12. افعال الهی

بسم الله الرّحمن الرّحیم

آن چه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان حضرت آیت الله مصباح یزدی (دامت بركاته) در دفتر مقام معظم رهبری است كه در تاریخ 1389.06.02 همزمان با شب چهاردهم ماه مبارک رمضان 1431 قمری ایراد فرموده اند. باشد تا این رهنمودها بر بصیرت ما بیافزاید و چراغ فروزان راه هدایت و سعادت ما قرار گیرد.

افعال الهی

آفرینش از عدم

... ابْتَدَعَ الْأَشْیَاءَ لَا مِنْ شَیْ‏ءٍ كَانَ قَبْلَهَا، وَ أَنْشَأَهَا بِلَا احْتِذَاءِ أَمْثِلَةٍ امْتَثَلَهَا، كَوَّنَهَا بِقُدْرَتِهِ، وَ ذَرَأَهَا بِمَشِیَّتِه؛[بلاغات النساء، ص27 و بحارالانوار، ج29 ص220]

حضرت زهرا سلام الله علیها بعد از شهادت به وحدانیت الهی و اشاره به منّتی که خدا بر بندگان گذاشته که معرفت خودش را برای آن ها میسر نموده است فرمودند: اما حقیقت ذات الهی و کنه صفات او برای هیچ کس قابل شناخت نیست. به تعبیر دیگر، احاطه علمی بر ذات الهی و بر صفات او امکان ندارد؛ حتی می توان گفت: حقیقت افعال الهی را هم درست درک نمی کنیم. می دانیم که خداوند در جنین روح می دمد و او را زنده می کند یا مرده ها را در قیامت زنده می کند یا ... و الفاظی را در این موارد به کار می بریم؛ اما حقیقت آن را درک نمی کنیم. شاید خدای متعال به بعضی از اولیای خودش مرتبه ای از افعال خود را ارائه فرموده است؛ مثلاً مرحوم علامه طباطبایی رضوان الله علیه فرمودند: ابراهیم نمی خواست زنده شدن مرده ای را ببیند؛ بلکه می خواست حقیقت احیاء را درک کند، و خدای متعال به وسیله زنده کردن پرندگان به دست خود حضرت ابراهیم علیه السلام آنچه امکان داشت را به او نشان داد. شاید معجزات انبیاء در واقع کار خدا بود که به دست آن ها اجرا می شد و ایشان حقیقت فعل خدا را می یافتند؛ اما دیگران در شرایط عادی نمی توانند حقیقت فعل خدا را درک کنند. نمی توانند بفهمند خدا چگونه خلق می کند؟ چگونه می میراند؟ و ... به این افعال الهی تنها مفاهیمی را اطلاق می کنیم، مثلاً می گوییم: «او زنده می کند» و این مفاهیم را می فهمیم. این مفاهیم از قبیل معقولات ثانی است که برای حقایق خارجی جنبه سمبلیک دارد.

حضرت زهرا سلام الله علیها درباره آفرینش می فرمایند: ابتدع الأشیاء لا من شی‏ء كان قبلها؛ خدا همه اشیاء عالم را آفرید؛ اما برای آفریدن آن ها احتیاج به ماده قبلی نداشت؛ زیرا اگر آن ماده مخلوق بود که جزء همین مخلوقات بود. حضرت می فرمایند: خدا مجموع این عالم را از یک ماده دیگری خلق نکرده است. اگر این مجموعه احتیاج به ماده قبلی داشته باشد، تسلسل لازم می آید. اگر به حسب تصویر ذهنی، خدا را در یک طرف قرار دهیم و عالم را هم یک طرف، برای پیدایش این عالم غیر از اراده خدا احتیاج به هیچ چیز دیگری نیست.

