیفه اول و دوم مدعی مقام سیاسی بودند نه مقام علمی، و لذا در مشکلات علمی به اهل بیت مراجعه می کردند. پس یک مسأله مرجعیت علمی است و وقتی حضرت فرمودند:طاعتنا نظاما للملة، امکان داشت راحت تر بپذیرند که ما برای داشتن یک نظام رفتاری و ارزشی مسجل و خداپسندانه باید از اهل بیت پیروی کنیم؛ اما مسئله مهم تر مسئله دوم بود. آیا مقامی که باید متصدی اجرا باشد یعنی حکم دولت را داشته باشد هم باید از اهل بیت باشد یا نه، آن مقام با رأی مردم تعیین می شود؟ این مسأله اختلاف اصلی بین شیعه و سایر طوایف مسلمان هاست و ما می دانیم که هم در آیات قرآن و هم در روایات، حتی در مجامع اهل سنت، شواهد زیادی بر درستی نظر شیعه در این مسأله داریم.

به هر حال از نظر ما جای هیچ تردیدی وجود ندارد که غیر از این که اهل بیت از طرف خدا به عنوان مرجع علمی جامعه تعیین شده اند در مقام اجرا هم آنها باید متصدی اجرا باشند و جامعه زیر نظر آن ها اداره شود. البته این بدان معنا نیست که باید امام معصوم در تمام بلاد حضور داشته باشد و هر شهر و روستایی را شخصاً و مباشرتاً اداره کند. چنین چیزی شدنی نیست. اگر مسلمانانی در جاهای دیگر حضور داشته باشند باید تحت فرمان حکومت مرکزی اداره شوند و باید امام به آن جا نائب بفرستد.

حضرت زهرا سلام الله علیها اولاً: این جمله ها را در بین معارف مسلم اسلام می آورند. یک طرف نماز، روزه و حج و طرف دیگر جهاد و امر به معروف و ... . باید گفت: این شاهکاری است که حضرت زهرا سلام الله علیها به خرج دادند تا ذهن ها را برای بیان مسأله امامت آماده کنند و به مردم بفهمانند که وظیفه اصلی شما اطاعت از ماست. ثانیاً: همراه با طرح این مسأله به حکمت آن هم اشاره می کنند و می فرمایند: جامعه اسلامی احتیاج به وحدت در فکر و تدبیر دارد. اگر این وحدت نباشد مصالح جامعه اسلامی تفویت می شود. بعد اگر یک نظامی نباشد که در عمل جامعه را تدبیر کند و قواعد کلی را بر موارد خاص تطبیق کند و آن جا که به اعمال مدیریت نیاز است متصدی این کار باشد، باز اختلاف می شود و اختلاف موجب هرج و مرج می شود. پس چیزی که می تواند جامعه را از افتراق و پراکندگی ایمن کند، مدیریت واحد است که اسم آن امامت است و این امامت را خدا در خانواده ما اهل بیت قرار داده است.

این نکته بسیار مهمی است که به نظر بنده باید آن را بیت الغزل این خطبه تلقی کرد. ان شاءالله خدا دست ما را در دنیا و آخرت از دامن اهل بیت کوتاه نفرماید.

وصلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین.