اماکن مکه و مدینه (متن بروشور)

اماکن مکه و مدینه (متن بروشور) :

بروشور حاضر یعنی اماکن مکه و مدینه حاوی چهار بخش مهم بوده که به ترتیب عبارتند از : شبه جزیره عربستان ، مدینه منوره ، مساجد مکه و مدینه ...

شبه جزیره عربستان

حج امانتى الهى و چهارمین رکن اسلام است، سه رکن پیش از آن عبارتند از «نماز»، «زکات»، و «روزه». در اهمیت حج همین بس که در روایت آمده است:

«اگر مسلمانى مستطیع شود و به مکه نرود و بمیرد، شایسته نام مسلمانى نیست و یهودى یا نصرانى از دنیا خواهد رفت.»

عربستان سعودى دو میلیون و دویست و چهل هزار کیلومتر مربع مساحت دارد و جمعیت آن حدود 13 میلیون نفر است. این کشور در جنوب غربى آسیا واقع شده و از شمال به کشور اردن هاشمى، عراق و کویت و از شرق به  خلیج فارس و شیخ نشین هاى جنوبى آن و دریاى عمان، و از جنوب به جمهورى یمن و از مغرب به دریاى سرخ محدود است.

پادشاهى در عربستان موروثى است و شخص پادشاه بر وزیران ریاست دارد. پایتخت عربستان ریاض است و مراکز دینى این کشور دو شهر مکه و مدینه اند. ساکنان عربستان مسلمانند اما در فروع، پیرو مذهب احمد بن محمد بن حنبل (م- 242) و در اصول اعتقاد، پیرو مکتب ابوالحسن اشعرى (م- 330) مى باشند.

گروهى از آنان پیروان محمد بن عبدالوهاب اند. وى در شهر «عُیینه» از بلاد نجد متولد شد. فقه حنبلى را از پدر خویش آموخت و سرانجام بر اثر خواندن کتاب هاى ابن تیمیه (661- 728) و شاگرد او ابن قیم (691- 751) روش آنان را پذیرفت. این دو در اصطلاح، معروف به ظاهرى هستند؛ یعنى بر ظاهر معناى قرآن و احادیث اعتماد مى کنند. محمد بن سعود سر سلسله خاندان سعودى، که در دهکده درعیه (نزدیک ریاض فعلى) اقامه داشت، به وى گروید و پس از او نیز پادشاهان دیگر از وى پیروى کردند.

محمد بن عبدالوهاب و گرویدگان به وى، ساختن قبر و هر گونه نما روى قبرها را بدعت و کفر مى دانند و بدین  جهت آثار قبرهایى را که در «بقیع»، «احُد»، «مکه» و دیگر جاها بود ویران کرده، قبرها را با زمین هموار ساختند.

در عربستان سعودى پیروان دیگر مذاهب اسلامى نیز وجود دارند؛ و از جمله در مدینه، مکه و قطیف، اقلیت شیعه زندگى مى کنند.

مکه

مکه ام القرى و مرکز ظهور دین اسلام است و گذشته از شرافت و قداستى که از آغاز خلقت و به خصوص از زمان حضرت ابراهیم علیه السلام داشت، نخستین آیه هاى قرآن کریم نیز در آنجا بر رسول خدا ﷺ فرود آمد. و نیز آنجا زادگاه آن حضرت و امیر مؤمنان علیه السلام و فاطمه زهرا علیها السلام است.

مکه در ارتفاع 330 متر از سطح دریا قرار دارد و رشته کوه هاى متعددى آن را فرا گرفته است. فاصله مکه تا بندر جده حدود هشتاد کیلومتر و درجه حرارت آن در زمستان و تابستان میان 18 تا 47 درجه بالاى صفر متغیر است.

هر چند این شهر از هزاران سال پیش به قداست معروف بوده اما سراسر این تاریخ جز آغاز و آخر آن به درستى روشن نیست. به فرموده قرآن کریم، نخستین کس ابراهیم بود که خانواده خود را در این سرزمین بى آب و علف جاى داد تا این که در دوره هاى پس از آن، گروهى به نام «عمالیق» بر آن مسلط شدند. در سده چهارم میلادى بر اثر به هم خوردن اوضاع اجتماعى و اقتصادى جنوب عربستان، دسته هایى از مردم جنوب به دیگر نقاط شبه جزیره مهاجرت کردند. تیره اى که به نام «جُرْهم» معروف بودند در مکه ساکن شدند و کار اداره شهر را به عهده گرفتند. پس از آنان تیره «خزاعه» بر آنجا سلطه یافتند و در آغاز سده ششم میلادى قصى فرزند کلاب، جدّ اعلاى رسول خدا ﷺ قریش را، که در بیابان ها و دره هاى بیرون مکه مى زیستند، به شهر آورد و ریاست مکه را در دست گرفت و «دار الندوه» را تأسیس کرد.

دار الندوه نخستین و تنها مجلس مشاوره در سراسر عربستان بود. این مجلس سپس منزلگاه خلفا و امرا گردید، سپس اندک اندک بناى آن رو به ویرانى نهاد و سرانجام جزو مسجد گردید و امروزه هیچ نشانى از آن نمانده است.

