آغاز قيام روحاني مبارز شهيد شيخ محمد خياباني در تبريز

شيخ محمد خياباني از جواني به فراگيري علوم ديني روي آورد و به سرعت مدارج علمي را طي نمود. پس از نهضت مشروطه، زندگي او وارد مرحله جديدي شد. و با تشکيل جمعيتي مبارز، در راه پيروزي مشروطه، گام‏هاي مهمي در تبريز برداشت.
وي در اين ميان روزنامه تجدد را منتشر کرد و خواهان اجراي قوانين مشروطه و احياي آن گرديد. خياباني سپس به رهبري فرقه دموکرات آذربايجان برگزيده شد و همگام با انتشار روزنامه تجدد، به کارهاي سازنده ديگري در جهت پيشبرد اهداف و تامين آسايش مردم دست زد.
همچنين نقش وي پس از محاصره تبريز در دوره استبداد صغير بسيار حساس بود. پس از راه‏يابي شيخ محمد خياباني و پنج تن از دوستانش به مجلس شوراي ملي، وثوق الدوله صدر اعظم قاجار تصميم گرفت که شيخ را از سر راه خود بردارد. لذا عده ‏اي از صاحب منصبان نظامي را با افراد تعليم ديده به تبريز فرستاد.
با ورود متجاوزان به شهر تبريز، خياباني بر ضد دولت قيام کرد و در کمتر از دو روز تمام ادارات شهر را به تصرف درآورد. اين پيروزي و نهضتِ خياباني، بيش از پنج ماه ادامه داشت. شيخ در حياط ساختمان تجدد به ايراد نطق‏هايي مي ‏پرداخت و مردم با اشتياق تمام، پاي صحبتش مي‏ نشستند.
اين سخنان به زبان آذري بود و ترجمه فارسي ‏اش هر روز در روزنامه تجدد چاپ مي‏ شد. در اين پنج ماه، خياباني و جنبش او با خطرهاي فراواني مواجه بودند، اما بر همه پيروز شدند و آتش توطئه‏ ها را خاموش کردند.
شيخ محمد خياباني در نهضت خويش بر ارشاد افکار عمومي و ارتقاي ميزان آگاهي آنان به منظور نيل به اهداف خويش تأکيد داشت، به همين دليل، در صدد تجهيز قواي مسلح خويش براي دفاع از نهضت برنيامد.
وي همچنين در جريان جنگ جهاني اول، در برابر فشار روس‏ها مقاومت نمود و در عين حال از نفوذ کمونيسم نيز جلوگيري مي‏ کرد. عاقبت با ورود مخبرالسلطنه، والي جديد تبريز و شکست محاصره اين مبارز انقلابي، در 21 شهريور 1299 ش برابر با 29 ذيحجه 1338 ق توسط نيروهاي دولتي بازداشت شد و به شهادت رسيد. 

منبع:  مرکز اسناد انقلاب اسلامی