بسم الله الرّحمن الرّحیم

آن چه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان حضرت آیت الله مصباح یزدی (دامت بركاته) در دفتر مقام معظم رهبری است كه در تاریخ 1389.06.09 هم  زمان با شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان 1431 قمری ایراد فرموده اند. باشد تا این رهنمودها بر بصیرت ما بیافزاید و چراغ فروزان راه هدایت و سعادت ما قرار گیرد.

رسالت های پیامبر

... فَرَأَى الْأُمَمَ فِرَقاً فِی أَدْیَانِهَا، عُكَّفاً عَلَى نِیرَانِهَا، عَابِدَةً لِأَوْثَانِهَا، مُنْكِرَةً لِلَّهِ مَعَ عِرْفَانِهَا، فَأَنَارَ اللَّهُ بِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ظُلَمَهَا، وَ كَشَفَ عَنِ الْقُلُوبِ بُهَمَهَا، وَ جَلَى عَنِ الْأَبْصَارِ غُمَمَهَا، وَ قَامَ فِی النَّاسِ بِالْهِدَایَةِ، وَ أَنْقَذَهُمْ مِنَ الْغَوَایَةِ، وَ بَصَّرَهُمْ مِنَ الْعَمَایَةِ، وَ هَدَاهُمْ إِلَى الدِّینِ الْقَوِیمِ، وَ دَعَاهُمْ إِلَى الطَّرِیقِ الْمُسْتَقِیم‏؛[بلاغات النساء، ص27 و بحارالانوار، ج29 ص220]

حضرت زهرا سلام الله علیها بعد از اشاره به حکمت بعثت انبیاء و به خصوص بعثت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به توضیح وضعیت جهان در زمان بعثت آن حضرت می پردازند. در نهج البلاغه وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام وضع بشر در زمان بعثت را ترسیم می کنند به ابعاد مختلفِ اعتقادی، اخلاقی، اقتصادی و اجتماعی جامعه آن زمان اشاره می کنند؛ اما حضرت زهرا سلام الله علیها فقط ناهنجاری های دینی آن زمان بیان می کنند. شاید نکته اش این باشد که هدف اصلی حضرت از انشاء این خطبه اتمام حجت درباره مسأله رسالت و ادامه آن یعنی مسأله امامت است و ذکر مسأله فدک بهانه ای بود برای انجام رسالت و نقشی که می توانستند در هدایت مردم ایفا کنند؛ نقشی که اجرای آن از هیچ فرد دیگری ساخته نبود. در ادامه خطبه روشن خواهد شد که مسأله ای که حضرت زهرا سلام الله علیها بیشترین تأکید را روی آن دارند مسأله جانشینی امیرالمؤمنین نسبت به پیغمبر اکرم علیهما السلام است و آنچه در این جهت بیشتر مورد توجه است نقشی است که امام بعد از رحلت پیغمبر اکرم در میان جامعه دارد و آن، ادامه و اتمام کار پیامبر در جامعه است. پیغمبر اکرم غیر از ابلاغ وحی و تلاوت آیات قرآن، وظیفه تعلیم و تبیین آیات و بیان تفسیر احکام را هم بر عهده داشتند که در طول دوران 23 سال بعد از بعثت تدریجاً به این کار هم پرداختند؛ ولی به دلیل داشتن عمری نسبتاً کوتاه و اشتغالات فراوان، فرصت تبیین همه احکام را به طور کامل پیدا نکردند. علاوه بر این تبیین بسیاری از احکام در شرایط خاصی باید صورت گیرد؛ لذا خدای متعال همان طور که در تقدیر علمی خود وجود انبیاء و بالاخره وجود خاتم الانبیاء را ترسیم فرموده بود، برای ادامه کار آن حضرت هم دوازده پیشوای معصوم را پیش بینی کرده بود. بیشترین تلاش حضرت زهرا سلام الله علیها این است که در این فرصت، این مسأله را بفهمانند که کار پیامبر در تبیین احکام تمام نشده و باید کسی باشد که بتواند این کار را به نحو احسن انجام دهد و شناسایی و تعیین چنین کسی کاری نیست که از عهده مردم برآید. به تعبیر ما جانشین رسول الله باید معصوم و دارای علم الهی باشد تا بتواند حکم هر موضوعی را از طرف خدا بیان کند.