مسجد الحرام

نام مسجدى است که گرداگرد کعبه قرار دارد و قدیمى ترین و معروفترین مسجد در تاریخ اسلام به شمار مى رود. تاریخ نشان مى دهد که تا پس از رحلت رسول  گرامى ﷺ مردم خانه هاى خود را نزدیک به خانه کعبه مى ساختند، سپس در دوران خلفا از آن جلوگیرى کرده و به تدریج بر مساحت مسجد افزودند؛ به شکلى که هم اکنون حدود یکصد و هشتاد هزار متر مربع مساحت دارد.

شصت و دو در بزرگ و کوچک براى آن ساخته اند؛ سه در اصلى و بزرگ آن به نام هاى «باب العمره»، «باب السلام» و «باب ملک عبد العزیز» معروف است و بر هر یک دو مناره به ارتفاع 92 متر با قاعده اى به ابعاد 7* 7 متر قرار دارد و بر تارک هر مناره، هلالى به ارتفاع 6/ 5 متر از برنز طلاکارى است. هفتمین مناره مسجد بر در «باب الصفا» است. دو مناره بزرگ نیز که هر یک به ارتفاع 89 متر است در ضلع غربى مسجد، در توسعه اخیر بنا گردیده است که بدین ترتیب تعداد آنها به نُه عدد رسیده است.

مسجد با وسعت فعلى گنجایش حدود 820 هزار نمازگزار را دارد.

خانه کعبه

کعبه ساختمان چهار گوشه مسقفى است در داخل مسجد الحرام که نماى ظاهرى آن را سنگ هاى مایل به رنگ خاکسترى تشکیل مى دهد و در تمام مدت سال، با پرده اى سیاه که حاشیه فوقانى آن با نخ هاى طلایى قلاب دوزى شده، پوشیده است. بلندى خانه کعبه تقریباً 15 متر است. طول ضلع درِ کعبه، یعنى از رکن اسود تا رکن عراقى 68/ 11 متر طول رکن عراقى تا شامى؛ طرفى که حجر اسماعیل در آن قرار دارد 9 متر و 90 سانتى متر طول رکن شامى تا رکن یمانى 04/ 12 متر و طول رکن یمانى تا رکن اسود 18/ 10 متر است.

درِ خانه بر ضلع شرقى قرار دارد و بلندى آن از زمین دو متر است. و در تمام سال، جز هنگامى که بخواهند داخل خانه را شستشو کنند، و یا میهمانى بلند پایه از کشورهاى اسلامى داشته باشند بسته است.

ارکان کعبه

هر یک از چهار ضلع خانه یا چهار رکن آن، به نامى موسوم است، رکن شمالى را «عراقى»، رکن غربى را «شامى»، رکن جنوبى را «یمانى» و رکن شرقى را «اسود» گویند. خانه کعبه مربع شکل و مسقف و داخل آن داراى سه ستون است. در بازسازى سال 1375 ه ش. دیوارهاى داخلى آن را تعمیر و سنگ هاى جدید بر آن نصب کرده اند.

حجر الاسود

حجر الاسود که در رکن شرقى است و به ارتفاع تقریبى یک و نیم متر از زمین قرار گرفته، سنگى است سیاه مایل به سرخى و بیضى شکل به قطر سى سانتیمتر که در آن نقطه هاى قرمز دیده مى شود و در پوششى از نقره قرار گرفته است.

ناودان

ناودان بر بام خانه، میان رکن عراقى تا شامى و بر فراز حجر اسماعیل واقع است. گویند آن را نخست حجاج بن یوسف نهاد تا باران بر بام خانه جمع نشود. در روایت آمده است که دعا در زیر ناودان کعبه مستجاب است.

حجر اسماعیل

حجر اسماعیل میان رکن شامى و عراقى و با دیواره اى به صورت نیم دایره، به ارتفاع 30/ 1 و عرض 50 سانتیمتر قرار دارد. گویند هاجر و اسماعیل و حدود 70 پیامبر در آنجا مدفون اند.

مُلْتَزَم

آن قسمت از دیوار خانه، که میان حجر الأسود و درِ خانه کعبه واقع است را ملتزم نامند؛ زیرا حاجیان خود را موظف و ملزم مى دانند که در آنجا دعا کنند.

مستجار

مستجار در کنار رکن یمانى و در قسمت مقابل درِ کعبه واقع شده و آن زمان که کعبه دو در داشته، درِ دیگر آن در این محل بوده و سپس مسدود گردیده است و گویند همان جایى است که براى فاطمه بنت اسد هنگام ولادت مولود کعبه، على علیه السلام شکافته شد.

شاذروان

برآمدگى کوتاهى را که در اطراف دیوار کعبه- جز سمت حجر اسماعیل- وجود دارد «شاذروان» نامند.

مقام ابراهیم

در فاصله حدود 13 مترى دیوار کعبه و در سمت حجر الاسود، بنایى با قبه اى کوچک و طلایى رنگ وجود دارد.

