بزرگ علوی ، چشم هایش و داستان ایرانی
بسیاری می گویند که شروعِ مفهومِ «داستان » با تعریفِ امروزی آن در ایران با جمالزاده شروع شد. صادق هدایت، بزرگ علوی و صادق چوبک هم از نویسندگانِ هم دوره ی او هستند که در این مسیر هم راستای او بودند و سبکِ جدید داستان نویسی فارسی را پایه گذاری کردند. در یادداشتِ «داستان ایرانی چطور شروع شد؟» درباره محمدعلی جمالزاده و صادق هدایت گفتیم و چند اثر معروفِ آن ها را معرفی کردیم. در این یادداشت، می خواهیم به معرفی بزرگ علوی بپردازیم.
مجتبی آقا بزرگ علوی
«این زن مهارتی در تقلید و تصنع داشت. از همان دقیقه ی اول احساس کردم که با یک زن عادی سروکار ندارم. ناگهان، ولو برای چند لحظه هم که شده، یقین حاصل کردم که خودش است. لحظه ای به چشم هایش خیره شدم. هیچ شباهتی بین این چشم ها و چشم های تصویر روی پرده نبود. اما پیشانی او و لب و دهن و زلف های سیاه و صاف و بینیِ کشیده ی قلمی شباهت داشتند. منتها معلوم بود که گذشتِ روزگار این لب و دهان را هم پیر کرده است. دندان های سفیدِ یک دست داشت و همین دندان ها و لب های باریک، خنده ی او را دلفریب تر می کرد. این زن به خوبی می دانست که با خنده اش چه تأثیری در دیگران دارد. یقینم شد که با این زن باید استادانه بازی کنم و الا این زن می رود و منِ بیچاره باز هم باید خونِ دل بخورم. آنچه استاد کشیده هیچ، من هم باید بسوزم و چشم به راه باشم.»
بسیاری بزرگ علوی را در کنارِ نامِ مهم ترین و مشهورترین رمانِ او، یعنی «چشم هایش» به خاطر می آورند. رمانِ تأثیرگذاری که در سالِ ۱۳۳۱ و پیش از کودتای مصدق و در زمانِ حکومت رضاشاه نوشته شده است. مجتبی آقابزرگ علوی، در سال ۱۲۸۲و در محلۀ چاله میدانِ تهران متولد شد و در سال ۱۳۷۵در برلین به دلیل سکته ی قلبی درگذشت. پدر و مادرش از آزادی خواهان دورانِ مشروطه بودند و به دلیلِ فشارهای سیاسی، مجبور شدند خانوادگی به برلین مهاجرت کنند.
بزرگ علوی، در آلمان تحصیل کرد و به ایران بازگشت و در تهران و شیراز تدریس کرد. در کنارِ تدریس به نویسندگی هم می پرداخت. بسیاری می گویند که شوقِ نویسندگی را صادق هدایت در بزرگ علوی ایجاد کرد. پس از مدتی، به تدریج تدریس را رها کرد و فقط نویسندگی می کرد. او به دلیلِ فعالیت های سیاسی، چند سال در زندان افتاد و کتاب هایش هم تا مدتِ زیادی اجازه ی انتشار نداشتند. پس از آزادی از زندان و انتشار کتاب هایش، دوباره به آلمان بازگشت و پس از چند بار رفت وآمد به ایران، در آلمان اقامت کرد.
چمدان
مجموعه داستان کوتاه «چمدان» از نخستین کارهای بزرگ علوی است. نثرِ او در این کتاب، به صادق هدایت و محمدعلی جمالزاده بسیار نزدیک است. بسیاری می گویند که شیوه ی روایت کردن و داستان گویی این کتاب، چیزی کم از داستان های پرطرفدارِ خارجی ندارد. نثرِ بزرگ علوی در این مجموعه داستان، بی غل و غش و ساده است و بسیاری از پیچیدگی ها و مبهم بودن های نثرهای امروزی را ندارد. در عین حال چنان غافلگیرکننده ماجرای عشق های گمشده، خستگی و فرسودگیِ شخصیت ها را لابه لای روندِ داستان ها می آورد که پس از شروعِ هر داستان، حتماً آن را تا انتها ادامه می دهید.
چشم هایش
رمانِ «چشم هایش»، مشهورترین اثرِ بزرگ علوی است که در تحولاتِ اجتماعیِ دهه ی پنجاه هم بسیار مؤثر بوده است. داستانی که در لایه ی اول توصیفِ فضای خفقانِ آن زمان و مبارزه ی روشنفکران و هنرمندان با دیکتاتورهاست و در لایه ی دوم ماجرای پرده ی نقاشیِ چشم های زنی است که استاد ماکان آن را کشیده است. این تابلوی نقاشی، رازهایی نهفته دارد و بازگشودنِ راز این چشم ها، داستانِ این رمان را تشکیل می دهد.
پس از مرگِ مشکوکِ استاد ماکان، حکومت، در مدرسه ی نقاشیِ او، نمایشگاهی از آثارش ترتیب می دهد. در میانِ این نقاشی ها، تابلویی به نامِ «چشم هایش» وجود دارد که نقشِ چشم های زنی روی آن است. آقا رجب، نوکرِ استاد ماکان به ناظم مدرسه ماجرای این نقاشی و آن زن را بازگو می کند و ناظم به دنبالِ آن زن (فرنگیس) و داستانِ این نقاشی می گردد. روزی فرنگیس به نمایشگاه می آید و ماجرای خودش و استاد ماکان را برای ناظم تعریف می کند.
استاد ماکان، از استادانِ نقاشی آن دوران بوده است که به دلیلِ ناسازگاری با حکومت و طرفداری از حقوقِ کارگران، بسیار مورد خشونت حکومت قرار می گرفت. بسیاری می گویند که شخصیتِ استاد ماکان، متأثر از شخصیت کمال الملک و تقی ارانی (از پایه گذاران حزب توده در ایران) بوده است. استاد ماکان را دستگیر می کنند و فرنگیس برای فراری دادنِ او، با سرتیپ آرام (رئیس نظمیه) مراوده می کند و همین موضوع موجب می شود که استاد ماکان را به کلات تبعید کنند.
زمانِ اقامت بزرگ علوی در آلمان، کتاب هایی درباره ی مبارزانِ ایران و همچنین تحول ادبیات فارسی نوشته است. انتشارات نگاه، رمان ها، مجموعه داستان ها و پژوهش های ادبی بزرگ علوی را منتشر کرده است.
منبع : طاقچه