امروز هضم این مطالب برای ما آسان است؛ اما در آن شرایط درک و فهم آن برای مردم آسان نبود. در آن زمان کسی که خود را خلیفه پیغمبر معرفی می کرد عملاً ملتزم نبود که به آیات قرآن یا کلام پیغمبر عمل کند؛ تا چه رسد به این که قائل باشند جانشین پیامبر باید معصوم و نسخه بدل او باشد. در این شرایط لازم بود که با بیانی بسیار حساب شده و سنجیده، این مطلب طوری القاء شود که حداکثر تأثیر را داشته باشد. برای این منظور یکی از اهداف حضرت زهرا سلام الله علیها این است که نشان دهند این کسانی که مدعی خلافت پیامبرند از بیان مسائل ساده فقهی هم عاجزند. برای نشان دادن این امر ابتدا می فرمایند که فدک بخششی از طرف پیغمبر به من بوده است و برای این ادعا شاهد دارم و چون ذوالید هستم طرف مقابل من که مدعی است باید دلیل بیاورد. در مرحله بعد مسأله ارث را مطرح می کنند و می فرمایند: اگر ادعای اول را قبول ندارید و می گویید بخشش، ثابت نشده است باید قبول داشته باشید که فدک مال خود پیامبر است و من وارث ایشان هستم. پس باز ثابت می شود که فدک مال من است. مسأله فیء و ارث از یک باب نیستند؛ ولی حضرت این گونه احتجاج کردند تا ثابت کنند که مدعیان، صلاحیت این کار را ندارند.

رسالات تعلیمی و اجرایی پیامبر

باید به این نکته توجه داشت که پیامبر اکرم وظایف متعدد و شئون مختلفی داشتند. اولین وظیفه شان ابلاغ رسالت بود (وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ)[سوره مائده، آیه 99]. در این مرحله می بایست شناخت و بینش صحیح را به مردم آموزش دهند. در چنین مقامی اکراه و الزام اصلاً معنا ندارد. در این مرحله مردم باید حق را بفهمند و حجت برایشان تمام شود (رُّسُلاً مُّبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ لِئَلاَّ یَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ)[سوره نساء، آیه 165]. بعد از ابلاغ رسالت اگر عده ای این شریعت را پذیرفتند و بنا گذاشتند که به احکام این شریعت عمل کنند، در این صورت پیامبر وظیفه دیگری پیدا می کنند و آن مدیریت جامعه اسلامی است. وظیفه اول جنبه تعلیمی دارد و وظیفه دوم جنبه اجرایی. بخش عمده احکام اسلام مربوط به مسائل اجتماعی است و مسائل اجتماعی نیاز به مجری، مدیر و رهبر دارد. این وظایف عیناً در جانشین او هم پیدا می شود. پس اولین وظیفه جانشین پیغمبر بیان احکام و اتمام حجت با مردم است. در این مرحله ممکن است مردم حرف او را قبول نکنند؛ در این صورت او وظیفه دیگری نخواهد داشت؛ اما اگر مردم قبول کردند و گفتند: ما حاضریم دستورات شما را عمل کنیم، در این صورت او وظیفه دیگری پیدا می کند و آن مسأله امامت عملی و اجرایی است. آن جا که امیرالمؤمنین می فرمایند: «لَوْ لَا حُضُورُ الْحَاضِرِ وَ قِیَامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النَّاصِر ... لَأَلْقَیْتُ حَبْلَهَا عَلَى غَارِبِهَا؛[نهج البلاغه، خطبه3] اگر کسانی حاضر نشده بودند و قول نداده بودند که من را یاری کنند، خلافت را رها می کردم» اشاره به وظیفه دوم است. البته مشروعیت این وظیفه قبلا از طرف خدا تعیین شده بود؛ اما چون قبل از این، مردم ایشان را یاری نمی کردند او هم وظیفه ای نداشت.