درون آن سنگى است که جاى پایى در آن دیده مى شود و آن منسوب به جاى پاى ابراهیم علیه السلام است. در گذشته، بر روى این محل قبه اى بزرگ از آجر و سنگ و چوب بنا شده بود که اطراف آن را با آیات قرآن مزین کرده بودند و چون از فضاى مطاف مى کاست در سال 1385 ه. ق. به دستور دولت سعودى تخریب و به جاى آن ضریحى کوچک به شکل کنونى ساخته شد.

پرده کعبه

بر روى کعبه پوششى است سیاه رنگ که آن را «کسوه» و یا «پرده کعبه» مى نامند. نخستین کسى که خانه کعبه را پرده پوشانید به قولى «تُبع حمیرى» پادشاه یمن بود. امیرمؤمنان على بن ابى طالب علیه السلام نیز همه ساله از عراق براى کعبه پرده اى مى فرستاد. چون مهدى عباسى به خلافت رسید خادمان کعبه از انبوهى پرده ها بر روى کعبه شکایت کردند و گفتند بیم آن مى رود که خانه صدمه ببیند. مهدى دستور داد پرده ها را بردارند و تنها یک پرده بر آن بگذارند و سالى یک بار آن را عوض کنند این سنت تا به امروز ادامه دارد. و بر آن آیه هایى از قرآن کریم قلاب دوزى شده است.

زمزم

هنگامى که ابراهیم همسرش هاجر و اسماعیل را به مکه  آورد و کنار کعبه سکونت داد، اسماعیل به شدت تشنه شد و مادر به دنبال آب میان صفا و مروه دوید و سرانجام جبرئیل بال و یا پاشنه پاى خود را بر زمین کوفت و زمزم جوشید، پس از مدتى آثار چاه از میان رفت تا آن که عبدالمطلب بار دیگر آن را حفر نمود و از آن زمان تا کنون حاجیان از این آب بهره مند مى شوند. در توسعه اخیر سالن هاى جداگانه اى براى زنان و مردان، در طبقه زیرزمین مطاف، در کنار چاه ساخته شده و زائران از شیرهاى آبى که در آنجا نصب شده و نیز از ظرف هاى ویژه اى که در نقاط مختلف مسجد الحرام از آب زمزم پر مى شود استفاده مى کنند.

صفا و مروه

صفا و مروه نام دو کوهى است که در مسعى قرار دارد و در موسم حج، حاجیان هفت بار فاصله میان آن دو را طى مى کنند. با افزایشى که در مساحت مسجد الحرام صورت گرفته، مسعى و مسجد الحرام به هم متصل شده است. طول آن 5/ 394 و عرض آن 20 متر است و ارتفاع طبقه اول 12 و طبقه دوم 9 متر مى باشد. هم اکنون قسمتى از کوه صفا باقى مانده ولى بخش عمده اى از کوه مروه در سال 1374 شمسى با هدف گسترش محل، برداشته شده و تنها بخشى از کوه در محل دور زدن زیر پاى سعى کنندگان باقى مانده است. مسعى مجموعاً 18 در دارد.

حِرا

در شمال مکه کوهى است بلند، مشرف بر منا به نام کوه نور که در دامنه جنوبى اش به فاصله 160 مترى از قله آن، غارى است به نام «حرا» و یکى از مکان هاى مقدس شهر مکه است. حضرت محمد ﷺ پیش از بعثت، در آنجا با خدا خلوت مى کرد و نخستین آیه هاى قرآن در آنجا بر پیامبر نازل شد.

زادگاه رسول خدا ﷺ

رسول خدا ﷺ در خانه اى، در شعب ابى طالب چشم به جهان گشود. چون آن حضرت از مکه به مدینه هجرت کرد، عقیل آن خانه را گرفت و سپس به محمد بن یوسف ثقفى فروخت، سپس خیزران مادر هارون، آن را مسجد کرد تا مردم در آن نماز بگزارند.

در سال 1009 ه. ق. سلطان محمد پسر سلطان مراد آن را از نو عمارت کرد و براى آن قبه و مناره ساخت و مؤذن و خادم و امام جماعت گمارد. آن جا اکنون کتابخانه عمومى شهر مکه است.

دار ارقم

این همان منزلى است که پیامبر ﷺ و مسلمانان نخستین، در آغاز اسلام، پنهانى در آنجا جمع مى شدند و خدا را عبادت مى کردند. دار ارقم نزدیک صفا و خارج مسجد الحرام بوده است. سپس در آن جا کتابخانه اى ساختند که در سال 1395 ه. ق. ویران شد. و در توسعه اى که در زمان سعود بن عبدالعزیز صورت گرفت، داخل مسجد گردید.

غار ثور

کوه ثور در سه کیلومترى جنوب شهر مکه و در جنوب منطقه اى به نام «مسفله» قرار دارد که غار ثور بر روى آن واقع است. این غار به ثور بن عبد مناف منسوب بوده و پیامبر ﷺ هنگام هجرت به طرف مدینه، سه شبانه روز در آن پنهان شدند و خداوند با بستن تار عنکبوت بر دهانه غار، آن حضرت را از شر مشرکان نگاه داشت و پس از رفع خطر به مدینه هجرت کرد.