اگر در قران آمده است که برخی اشیاء از برخی اشیاء دیگر خلق شده اند، مثلاً می فرماید: «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاء كُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ؛[انبیاء، 30] هر موجود زنده ای را از آب آفریدیم»، این آیات با فرمایش حضرت زهرا سلام الله علیها منافات ندارد؛ زیرا حضرت می فرمایند: خداوند مجموع اشیاء را از ماده قبلی نیافرید و این منافات ندارد با این که بعضی اشیاء از بعض دیگر خلق شده باشند. خدا برای خلق این مجموعه به ماده ای که روی آن کار کند احتیاج ندارد.منشأ این شبهه عمدتا از این جاست که ما مفهومی که از صنع و حتی از خلق و آفریدن داریم این است که باید چیزی باشد تا روی آن تغییراتی ایجاد کرد تا به چیز دیگری تبدیل شود؛ مثلاً برای ساخت انگشتر، باید طلایی باشد تا زرگر آن را ذوب کند، در قالب بریزد، و کارهای دیگری روی آن انجام دهد تا انگشتر ساخته شود. در این جا می گوییم: «صنع الخاتم؛ انگشتر را ساخت.» وقتی گفته می شود: خدا صانع عالم است، گمان می شود که باید ماده ای باشد تا خدا روی آن کار کند و عالم را خلق کند؛ اما اگر هیچ ماده ای نباشد، خدا چگونه عالم را خلق کند؟! این ها افکار نادرست و خامی است. به خاطر اُنسی که ما به کارهای خودمان داریم نمی توانیم درست درک کنیم که چیزی از عدم محض به وجود آید. این امر عجیبی نیست؛ چراکه ما نمی توانیم حقیقت خود خدا را هم درک کنیم. اگر بنا باشد که آن چه را حقیقتش را درک نمی کنیم انکار کنیم، در همین عالم ماده خیلی چیزها را باید انکار کنیم.

آفرینش بدون الگو

نکته دیگر این است که انسان عملاً نمی تواند بدون الگو و نمونه کاری انجام دهد؛ بر این اساس گمان می کنیم که وقتی خدا چیزی را خلق می کند باید صورتی ازلی و ابدی وجود داشته باشد تا خدا براساس آن صورت، هر چیز دیگری را خلق کند! اما باید بدانیم که آفرینش خدا براساس الگوگیری از الگوی قبلی نیست. برحسب فرض ذهن، وقتی ما خدا را در یک طرف قرار می دهیم و همه عالم را در طرف دیگر، دیگر چیزی نیست که بگوییم این الگوی آفرینش است. اگر گفته شود: صورت هایی ذهنی الگوی آفرینش است! می گوییم: این صورت ها مخلوق اند یا خالق؟ اگرمخلوق اند که جزء عالم اند، و اگر مخلوق نیستند باید عین خدا باشند و گرنه کثرت در ذات خدا لازم می آید و هیچ کثرتی در ذات الهی نیست. پس هیچ نمونه ای برای هیچ موجودی قبل از آفرینش الهی وجود ندارد؛ لذا حضرت زهرا سلام الله علیها می فرمایند: « وَ أَنْشَأَهَا بِلَا احْتِذَاءِ أَمْثِلَةٍ امْتَثَلَهَا، كَوَّنَهَا بِقُدْرَتِهِ؛ خدا الگوگیری نکرده است از مثال هایی که آنها را سرمشق خودش قرار دهد و بر اساس آن ها خلق کند؛ تنها چیزی که در پیدایش عالم مؤثر بوده قدرت خداست.» در خلال مباحث گذشته هم گفتیم که قدرت خدا عین ذات خداست. پس فقط ذات مقدس الهی بوده و با اراده او همه عالم پیدا شده است.

مشیت الهی

و ذرأها بمشیته؛ در زبان عربی در مورد آفرینش عالم تعبیرات مختلفی به کار می رود؛ مانند ایجاد، خلق، ابداع، انشاء، ذرء و ... که در این جا «ذرأها» به کار رفته است. این تعبیر در قرآن هم آمده است: وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِیرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ.[اعراف، 179] برخی از اهل معقول برای هر کدام از این تعبیرات، اصطلاح خاصی قرار داده اند و هر یک از این تعبیرات را به دسته ای از مخلوقات اختصاص داده اند. گرچه با وجود اصطلاح، دیگر به توضیحات فراوان احتیاجی نیست، و از این جهت جعل اصطلاح کار خوبی است، اما باید بدانیم که این اصطلاحات با تعبیرات لغوی که در آیات و روایات به کار رفته و با استعمالات عرفی صدرصد تطابق ندارد؛ لذا باید هر اصطلاح را در فضای خودش به کار ببریم و وقتی وارد فضای عمومی شدیم، توجه مان به معنای لغوی باشد. در باب مشیت الهی و این که خداوند عالم را با مشیت خود خلق کرد، بحث های زیادی واقع شده و می شود. من فقط اشاره ای به این بحث می کنم تا دوستان اهل فضل آن را دنبال کنند و اگر دوست داشته باشند در این باره تحقیق کنند و رساله ای بنویسند.