حفظ ارزش های دینی؛ وظیفه دولت اسلامی

امروز کسانی که با حکومت ولایت فقیه موافق نیستند این دو مطلب را خلط می کنند و امر را مشتبه می سازند؛ می گویند: اصلا حکومت حق ندارد مردم را بر عمل به احکام اسلام الزام کند؛ چون قرآن می گوید:لاَ إِكْرَاهَ فِی الدِّینِ،[سوره بقره، آیه 256] در حالی که این آیه مربوط به پذیرفتن اصل دین است. قوام اصل دین، به ایمان قلبی است و ایمان قلبی را نمی توان با اکراه و زور ایجاد کرد. اما وقتی عده ای با اختیار خود دین را قبول کردند، دیگر موضوع این آیه نیست تا حکم این آیه را داشته باشد؛ بلکه در این صورت نوبت اجرای احکام اسلامی است و اجرای احکام اجتماعی دین مسئول و مجری می خواهد. این یک مسأله جدیدی است. بعد از تشکیل جامعه اسلامی و قبول رهبری ولی امر مسلمین، اگر کسانی خواستند کودتا کنند، باید با قوه قهریه جلویشان را گرفت، همان طور که امیرالمؤمنین در جنگ جمل، صفین و نهروان این کار را کردند. در مقام اجرای احکام کیفری، اگر کسی دزدی کرد باید دستش را قطع کنند. این جا دیگر جای این نیست که به دزد بگویند: بیا برایت کلاس بگذاریم و کار فرهنگی انجام دهیم! یکی از وظایف دولت اسلامی حفظ ارزش های اسلامی است. باید ظاهر جامعه اسلامی ظاهر خداپسندانه باشد. عوامل فساد اخلاقی و جنسی باید در جامعه سرکوب شوند. بله، اگر کسی محرمانه در محیط خصوصی گناهی مرتکب شد، اصلا از مسائل اجتماعی نیست و کسی متعرض او نمی شود.

ظلم و برتری طلبی؛ عوامل انکار حق

حضرت زهرا سلام الله علیها وضعیت زمانه ای را توصیف می کنند که پیامبر مبعوث به رسالت شدند؛ اما از آن جا که می خواهند ویژگی های پیامبر و جانشین او را تبیین کنند فقط به ناهنجاری های دینی اشاره می کنند. می فرماید: فِرَقاً فِی أَدْیَانِهَا؛ وقتی پیغمبر مبعوث شد، ادیان مردم پراکنده بود و مذاهب مختلفی وجود داشت؛ عُكَّفاً عَلَى نِیرَانِهَا؛ عده ای آتش پرست و معتکف در آتش کده ها بودند. عَابِدَةً لِأَوْثَانِهَا؛ عده ای بت پرست بودند و سر و کارشان با بت کده ها بود. مُنْكِرَةً لِلَّهِ مَعَ عِرْفَانِهَا؛ دسته ای هم در حالی که عرفان به خدا داشتند خدا را انکار می کردند. شاید این جمله به معرفت فطری همه انسان ها نسبت به خدای متعال اشاره داشته باشد، و شاید مراد از آن بیش از این معنا باشد. یعنی آن مردم با وجود معرفت های ظاهری که حجت را برایشان تمام می کرده است خدا را انکار می کرده اند. باور این فرض کمی سخت است که انسان با وجود معرفت به چیزی آن را انکار کند. اما این امر خیلی تعجبی ندارد. گاهی در زندگی روزمره خودمان تجربه کرده ایم که گاهی انسان برای این که غرورش نشکند یا منافعی را به دست آورد یا از زیر بار مسئولیتی شانه خالی کند، از قبول حقیقتی سر باز می زند. نمونه هایی از این گونه افراد در قرآن ذکر شده است. وقتی حضرت موسی و حضرت هارون علی نبیناوآله وعلیهماالسلام مبعوث شدند و برای دعوت فرعون نزد او رفتند و گفتند ما از طرف پروردگار عالمیان آمده ایم فرعون رو به مردم کرد و گفت: «مَا عَلِمْتُ لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرِی؛[سوره قصص، آیه 38] من غیر از خودم معبودی برای شما نمی شناسم. موسی فرمود: «لَقَدْ عَلِمْتَ مَا أَنزَلَ هَـؤُلاء إِلاَّ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ؛[سوره اسراء، آیه 102] تو قطعاً می دانی که خدای آسمان و زمین هست و این معجزات را او ایجاد می کند.» کدام یک راست می گفتند؟ مسلما حضرت موسی دروغ نمی گفت. فرعون می دانست. پس چرا انکار می کرد؟ وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَیْقَنَتْهَا أَنفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا؛[سوره نمل، آیه 14] دو عامل باعث می شود که انسان چیزی را که می داند انکار کند. یکی وقتی که می خواهد حقی را به ظلم و ستم از دیگری سلب کند، و دیگری وقتی که می خواهد بر دیگری برتری پیدا و ریاست پیدا کند. این دو انگیزه نفسانی باعث می شود که انسان چیزهایی را که می داند انکار کند. این دو عامل ممکن است در نفس ما هم وجود داشته باشد. وقتی انسان به حق خودش راضی نباشد و ناآگاهانه، نیمه آگاهانه یا آگاهانه می خواهد به دیگری بگوید: من از تو بالاترم! حق را انکار می کند.

