الحان باربدی - از موسیقی دوره ساسانی
در بررسی آثار بازماندۀ معدودی از شعرای متقدم به نام برخی از الحان دوران باستان بویژه نغمات دورۀ ساسانی بر می‌خوریم. اسامی الحان مذکور در آثار سخنورانی چون: منوچهری دامغانی، نظامی گنجوی، امیر خسرو دهلوی و تعدادی دیگر از شعرا ملاحظه می‌شود. برخی از فرهنگها مانند برهان قاطع از محمد حسین بن خلف تبریزی نیز بر اثر استعانت از دواوین مذکور، آن اسامی را در کتاب قاموس یا فرهنگ ذکر کرده‌اند.
یکی از منابع اساسی برای استنباط نام نغمات دوران ساسانی، منظومۀ خسرو و شیرین نظامی گنجوی می‌باشد. نظامی در مثنوی مذکور چند مجلس از سرود گفتن نکیسا و ساز زدن باربد را ذکر کرده است.
این اثر یکی از مراجع پر بهای اصطلاحات موسیقی دوران ساسانی به شمار می‌آید.
برخی از اسامی که نظامی در جزو الحان دورۀ ساسانی آورده است، امروز هم جزو نغمات ردیف موسیقی سنتی ایران باقی است که در جای خود ذکر خواهم کرد.
نظامی در بند ۸۴ از منظومۀ سابق الذکر توصیف کرده است که باربد موسیقی‌دان مشهور دوران خسرو پرویز در حالیکه بربطی خوش‌صدا در دست داشت، وارد مجلس خسرو پرویز شد و از صد دستان (در اینجا به معنای نوا یا آهنگ) که می‌نواخت، سی لحن یا آهنگ دل‌انگیز انتخاب کرد. ساز بربط که نظامی یاد می‌کند، ساز باربد بوده که بعدها به صورت «عود» در آمده است.
کریستن سن خاورشناس مشهور دانمارکی ذکر می‌کند که بیشتر آن الحان یا نغمات، قبل از باربد هم معمول بوده است و باربد آنها را گردآوری و در آنها تغییراتی به عمل آورد و این الحان را باید منبع عمدۀ الحان ایران و عرب بعد از اسلام محسوب داشت. (کریستن سن، ترجمۀ ۱۳۳۲)
ابو منصور ثعالبی، ابتکار آهنگهای «خسروانیات» را نیز به باربد نسبت داده است که در زمان ثعالبی (نیمه اوّل قرن چهارم هجری) نوازندگان در مجالس بزم ملوک و سایر مردمان می‌نواخته‌اند.
نام الحان سی‌گانۀ مذکور که باربد برگزیده بود، در بند ۸۴ منظومۀ خسرو و شیرین نظامی آمده است. برخی از اصطلاحات آن نغمات در آثار دیگر سخنوران چون منوچهری و امیر خسرو دهلوی نیز یاد شده است. شادروان عباس اقبال آشتیانی بواسطۀ تتبع در فرهنگها و دیوانهای شعرا، اسامی تعدادی از نواهای دورۀ ساسانی را گردآوری کرده و در مقالۀ تحقیقی خود زیر عنوان «موسیقی قدیم ایران» در روزنامۀ کاوه چاپ برلین (آوریل ۱۹۲۱. م) بچاپ رسانیده است.
با توجه به منابع سابق الذکر از قبیل فرهنگهای لغت، مانند برهان قاطع و مراجعی که در مورد سی لحن باربد بحث کرده‌اند، لازم به ذکر است که استخراج اسامی سی لحن از ابیات نظامی گنجوی مورد اتفاق محققین نیست.
آنهائی که خواسته‌اند نام سی لحن موسیقی را از منظومۀ سابق الذکر استخراج کنند، از گزینش تعدادی نامها چون نسبت به عدد سی اسامی استخراج شده کسر آمده است، برای جبران کمبود مذکور برخی کلمات را به عنوان الحان مورد نظر تصور کرده و به خیال خود سی نام به عنوان سی لحن باربد ردیف کرده‌اند.