شعب ابى طالب

شعب ابى طالب، یا شعب على، جایى است که مشرکان مکه پیامبر ﷺ و بنى هاشم را حدود سه سال در آنجا محصور کردند و مردم را از دیدار و معامله با آنان منع نمودند. این دره به سوى کوه ابوقبیس سرازیر است و همان جایى است که کتابخانه مکه- هم اکنون- در آن جاست و در کنار مسجد الحرام واقع است.

عرفات

صحرایى است، در شرق مکه اندکى متمایل به جنوب در فاصله بیست و یک کیلومترى، بر سر راه طائف.

گفته اند در آنجا آدم و حوا با هم آشنا شدند. در جهت شمالى این دشت کوهى است که آن را جبل الرحمه یا جبل عرفات نامند. صحراى عرفات در این سال ها درختکارى شده و هر حاجى باید از ظهر روز نهم ذوالحجه تا غروب شرعى آن روز، در این صحرا به قصد قربت وقوف نماید.

مشعر الحرام

مشعر یا مزدلفه جایى است که حاجیان پس از عرفات  بدان جا مى روند و تا سر زدن آفتاب در آن مى مانند. مشعر میان دو تنگناى عرفه از یک سو و محسِّر از سوى دیگر واقع شده است.

منا

دره اى است به عرض تقریباً پانصد متر و طول حدود سه کیلومتر و نیم که حاجیان باید از طلوع خورشید روز دهم تا ظهر روز دوازدهم- جز ساعاتى که اجازه داده شده- آنجا را ترک نکنند و در آن مکان بمانند. آن جا را «مُنى»، «مَنى » و «مِنى » هر سه خوانده اند و براى هر یک وجه تسمیه اى نیز ذکر کرده اند.

جمرات

جمع جمره، به معناى توده اى از سنگ است.

جمره هاى سه گانه، در منا و نزدیک به مکه است. نوشته اند در اینجا بود که آدم شیطان را که در پى وى مى رفت با افکندن سنگ ریزه از خود راند. و حاجیان با تأسى به آن حضرت و به عنوان یک واجب دینى، روزهاى 10 تا 12 به طرف ستون هاى سنگى هر یک از جمره ها سنگ پرتاب مى کنند.

مساجد مکه

مسجد تنعیم

این مسجد نزدیک ترین مسجد به حدود حرم، و در راه مدینه واقع است که غالباً براى عمره مفرده از این مسجد محرم مى شوند.

مسجد جن

این مسجد در پایین کوه حجون، به سمت حرم، حدود 50 متر پس از پل حجون و نزدیک قبرستان ابوطالب واقع است. سبب نامیده شدن آن به جن، آن است که سوره مبارک جن در این مکان بر پیامبر ﷺ نازل شد.

نام دیگر آن مسجد الحرس است.

مسجد خَیف

مسجد خیف بزرگ ترین مسجد منا است و در سمت جنوبى و بر جانب چپ کسى است که از سوى عرفات به منا مى آید. گویند رسول خدا ﷺ در حجة الوداع خیمه خود را در این مکان زد و در جایى که محراب مسجد است، پنج نماز، از نماز ظهر تا نماز صبح خواند.

معتمد عباسى به سال 256، محمد بن على اصفهانى به سال 559، ابن مرجانى به سال 720، قایتباى به سال 874، سلطان محمد قزلویه به سال 1072 و سلیمان آغا از جانب سلطان محمد به سال 1092 هر یک تعمیراتى در آن انجام داده اند. و در سال هاى اخیر بناى قدیمى ویران و مسجد زیبا، با گنجایشى وسیع در آن مکان، ساخته شده است.

این مسجد تنها در ایام منا باز است و متأسفانه اجتماع افراد بى سرپناه در آنجا مانع از حضور زائران- جز در اوقات نماز- مى شود و به سختى مى توان در آنجا نماز گزارد.

قبرستان ابوطالب

محوطه وسیعى است که در کنار پل حجون قرار دارد و اکنون گورستان مردم مکه است. در گذشته به نام «شِعب ابى دُب» معروف بوده و عبدمناف، عبدالمطلب، ابوطالب، خدیجه کبرى علیها السلام و تعداد زیادى از صحابه، تابعین و علما در آنجا مدفون اند. برخى به غلط گمان کرده اند شعب ابى طالب این جاست.

نام این قبرستان، مَعلاة است ولى در میان ایرانیان به قبرستان ابوطالب شهرت دارد.

مدینه منوره

مدینه، هجرتگاه پیامبر ﷺ مرکز تأسیس حکومت اسلامى و نام آورترین شهرهاى اسلامى پس از مکه معظمه است. این شهر در پانصد کیلومترى شمال شرقى مکه قرار گرفته، و ارتفاع آن از سطح دریا 916 متر است.

نام پیشین آن «یثرب» بوده و برخى تاریخ نگاران عقیده دارند که حدود قرن دوم پیش از میلاد مسیح، مردمى از نژاد مصر قدیم این شهر را در دست داشته اند.

شهرت این شهر به خاطر هجرت پیامبر بدان جاست.