قرآن می فرماید: «تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا؛[سوره قصص، آیه 83] سعادت آخرت برای کسانی است که دنبال برتری بر بندگان خدا نباشند.» ریشه همه مفاسد اجتماعی از این جاست که کسانی می خواهند یک سر و گردن بالاتر باشند. این موجب فساد و بدبختی انسان می شود. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: «کسی که بخواهد بند کفشش از بند کفش دیگری بهتر باشد، طالب علو است.»[تفسیر نورالثقلین، ج4 ص144] آن چه فرعون را فرعون کرد، همین خصلت برتری طلبی بود. قرآن می فرماید: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِی الْأَرْضِ؛[سوره قصص، آیه 4] فرعون برتری طلب بود.» ریشه همه مفاسد همین یک کلمه است. اگر ما می خواهیم فرعونی نباشیم باید سعی کنیم دنبال برتری طلبی نباشیم؛ بلکه دنبال انجام وظیفه باشیم. پس این که حضرت زهرا سلام الله علیها می فرماید: منکرة لله مع عرفانها، نکته اش همین است که کسانی با این که خدا را می شناختند اما اگر می خواستند از خدا اطاعت کنند آن احساس برتری طلبی شان ارضا نمی شد.

حکمت، موعظه و جدال احسن؛ ابزارهای تعلیمی

حال وظیفه پیامبر در این وضعیت چه بود؟ فَأَنَارَ اللَّهُ بِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ظُلَمَهَا، وَ كَشَفَ عَنِ الْقُلُوبِ بُهَمَهَا، وَ جَلَى عَنِ الْأَبْصَارِ غُمَمَهَا؛ خدای متعال به وسیله پیغمبر اسلام ظلمت ها را تبدیل به نور کرد و ابهام ها را از دل ها مرتفع کرد، و پرده های تاریکی را از روی چشم ها برطرف کرد. وَ قَامَ فِی النَّاسِ بِالْهِدَایَةِ، وَ أَنْقَذَهُمْ مِنَ الْغَوَایَةِ، وَ بَصَّرَهُمْ مِنَ الْعَمَایَةِ؛ در مقام هدایت مردم تنها سلاحی که به کار می آمد بیان حقایق بود. پیغمبر در این جا از سه نوع سلاح استفاده می کند. قرآن به او دستور می دهد: ادْعُ إِلِى سَبِیلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ؛[سوره نحل، آیه 125] اول سفارش می کند که با دلیل محکم سخن بگو تا مردم به آسانی نتوانند سخنت را انکار کنند. اما این روش به تنهایی برای تربیت مردم کافی نیست؛ چراکه اولاً همه مردم قدرت تشخیص دلیل صحیح و ناصحیح را ندارند و ثانیاً ممکن است ذهنشان قبول کند، اما دلشان قبول نکند. باید کاری کرد که انگیره های مردم برای پذیرفتن حق تحریک شود. این مهم به وسیله موعظه تأمین می شود. موعظه احساسات و عواطف را تحریک می کند و برای شخص انگیزه ایجاد می کند تا به آن چه که می داند عمل کند، یا در صدد فهم حقیقت برآید. سروکار موعظه با دل است و سروکار استدلال با ذهن و عقل. اما باز با موعظه هم کار تمام نمی شود. ممکن است در مقابل دلایل محکم شبهاتی مطرح شود که قبول دلیل را سخت کند. این چیزی است که امروز جوانان ما بسیار به آن مبتلا هستند. دشمنان فهمیده اند که تنها مانع پیشرفت آن ها و تسلط ظالمانه آن ها بر عالم، اسلام است و امروز نماد اسلام ولایت فقیه است؛ لذا می خواهند به هر شکل ممکن این را از بین ببرند. با این مشکل چگونه باید برخورد کرد؟ برای مبارزه با این مشکل باید شبهه را مطرح کرد و جواب داد و طرف را قانع کرد. اسم این جدال است. جَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ یعنی شبهه ها را مطرح کنید و جواب دهید تا مخاطبان قانع شوند. ممکن است جوابی که می دهید برهانی نباشد اما برای او قانع کننده باشد. این جدال أحسن است.

این سه راه راه هایی است که می توان با استفاده از آن ها بینش صحیح را در مردم ایجاد و لااقل حجت را بر ایشان تمام کرد. تا این جا هنوز صحبت اصل اسلام و تبیین نقش اولی پیغمبر اکرم در برابر ظلمت ها و شبهات است؛ اما مسائل مدیریت جامعه اسلامی و اجرای احکام اجتماعی اسلام بعد از این است که عده ای اسلام را پذیرفتند و قائل به احکام اجتماعی اسلام شدند. آن وقت نوبت به بحث های دیگر می رسد.

وصلی الله علی محمد و آله الطاهرین.