محمد حسین بن خلف تبریزی در مورد نظامی گنجوی و ذکر الحان مذکور در خسرو و شیرین گوید: «و چون برای هر یک بیتی فرمود، بنابراین می‌باید سی و یک لحن باشد و حال آنکه سی لحن مشهور است». (برهان، ج ۲، پ ۳۳۰) صاحب برهان ذکر می‌کند که الحان: آئین جمشید، راح روح و بهاری را نظامی گنجوی نیاورده است. (همان مرجع).
در اینجا لازم به ذکر است که «کیخسروی» را نظامی جزو سی لحن نیاورده است و معلوم نیست صاحب برهان آنرا از کجا نقل کرده است. به نظر می‌رسد منظور صاحب برهان «خسروانی» باشد، چون در جای دیگر گوید: «خسروانی لحنی است از مصنفات باربد» (برهان، ح ۲، ص ۷۴۸). لازم به ذکر است با وجود آنکه ابو عثمان جاحظ (متوفی ۲۵۵ هـ. ق.) در المحاسن و الاضداد و ثعالبی، اختراع خسروانیات را به باربد نسبت داده‌اند، ولی معهذا در نظامی «خسروانی» جزو سی لحن باربد نیامده است.
آقای دکتر بهروز ثروتیان، در تعلیقات خسرو و شیرین نظامی می‌نویسد: «نظامی از سی لحن برگزیدۀ باربد در هر بیتی به لحنی اشاره کرده است. با شمارش نامهای الحان معلوم می‌گردد، از بیست و نه لحن نام می‌برد و به علت کم آمدن نامها، تنها دو بیت که با ترکیبی غریب اصطلاحی ساخته است روی آورده، گروهی «مشک مالی» (بیت ۲۲) را و عده‌ای «اورنگ» یا «اورنگی» را لحنی بر شمرده‌اند که ظاهرا آنچنان نباید باشد.
یا بیتی از منظومه افتاده است و یا شاعر بیش از این ۹۲ نام به نظم نکشیده است. ترکیب «رامش انگیز» در بیت ۳۳ و حتی «خوش‌لحنی» در بیت سوم جای دقت و بررسی دارد.» (ثروتیان، ۱۳۶۶ ص ۸۹۴).
همانگونه که ذکر کرده‌اند، استخراج نام سی لحن از ابیات نظامی خالی از اشکال نیست. کلیۀ کتابهای موسیقی که خواسته‌اند سی لحن را از بیت‌های سابق‌الذکر نظامی استخراج کنند، «اورنگی» را یکی از الحان باربد تلقی کرده‌اند که مشمول نقص سابق الذکر می‌گردند. صاحب برهان و فرهنگ سروری نیز «مشکمالی» را جزو سی لحن منظور کرده و از منظومۀ نظامی استخراج کرده‌اند.
دو کلمۀ فوق را که از آن دو نام لحن ساخته و فرض کرده‌اند از دو بیت زیر اقتباس کرده‌اند:
۱- بیت ۹ از بند ۸۴ خسرو و شیرین نظامی:
چو ناقوسی بر اورنگ آمدی باز شدی اورنگ چون ناقوس از آواز
۲- بیت ۲۲ از همان بند:
چو بر مشکویه کردی مشک مالی همه مشکو شدی پر مشک حالی
بجز مسئلۀ ساختگی بودن آن کلمات، اگر پیشنهاد آقای دکتر ثروتیان را برای جبران کمبود دو لحن از سی لحن در نظر بگیریم و کلمات خوش‌لحنی (در بیت ۳) و رامش انگیز (در بیت ۳۳) از منظومۀ فوق را به عنوان دو لحن جایگزین الحان ساختگی سابق الذکر منظور داریم، ملاحظه می‌کنیم که در هیچکدام از منابعی که اشاره‌ای به موسیقی دورۀ ساسانی و الحان آن دوره دارند و همچنین در دیوان شعرا نامهائی مشابه آن نیامده است. بنابراین کمبود فهرست مذکور همچنان به قوت خود باقی می‌ماند.
نگارندۀ این مقاله با تفحص برای یافتن و استخراج اصطلاحات سی لحن از منظومۀ خسرو و شیرین نظامی، ضمن مطالعات خود به بیتی از امیر خسرو دهلوی که در موسیقی هم‌دستی داشته است برخوردم که با توجه به آن و مقایسه با ابیات نظامی می‌توان نام لحن مفقوده را در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی پیدا کرد و فهرست سی لحن را تکمیل نمود.