سؤال اول این است که مشیت با اراده چه فرقی دارد؟

سؤال دوم این است که مشیت و اراده از صفات ذاتی اند یا از صفات فعلی؟

سؤال سوم این است که اسماء الهی با ذات الهی چه رابطه ای دارند؟

برخی متکلمین، به خصوص متکلمین اشعری، اراده را از صفات ذاتی و جزء قدمای ثمانیه می دانستند. می گفتند: اراده خدا قدیم است و چیزی است غیر از علم و غیر از ذات خدا. برخی دیگر به استناد امثال این روایت که می فرماید: خَلَقَ اللَّهُ الْمَشِیئَةَ بِنَفْسِهَا ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ بِالْمَشِیئَة،[بحارالانوار، ج4 ص145] گفتند: معلوم می شود که مشیت مخلوق است.

در بعضی روایات آمده است که خدا اسم هایی برای خودش خلق کرده و اسمی را در ذات خودش خلق کرده است که از ذات خودش خارج نمی شود. باید توجه داشته باشیم که در این جا تعبیر خلق به معنای عرفی و به اصطلاح فلسفی نیست، و معنای آن این نیست که این اسمی که خدا برای خودش قرار داده مخلوقی است که به آن گفت: ای اسم موجود شو! اگر این گونه باشد، سؤال می شود که با چه آن اسم را موجود کرد؟ به عنوان یک وجه عرض می کنم که شاید مناسب تر این باشد که بگوییم خلق در مورد آن اسمی که مخصوص ذات الهی است به معنای «جلوه» است.

درباره خلقت عالم باز پندار غلطی از طرف برخی اندیشمندان قدیم مطرح شده است و آن این است که می گفتند: «پیدایش عالم از خدا نوعی جبر است؛ یعنی خدا نمی توانست خلق نکند. ذات خدا خلق را اقتضا دارد و اراده و مشیت در این جا نقشی ندارد»؛ یعنی پیدایش عالم از ذات الهی تبارک و تعالی العیاذ بالله جبری است. در مقابل این پندار غلط، آیات و روایات به شدت تأکید دارند که همه چیز به مشیت الهی وابسته است. به پیغمبر یاد می دهد که وقتی می خواهی کاری را انجام دهی بگو: ان شاءالله (وَلَا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ إِنِّی فَاعِلٌ ذَلِكَ غَدًا * إِلَّا أَن یَشَاء اللَّهُ)،[کهف، 23 و 24] و از آداب دینی ما این است که در هر کاری ان شاءالله بگوییم و در قلبمان این باشد که هیچ کاری بی مشیت خدا انجام نمی گیرد؛ حتی در قرآن معنای لطیفی به کار برده و فرموده است: «وَمَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن یَشَاء اللَّهُ؛[انسان، 30 و تکویر، 29] حتی مشیت شما هم بی مشیت خدا امکان ندارد». خدا خیلی تأکید دارد که ما خدا را این گونه بشناسیم که هیچ کار و هیچ چیزی در عالم بی مشیت و اراده او تحقق پیدا نمی کند.

شاید مشیت و اراده وقتی با هم استعمال می شوند معنایشان با هم فرق کند؛ اما وقتی به جای هم دیگر به کار می روند به یک معنا هستند. به هر حال روی کلمه شاء خیلی تأکید شده است. قرآن تأکید دارد که ما خدا را به هیچ وجه دست بسته ندانیم. آن جایی که ما گمان می کنیم که قضای حتمی است و علت تامه موجود است، غافلیم از این که یک جزء دیگر برای علت هست و آن خواست خدا است؛ اگر او بخواهد همه این ها به هم می خورد. در هیچ حالی نباید ما فکر کنیم که خدا دست بسته شد و دیگر خدا هم نمی تواند تغییری بدهد! خدای دست بسته که دیگر خدا نیست. این وابستگی به مشیت خدا در همه مخلوقات هست، خواه قدیم باشد یا حادث، مجرد باشد یا مادی. وجود هر مخلوقی وابسته به اراده خدا و به یک معنا تجسم اراده خداست.