آن حضرت در سال 622 م. که مصادف با ماه ربیع الأول بود، به این شهر درآمد و این هجرت مبدأ تاریخ مسلمانان گشت لیکن آغاز سال هجرى را از ماه محرم گرفتند.

در قرآن و سنت پیغمبر و عرف مسلمانان، مردم شهر مدینه «انصار» و مسلمانان مکه «مهاجران» لقب گرفتند.

رسول خدا ﷺ در ماه هاى نخستین هجرت، میان دو گروه مهاجر و انصار عقد و پیمان برادرى بست و پیمان نامه مدینه، که باید آن را کاملترین و جامع ترین اعلامیه حقوق بشر خواند، در این شهر و به فاصله کمتر از یک سال از هجرت نوشته شد و پس از آن مدینه مرکز حکومت اسلامى گردید.

مسجد النبى ﷺ

مسجد پیغمبر ﷺ که در قسمت شرقى مدینه بنا شده پس از مسجد الحرام، مشهورترین مسجد در تاریخ اسلام است. هنگامى که رسول خدا ﷺ به مدینه رسید در خانه ابوایوب انصارى منزل گزید؛ جایى که شتر وى آنجا خوابید. زمین مسجد النبى از آنِ دو یتیم بود و در آنجا خرما خشک مى کردند. رسول خدا ﷺ آن را به مبلغ ده دینار از ولىّ دو طفل خریدند و مسجد را در آن ساختند.

مساحت زمین در آن روز حدود 2071 متر مربع بوده است.

صحن مسجد را با ریگ سیاه فرش کردند و دیوارها را با خشت و گل بالا بردند. در ساختن بناى این مسجد شخص پیامبر ﷺ شرکت داشتند.

سقف قسمتى از مسجد را با شاخ و برگ درخت خرما پوشانیدند و از تنه درخت خرما براى ستون هاى آن استفاده کردند. سه در از جانب شرق، غرب و جنوب براى آن قرار دادند. قبله نخستین مسلمانان «مسجد الاقصى بود که بعداً به سمت خانه کعبه تغییر یافت. مساحت مسجد النبى در سال هاى اخیر به حدود یک صد هزار متر رسیده است.

صُفّه

در داخل مسجد النبى صفه یا ایوانچه مانندى آماده ساخته بودند که مهاجران بى سر پناه در آن جا به سر مى بردند. اینان همان دسته از مسلمانان اند که به «اصحاب صُفه» معروف گشتند.

در تاریخ آمده است:

پیش از آن که قبله از بیت المقدس به طرف کعبه تغییر کند محراب رسول خدا ﷺ در ناحیه شمال مسجد بود. پس از تغییر قبله به دستور پیامبر، آن قسمت را مسقف کردند و آن مکانى براى استراحت و سکونت مسلمانان مهاجر و بى پناه گردید که در توسعه مسجد در سال هفتم هجرى داخل مسجد قرار گرفت.

آنچه امروزه به صفه معروف است، روزگارى «دکة الاغوات» و جایگاه خواجه هاى حرم بوده که وظیفه  حراست و خدمتگزارى حرم را به عهده داشته اند. و آن به دستور نور الدین زنکى در سال 569 ه. ق. بنا گردید.

خانه هاى زنان پیامبر ﷺ

خانه هاى زنان پیغمبر که به صورت حجره هایى بود، در سه طرف شمال، جنوب و شرق مسجد قرار داده شد و چون آن حضرت به جوار پروردگار شتافت، ایشان را در حجره عایشه که در کنار مسجد بود به خاک سپردند.

روضه نبوى

روضه نبوى در ناحیه جنوب شرقى (رو به سوى قبله) مسجد، یعنى مسافت میان قبر پیغمبر ﷺ و منبر آن حضرت است که طول آن بیست و دو متر و عرض آن پانزده متر مى باشد. در محدوده روضه، مرقد مطهر، منبر و محراب واقع است. پیامبر ﷺ فرمود: «میان منبر و خانه من باغى است از باغ هاى بهشت.»

منبر

در سمت غربى محراب مسجد، منبرى است از سنگ مرمر در کمال زیبایى که سلطان مراد سوم آن را در محرم  سال 998 هجرى به مسجد هدیه کرد و آن را به جاى منبر قایتباى قرار دادند که در جایگاه منبر پیامبر خدا ﷺ گذاشته شده است.

محراب

محراب جایگاه نماز پیامبر ﷺ مى باشد. در زمان آن حضرت چیزى به نام محراب وجود نداشت، در جریان توسعه مسجد در زمان ولید بن عبدالملک اموى، در محل نماز پیامبر ﷺ محرابى ساخته شد. این محراب در طول زمان دگرگونى ها را تحمل کرده و بناى فعلى آن از دوره سلطان اشرف قایتباى از سلاطین مملوکى مصر، باقى مانده است.