امیر خسرو شاعر نیمۀ دوم قرن هفتم هجری قمری بوده است.
آنچنانکه ادوارد براون خاورشناس مشهور انگلیسی ذکر کرده است، امیر خسرو در موسیقی هم مانند شعر هنرمند مشهوری بوده است.
پدر امیر خسرو بر اثر حملۀ مغول از بلخ گریخت و به هندوستان رفت (براون، ترجمۀ ۱۳۲۷).
امیر خسرو در منظومۀ «شیرین و خسرو» خود در دنبالۀ نغمه‌سرائی باربد در بزم خسرو و ساختن نوای گنج باد آورد و شادروان مروارید و رفتن خسرو به صحرا چنین می‌سراید:
ز قصر آهنگ صحرا کرد خسرو کشیده بارگه بر سبزۀ نو لب شهر و دو مطرب زخمه در رود غبار غم جهان را کرد بدرود
او در بیت‌های پ ۱۲۸۱ تا ۱۲۸۵ از منظومۀ فوق گوید:
چو خندان گشت صبح عالم‌افروز زمانه داد شب را مژدۀ روز نماند اندر فلک ز انجم نشانی به نیلوفر بدل شد گلستانی
ملک بر وعدۀ دوشینه برخاست حریفان باز جست و مجلس آراست بر آمد باز هم بر نسبت دوش نوای ارغنون و نغمۀ نوش
حال اگر بیت دوم بند ۴۸ خسرو و شیرین نظامی را با بیت‌های فوق (از امیر خسرو) مقایسه کنیم، در جائی که نظامی می‌گوید:
ز صد دستان که او را بود در ساز
گزیده کرد سی لحن خوش‌آواز
ز خوشی‌لحنی در آن سی‌ساز چون نوش
گهی دل دادی و گه بستدی هوش
با توجه به موسیقی‌دان بودن امیر خسرو و آوردن اصطلاح «نغمه نوش» که به قول او توسط باربد در مجلس خسرو پرویز نواخته است و مقایسه با بیت‌های سابق‌الذکر نظامی گنجوی، ملاحظه می‌گردد که کلمۀ «نوش» را که در اشعار هر دو شاعر آمده است می‌توان به احتمال قوی یکی از الحان باربدی تعیین نمود.
با استخراج اسامی مأنوس تر الحان که با تطبیق اشعار امیر خسرو حاصل می‌آید و با اضافه کردن لحن تازه یافتۀ «نوش» به جای لحن مفقوده در سی لحن، آنچنانکه نگارنده استخراج کرده‌ام، اسامی سی لحن برای تصحیح فرهنگ برهان قاطع و سایر مراجعی که ذکری از آن به میان آورده‌اند در اینجا ذکر می‌شود:
۱- نوش ۲- گنج باد آورد ۳- گنج گاو ۴- گنج سوخته ۵- شادروان مروارید ۶- تخت طاقدیس ۷- گنج گاو ۸- گنج سوخته ۹- ماه بر کوهان ۱۰- مشگ دانه ۱۱- آرایش خورشید ۱۲- نیم روز ۱۳- سبز در سبز ۱۴- قفل رومی ۱۵- سروستان ۱۶- سرو سهی ۱۷- نوشین باده ۱۸- رامش جان ۱۹- نوروز (یا ساز نوروز) ۲۰- مشگویه ۲۱- مهرگانی ۲۲- مروای نیک ۲۳- شبدیز ۲۴- شب فرّخ ۲۵- فرّخ روز ۲۶- کبک دری ۲۷- نخجیرگان ۲۸- کین سیاوش ۲۹- کین ایرج ۳۰- باغ شرین {یا شیرین؟}.