قرآن می فرماید: فَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ كُن فَیَكُونُ.[بقره، 117 و آل عمران، 47 و مریم، 35 و غافر، 68] جمود بر لفظ اقتضا می کند که بگوییم: اول باید امری باشد که متعلق قضا قرار گیرد و خدا هم باید اول علم داشته باشد، سپس اذن، بعد مشیت و بعد اراده تا می رسد به تقدیر و بعد قضا. وقتی به قضا رسید کار تمام است. قضا یعنی کار را تمام کرد. وقتی کار را تمام کرد، یَقُولُ لَهُ كُن فَیَكُونُ، به آن موجودی که مشمول قضای الهی شده می گوید: باش! آن هم موجود می شود. حالا که می خواهد چیزی را موجود کند، باید به آن بگوید: باش! پس باید قولی از خدا صادر شود؛ با جمع این شرایط آن امر موجود می شود. پس غیر از ذات خدا این چیزها باید باشد. حال سؤال می شود: این ها خدا هستند یا غیر خدا؟ خدا که کلام نیست؛ خدا می گوید: باش! و این کلام با گفتن خدا موجود می شود. اگر این کلام، خدا بود حادث نبود؛ بلکه همیشه وجود داشت. اگر مخلوق است، نقل کلام می شود به این مخلوق. وقتی خدا می خواهد این کلام را خلق کند باید به این کلام هم بگوید: باش! و همین طور هَلُمّ جَرّاً و تسلسل لازم می آید. پس برای یک خلق باید خدا بی نهایت بگوید: باش! این اقتضای جمود بر لفظ است. اما وقتی دقت کنیم می یابیم که خدا می خواهد با این بیان بگوید: غیر از این که خدا هست و می خواهد این امر به وجود آید، دیگر احتیاج به چیزی نیست؛ قرآن می فرماید: قرآن به اذن خدا هدایت می کند (بإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ)؛[ابراهیم، 1] معنای این آیه این است که خدا هدایت می کند به اذن خودش؛ آیا معنای این آیه این است که خدا اول باید اذنی را ایجاد کند و بعد به وسیله این اذن آن هدایت را؟ یا نه منظور این است که خدا احتیاج به اذن کسی ندارد؟ مثل آن جا که از کسی می پرسند: این کار را به اذن چه کسی انجام دادی؟ و او در جواب می گوید: به اذن خودم! به اذن خودم یعنی احتیاج به اذن کسی ندارم؛ معنای این حرف این نیست که به اذن خودم احتیاج دارم! این تعبیر در محاورات عرفی و عقلایی هم به کار می رود. این که خدا به اذن خود هدایت می کند، یعنی خدا احتیاج به اذن کسی ندارد.

این که در روایت آمده است: خَلَقَ اللَّهُ الْمَشِیئَةَ بِنَفْسِهَا؛ اشیاء را با مشیت خلق می کند؛ اما مشیت را با خودش خلق می کند، یعنی چه؟ یعنی پیدایش مشیت احتیاجی به خلق ندارد. خدا عالم را به اذن خودش خلق می کند یا هدایت می کند، معنایش این نیست که واقعاً باید اذنی ایجاد کند و بعد در سایه آن اذن کارش را انجام دهد! بلکه معنای آن در حد فهم ما این است که پیدایش مشیت احتیاج به واسطه ندارد.

سؤال دیگر این است که مشیت و اراده آیا عین ذات اند یا خارج از ذات؟ اگر اراده و مشیت را به معنای محبت برگردانیم، عین ذات می شوند. صفات ذاتی منحصر نیست به آن صفاتی که در کتاب های کلامی ذکر شده است. اگر کسی ادعا کند که حب الهی نسبت به ذات خودش و نسبت به آثار ذات، عین ذات خداست، و اراده و مشیت به معنای حب باشد، اراده و مشیت هم از صفات ذات می شوند. در قرآن هم اراده به معنای حب آمده است( تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیَا وَاللّهُ یُرِیدُ الآخِرَةَ).[انفال، 67]

حضرت زهرا سلام الله علیها در این کلام بر روی دو مطلب تأکید می کنند؛ اول این که آفرینش مجموع عالم از ماده قبلی نبوده و وجودش ابداعی است؛ یعنی خلقها علی نحو الابداع (نه به معنای اصطلاحی). دوم این که خدا به هیچ وجه دست بسته نیست و همیشه با مشیت خود کار می کند. هر چه را خلق کند چه عمرش کوتاه باشد و چه بی نهایت، باز به مشیت او وابسته است.

وصلی الله علی محمد و آله.