ستون هاى مسجد نبوى

در مسجد نبوى ستون هایى است که هر یک نامى خاص دارد. هشت ستون از زمان پیامبر ﷺ هنوز در مسجد باقى است که با رنگ سفید مشخص شده اند که عبارتند از:

ستون مُخَلَّقه:

این ستون بر جایى نهاده شده که تنه درخت خرمایى که پیامبر ﷺ به هنگام ایراد خطبه بر آن تکیه مى کرد، در آنجا بوده است و پس از آن که براى آن حضرت منبرى ساختند از آن ستون ناله اى برخاست و به  همین دلیل به آن ستون «حنّانه» مى گفتند.

ستون توبه:

آن را ستون ابولبابه نیز مى نامند پس از شکست بنوقریظه ابولبابه به خاطر گناهى که مرتکب شد، مورد بى توجهى پیامبر ﷺ و یاران آن حضرت قرار گرفت و سرانجام خود را به ستون مسجد بست تا آن که آیه اى در پذیرفته شدن توبه او به رسول خدا ﷺ نازل گردید.

ستون مَحرَس:

در کنار این ستون، على علیه السلام مى ایستاد و از رسول خدا محافظت مى کرد. این ستون را به نام استوانه على علیه السلام نیز مى شناسند؛ زیرا جایگاه نماز آن حضرت بوده است.

ستون وُفُود:

در کنار این ستون رسول اللَّه ﷺ با سران قبایل و هیأت هاى نمایندگى و سیاسى دیدار کرده و آنان را به حضور مى پذیرفتند.

ستون سریر:

رسول خدا ﷺ در کنار این ستون تختى از شاخه هاى خرما مى گذاشت و شب بر روى آن استراحت مى کرد.

مقام جبرئیل

جبرئیل امین در این مکان خدمت رسول اللَّه مشرف مى شده است.

درهاى مسجد النبى

زمانى که مسجد النبى ساخته شد، سه در براى ورود و خروج مردم ساختند، برخى از اصحاب نیز در حاشیه مسجد خانه ساخته، درى به درون مسجد باز کردند.

در سال سوم هجرت، قبل از غزوه احد، به دستور پیامبر ﷺ همه درهاى خانه ها به جز در خانه على علیه السلام به مسجد بسته شد. تعداد درهاى مسجد در امتداد زمان تغییراتى یافته است مشهورترین آنها عبارتند از:

1- باب الرحمه 2- باب جبرئیل 3- باب السلام 4- باب النساء

با توسعه هاى اخیر، مسجد النبى هم اکنون هفت در دارد.

مناره هاى مسجد

در توسعه زمان ولید بن عبدالملک بر چهار گوشه مسجد النبى چهار مناره ساخته شد، پس از آن مناره دیگرى نیز ساخته شد که مناره اصلى مسجد عبارت بود از:

مناره هاى سلیمانیه، مجیدیه که در دو سوى ضلع شمالى قرار داشت و مناره هاى قایتباى و باب السلام که در دو سوى ضلع جنوب شرقى و ضلع غربى مسجد واقع بود.

در افزوده هاى جدید مسجد، شش مناره دیگر ساخته شده و بدین ترتیب مجموع آنها به ده عدد مى رسد.

بقیع

قبرستان بقیع قدیمى ترین و شناخته ترین قبرستان در اسلام است. آن را «بقیع غرقد» نیز مى نامند. این قبرستان در ناحیه شرقى مدینه واقع شده است.

مزار امام حسن مجتبى، امام سجاد، امام محمد باقر و اما جعفر صادق علیهم السلام و به قولى حضرت زهرا علیها السلام در آن جاست.

قبر ابراهیم، رقیه، ام کلثوم و زینب برخى از فرزندان رسول خدا ﷺ در آنجاست. فاطمه بنت اسد مادر امیر مؤمنان علیه السلام، عباس بن عبدالمطلب عموى پیامبر، زینب فرزند خزیمه، ریحانه، ماریه قبطیه، زینب بنت جحش، ام حبیبه، حفصه، سوده، صفیه، جویریه، عایشه و ام سلمه همسران رسول خدا ﷺ نیز در آنجا مدفونند.

چهره هاى سرشناس دیگرى چون: محمد حنفیه، فرزند امیر مؤمنان علیه السلام عقیل بن ابى طالب برادر آن حضرت، عبداللَّه بن جعفر همسر حضرت زینب علیها السلام، اسماعیل فرزند امام صادق علیه السلام، عاتکه، صفیه عمه هاى رسول خدا ﷺ و بسیارى از صحابه و تابعین و علما در بقیع مدفون اند.

مساجد مدینه

در مدینه مساجد فراوانى وجود دارد که اسامى برخى از آنها عبارت است از:

1- مسجد قبا، مسجد ذوقبلتین، 3- مسجد جمعه، 4- مسجد فضیخ، 5- مسجد فتح، 6- مسجد على، 7- مسجد غمامه، 8- مسجد الاجابه (مباهله)، 9- مسجد فاطمة الزهراء، 10- مسجد امام على بن ابى طالب، 11- مسجد سلمان، 12- مسجد شجره، 13- مسجد معرس، 14- مسجد ثنیة الوداع، 15- مسجد ابوذر، 16- مسجد سقیا، 17- مسجد و مشربه ام ابراهیم.