در مورد وجه تسمیۀ برخی از این الحان روایاتی نقل شده است. برخی از آنها یاد آورد حوادث تاریخی و داستانهای گذشته است که ساسانیان به ذکر آن علاقۀ وافری داشتند. لحن ۲۸ مربوط به حکایت سیاوش، پسر کیکاوس و کشته شدن او و لحن ۲۹ مربوط به داستان ایرج پسر فریدون و کشته شدن او می‌باشد. هر دو لحن اشاره به انتقام‌جویی پس از مرگ آنها دارد. برخی الحان مانند: باغ شرین یا تخت طاقدیس اشاره به قدرت و ثروت خسرو دارد. تخت طاقدیس نام تخت طاقی شکل جواهر نشان خسرو پرویز بوده است که صورتهای بروج و ستارگان را بر آن نقش نموده بودند. الحانی که با نام «گنج» آغاز می‌شود، اشاره به گنجهای خسرو دارد و لحن ۲۳ اشاره به شبدیز اسب محبوب خسرو پرویز دارد.
خالد الفیّاض شاعر عرب (متوفی ۱۰۰ هـ. ق.) داستان هلاک آنرا به نظم در آورده و ثعالبی هم نقل کرده است.
خسرو پرویز گفته بود، هر کس خبر هلاکت شبدیز، اسب محبوب او را به خسرو بدهد، به قتل خواهد رسید. روزی که شبدیز مرد، میرآخور هراسان شد و به باربد پناه برد.
باربد در مجلس خسرو آنچنان نغمۀ غم‌انگیزی سرود که خسرو به هلاکت اسب خود مشکوک شد و گفت مگر شبدیز مرد!؟ و باربد پاسخ داد که «خسرو خود چنین فرمودند» و با این تمهید نوازنده، خود و دیگران را از مرگ حتمی نجات بخشید.
نام برخی از الحان یادآور جشن‌ها می‌باشد مانند: ماه ابر کوهان، سروستان، نوشین باده و غیره.
در مورد لحن دهم «مشگ دانه» آنچنانکه در کتاب المحاسن و الاضداد از ابو عثمان حاحظ آمده است، مشگدانه یکی از ندیمه‌های شرین بوده است.
در بین الحانی که به باربد نسبت داده‌اند، نام دو لحن امروز هم در بین ردیف موسیقی قدیم ایران باقی مانده است. یکی گوشۀ تخت طاقدیس است که جزو دستگاه نوا می‌باشد و دیگری گوشۀ ناقوسی است که در همان دستگاه توسط استادان قدیم روایت شده است.
از اینکه ملودی آنها در طول مدت چنین درازی تا چه حد تغیر یافته است، اظهار نظر مشکل است. در ردیف موسیقی ایرانی که استاد علینقی وزیری در اواخر عهد قاجار از نواخته های میرزا عبدالله و آقا حسینقلی، استادان عصر ناصری به خط نوت نوشت، گوشه “تخت طاقدیس” را که نام یکی از الحان باربدی را در بردارد، به خط نوت نوشت که امروز در دست است.
همچنین، نوع، “ناقوسی” نیز که نام یکی از الحان باربدی است، بر حسب روایت دو استاد سابق الذکر امروز موجود است.
گزیده مراجع
اقبال، عباس. موسیقی قدیم ایران، روزنامه کاوه، سال دوم شماره ۵، برلین آوریل ۱۹۲۱.
امیرخسرو دهلوی، شیرین و خسرو، به اهتمام غضنفر علی یف، مسکو ۱۹۶۲ ص ۳۱۱.
براون، ادوارد. تاریخ ادبیات ایران (از سعدی تا جامی)، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۷.
خالقی، روح الله، نظری به موسیقی، بخش دوم، تهران ۱۳۱۷.
سپنتا، ساسان. چشم انداز موسیقی ایران، تهران ۱۳۶۹.
کریستن سن، آرنور. ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران ۱۳۲۷.
کریستن سن، آرنور. نکته هایی از موسیقی دوره ساسانیان، مجله موسیقی تهران دوره سوم شماره ۶ بهمن ۱۳۳۵.
معروفی، موسی. ردیف موسیقی ایران، تهران ۱۳۴۲.
معین، محمد. “برهان قاطع” از محمد حسین بن خلف تبریزی. جلد اول و دوم، تهران ۱۳۳۰ – ۳۱.
نظامی گنجوی. خسرو و شیرین با تصحیح و تعلیقات توسط دکتر بهروز ثروتیان، تهران ۱۳۶۶.
مجله آینده
مطالب مرتبط