مسجد قبا

قبا دهکده اى بوده در دو میلى مدینه که مقارن هجرت پیامبر ﷺ به این شهر، طایفه بنى عمرو بن عوف در آن  سکونت داشتند. پیامبر ﷺ پس از ورود به مدینه با کمک اصحاب و یارانش اولین مسجد را که به قبا نامگذارى شد در همین مکان ساختند. هم اکنون مساحت تقریبى مسجد و بناهاى جانبى مربوط به آن به 13500 متر مربع رسیده و به شکل زیبایى ساخته شده است. که جاى 20000 نمازگزار را دارد و چهار مناره که هر کدام 47 متر طول دارد. آیه  «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى» درباره همین مسجد نازل شده است.

مسجد قبلتین

این مسجد در فاصله 5/ 3 کیلومترى مسجد النبى ﷺ در شمال غربى مدینه قرار دارد و در ماه شعبان، سال دوم از هجرت، هنگامى که پیغمبر نماز ظهر را مى خواندند آیه  «فَلَنُوَلِّینَّک قِبْلَةً تَرْضَاهَا» نازل و آن حضرت براى نماز روى خود را از بیت المقدس به طرف کعبه برگرداندند. در این مسجد، به یاد بود این تغییر، دو محراب به سوى قبله نخستین و قبله دوم ساخته بودند لیکن در نوسازى اخیر آنها را برداشته اند. مساحت مسجد در بازسازى اخیر در سال 1408 ه. ق. به سه هزار و نهصد و بیست متر مربع رسیده است.

مسجد جمعه

پس از مسجد قبا، این مسجد از جهت تاریخى دومین مسجد است. پیامبر ﷺ پس از حرکت از قبا به طرف مدینه در محله اى که خاندان بنى عمرو بن عوف ساکن بودند روز جمعه فرود آمدند و اولین نماز جمعه را در آنجا اقامه کردند سپس جاى آن مسجدى ساخته شد.

این مسجد در سال 1412 توسط دولت سعودى در مساحت 1630 متر بازسازى شد.

مسجد فضیخ

این مسجد در انتهاى شارع العوالى واقع شده و از مساجد تاریخى و معروف است. فضیخ درخت خرما است و از آنجا که در محل این مسجد درخت خرما بوده به این اسم نامیده شده است، نام دیگر آن مسجد رد شمس مى باشد. این مسجد اخیراً تخریب گردیده و احتمال دارد بناى جدیدى در آن احداث گردد.

مسجد فتح

این مسجد در شمال غربى مدینه در دامنه کوه سلع بر بلندى قرار دارد. در این مکان بود که رسول خدا ﷺ در جنگ خندق از خداوند طلب فتح و پیروزى کرد و خداوند دعاى آن حضرت را مستجاب نمود و مشرکان شکست خوردند. برخى نیز گفته اند سوره فتح در این مکان بر پیامبر ﷺ نازل شد. پس از آن روى این تپه مسجد فتح را بنا نهادند.

بناى فعلى مسجد فتح که مربوط به سال 1270 هجرى قمرى است حدود 24 متر مربع و ارتفاع آن 5/4 متر مى باشد.

مسجد على علیه السلام

این مسجد در جنوب مسجد فتح و مشرف بر وادى بطحان است. گویند در مدت محاصره شهر مدینه در جنگ احزاب امیر المؤمنین علیه السلام در آن به عبادت مى پرداخته است. در نزدیکى این مسجد مسجد دیگرى است که به نام مسجد فاطمه علیها السلام معروف است و همراه با مساجد فتح، سلمان، ابوبکر، عمر و مسجد قبلتین به نام مساجد سبعه معروف اند.

مسجد غمامه

غمامه به معناى ابر است. واقدى مى نویسد: نخستین  نماز عید که رسول خدا ﷺ به سال دوم هجرت در مدینه خواند، در صحرا بود. آن حضرت نماز را در صحرا خواند سپس در سده دوم هجرت، آن نمازگاه را مسجد کردند. در سبب نامگذارى آن به «غمامه» نوشته اند: رسول خدا در آنجا براى باران دعا کرد و چون دعا خواند ابرى پدید آمد و باران بارید.

این مسجد هم اکنون توسعه یافته و به سبکى نو ساخته شده است.

مَشْرَبه ام ابراهیم

در سبب نامگذارى آن نوشته اند: ماریه قبطیه، ابراهیم فرزند رسول خدا ﷺ را در این مکان به دنیا آورد. و در تاریخ آمده است: رسول خدا ﷺ در مشربه ام ابراهیم نماز گزارد. مشربه بستانى بوده است در منطقه عالیه یا عوالى مدینه، در شمال مسجد بنى قریظه، در حال حاضر آثار آن از میان رفته و به صورت یک قبرستانى باقى مانده است.

مسجد ابوذر

این مسجد در انتهاى شارع ابوذر فعلى است و اخیراً آن را تخریب کرده و از نو با مساحتى بیشتر ساخته اند.

مسجد شجره

این مسجد در فاصله یک فرسنگ و نیم از مدینه قرار داشته که اکنون با گسترش شهر، این مسافت کمتر شده است. چون درخت کنارى در کنار مسجد بوده، این مسجد به نام «شجره» معروف گردیده است. اهمیت این مسجد بیشتر در آن است که رسول خدا ﷺ در عمره حدیبیه، عمرة القضاء و در حجة الوداع، در آنجا محرم شد. هم اکنون حاجیان ایرانى که پیش از اعمال عمره به مدینه مى روند، در مسجد شجره احرام مى بندند. این مسجد در سال هاى پیش بسیار محقر و خالى از نظافت بود. در نوسازى اخیر (از 1366 به بعد) بر مساحت مسجد افزوده اند؛ چنانکه مساحت مسجد حدود 26000 متر مربع مى باشد. در بیرون مسجد بیش از پانصد دوش حمام و بیش از سیصد و پنجاه عدد دستشویى ساخته شده است.

مسجد مباهله

مسجدى را که به نام «مسجد مباهله» نشان مى دهند، نماینده رویدادى تاریخى و بزرگ است.

«مباهله» در لغت «بر یکدیگر نفرین و لعنت کردن» است. در سال دهم هجرت گروهى از ترسایان نجران  (ناحیه اى است در یمن در جنوب عربستان) نزد حضرت رسول ﷺ آمدند و درباره عیسى علیه السلام با او گفتگو کردند.

رسول خدا ﷺ فرمود: عیسى بنده خدا و کلمه او بود که آن را بر مریم القا فرمود. گفتند چگونه ممکن است انسانى بى پدر به دنیا آید؟ قرآن در این باره نازل شد که مَثَل عیسى، مثل آدم است. چون گفتگو دراز گردید رسول خدا ﷺ به حکم خدا فرمود: ما و شما پسران، زنانمان و خودمان مباهله مى کنیم تا دروغ گویان مشمول لعنت الهى گردند. در آن روز که بیست و چهارم و به قولى بیست و یکم ذوالحجه بود، رسول خدا با على مرتضى و فاطمه زهرا و حسن و حسین علیهم السلام براى مباهله بیرون شدند. ترسایان چون شکوه و جلال آن بزرگواران را دیدند، ترسیدند و از مباهله چشم پوشیدند و با رسول ﷺ مصالحه کردند و جزیه پذیرفتند.

احد

دره و کوهى است که بدین نام شهرت دارد و در یک فرسنگى شمال مدینه واقع شده، و هم اکنون به خاطر گسترش شهر، قسمت فراوانى از این فاصله را ساختمان ها پر کرده است.

این جا بود که دومین جنگ میان مسلمانان و مشرکان  مکه در سال سوم هجرت رسول ﷺ درگرفت. هنگامى که به رسول خدا خبر دادند ابوسفیان با سپاهیانش به مدینه روى نهاده اند، حضرتش شوراى جنگى تشکیل داد.

نظر سالخوردگان این بود که شهر حالت دفاعى داشته باشد ولى جوانان که قاطعیت بیشترى داشتند، گفتند: به بیرون شهر مى رویم و بر دشمنان حمله مى بریم چون اینان در اکثریت بودند. رسول خدا ﷺ رأى آنان را پذیرفت.

سلاح پوشید و آماده رفتن شد. از سوى دیگر مشرکان مکه خود را به ذوالحلیفه رساندند و از آنجا به شمال یثرب رفتند و در کنار احد موضع گرفتند. شمار سپاهیان اسلام یک هزار تن بود. پیش از شروع جنگ عبداللَّه بن ابَى- سردسته منافقان- به عنوان اعتراض با سیصد تن از مردم خود به مدینه برگشت و گفت: محمد از بچه ها پیروى کرد و رأى مرا نادیده گرفت. مشهور است که آیه 167 سوره آل عمران درباره او نازل شد.

با جدا شدن عبداللَّه و پیروان او از پیامبر، تنها هفتصد تن باقى ماندند. رسول خدا ﷺ عده اى از تیراندازان را بر جبل رمات گمارد و به عبداللَّه بن جبیر، سردسته تیراندازان فرمود مواظب باشید دشمن از پشت سر به ما حمله نکند. تا پایان جنگ بر جاى خود باشید، جنگ به سود ما باشد یا به  زیان ما.

با نخستین حمله مسلمانان، سپاه مکه عقب نشست و سربازان اسلام به گردآورى غنیمت پرداختند. گروه تیرانداز نیز براى آن که از به دست آوردن غنیمت عقب نماند، موضع خود را رها کرد و عبداللَّه هرچه کوشید مانع آنان شود نپذیرفتند. همین که آنان مدخل دره را رها کردند سواره نظام دشمن به سرکردگى خالد بن ولید، ناگهان بر سپاه اسلام حمله برد، در جریان این حمله حمزه عموى رسول خدا ﷺ و نزدیک به هفتاد تن از مسلمانان شهید گردیدند. مزار حمزه سیدالشهدا و دیگر شهیدان در دامنه کوه قرار دارد.

در شمار شهداى احد افرادى چون: مصعب بن عمیر، حنظله غسیل الملائکه نیز به چشم مى خورند. پیامبر ﷺ از شهادت حمزه بسیار غمگین شد و به او لقب «سید الشهدا» داد.[1]