اراده و عزم حضرت زهرا (سلام الله علیها)

اشاره
هر انسان برای سیر در مراحل تکامل روحی و ایجاد تحولات اجتماعی نیازمند دو بال تکامل یعنی دانستن و توانستن و یا جزم و عزم است.
علم و قدرت دانستن و توانستن دو صفت از صفات عالیه حضرت حق است که رمز موفقیت در زندگی انسان نیز وابسته به همین دو عنصر می باشد.
اراده که مظهر قدرت و به عنوان قوه مجریه در انسان تعریف شده است از مهمترین و لازم ترین صفات برای تکامل فرد و جامعه است.
خداوند متعال در توصیف پنج رسول از رسولان خود آنان را توصیف به اولوالعزم (صاحب اراده) می نماید.
در کنار اراده و همت از طرفی علم و عقل و از طرفی تمرکز و قاطعیت نیز از صفات لازم برای رشد می باشد و ارتباطی تنگاتنگ فی مابین این صفات موجود می باشد در منابع اخلاقی از اراده قوی به همّت عالی نیز یاد می کنند.
شهید آیت الله مطهری در تعریف اراده می فرمایند:
اراده یعنی نیرویی که وابسته به عقل انسان است... [1] یعنی بعد از اینکه انسان اندیشه و محاسبه می کند، میان کارها، دوراندیشی می کند، سبک و سنگین می کند، با عقل خودش مصلحت ها و مفسده ها را با یکدیگر می سنجد، بعد تشخیص می دهد که اصلح و بهتر این است نه آن، آنوقت اراده می کند آنچه را که عقل به او فرمان داده انجام دهد، نه آنچه که میلش می کشد. [2] 
پس اراده، نیرویی است در انسان که همه میل ها و ضد میل ها را، همه کشش ها و تنفرها، بیم ها و ترسها را تحت اختیار خود قرار می دهد و نمی گذارد یک میل یا ضد میل انسان را به یک طرف بکشد. (ضد میل مثل دوا خوردن و میل مثل غذا خوردن.) [3] 
در این ارتباط یکی از مباحث لازم در باب اراده، دانش به عوامل تقویت کننده اراده و از سوئی عوامل مخرب و کاهنده نیروی اراده است.
عوامل تقویت کننده اراده
1- توکل و اعتماد به خدا
امام علی «علیه السلام»:
«ثلاث مَنْ کنّ فیه لم یندم تَرْکُ العجلة و المشورة و التوکل عند العزم علی الله عزّو جلّ»[4]«سه صفت در هر کس باشد پشیمان نمی گردد. ترک شتاب، رایزنی با دیگران و اعتماد بر خداوند متعال».
2- صبر و بردباری
خداوند در سوره ممتحنه آیه 35 خطاب به پیامبر «صلی الله علیه و آله» می فرماید:
 «فَاصْبِر کَما صَبَرَ أُوْلُوا العَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ» [5] «صبر کن ای پیامبر همچنان که پیامبران اولوالعزم این چنین بودند».
3- توفیق و امداد الهی
امام صادق «علیه السلام»:
 «وَاشْدُدْ بتوفیقک عزمی» [6] «اراده ام را به توفیق خود تقویت کن»
«وَامْلَاْ قلبی نورالیقین و صدری نور الایمان و فکری نور النیات و عزمی نور التوفیق»[7] « قلب و دل مرا به نور یقین پر کنى، و سینه ‏ام  را به نور ایمان، و فکرم را به نور ثبات و اراده ام را به نور توفیق».
4- آگاهی و دانش
«اللهم انی اسألک ان تصلی علی محمد نبی رحمتک و کلمة نورک و ان تملأ قلبی نورالیقین و صدری نور الایمان و فکری نورالنیات و عزمی نورالعلم و قوّتی نورالعمل»[8]
«خداوند از تو درخواست مى ‏کنم که بر محمد؛ پیامبر رحمت و کلمه نور خود درود فرستى، و اینکه قلب و دل مرا به نور یقین پر کنى، و سینه ‏ام را به نور ایمان، و فکرم را به نور ثبات، و عزم و اراده ‏ام را به نور علم، و نیرو و توانم را به نور عمل، منور فرمایى‏».
همچنین عواملی همچون:
5- برنامه ریزی 6- سخت کوشی 7- استمرار در کار اگر چه کاری اندک باشد 8- همراهی با مردان صاحب اراده 9- ورزش اراده (شهید مطهری در این زمینه می فرمایند: قوای روحی را باید از راه بکار بردن و به عمل گرفتن تقویت نمود یعنی ورزش مخصوص به خود دارد) می تواند از عوامل تقویت اراده باشد.
عوامل کاهنده نیروی اراده
1 و 2- سورچرانی و خواب
امام علی «علیه السلام»:
«وَلا تَجْتَمِعُ عَزیمَةٌ وَ وَلیمَةٌ، ما اَنْقَضَ النَّوْمَ لِعَزائِمِ الْیَوْمِ، وَ اَمْحَی الظُّلَمَ لِتَذاکِیرِ الْهِمَمِ!»
«عزم و اراده (برای رسیدن به کمالات و مقامات عالیه) با سورچرانی (و راحت طلبی) سازگار نیست. چه بسیار خوابهای شبانگاهی که تصمیمات روز را بر هم زده و چه بسیار تاریکی هایی که یاد همت های بلند را از خاطرها زدوده است» [9] 
3- به کار نگرفتن اراده
انسان هر چه اراده را بکار نگیرد، لاغرتر و ضعیف تر می شود؛ و هر چه اراده را بکار ببرد، قوی تر و تیزتر می شود. [10] 
4- سهل انگاری و سستی
امام علی «علیه السلام»:
«ضادُّوا التَّوانِیَ بِالْعَزْمِ» «با تصمیم و اراده، به جنگ سستی بروید»
5- عجله و شتابزدگی
خداوند در آیه 35 سوره ممتحنه، پیامبر را از شتابزدگی نهی می کند:
«فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلَا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ»[11] «ای پیامبرم صبر نما آنچنان که پیامبران صاحب عزم چنین بودند و شتاب در مورد ایشان به خرج مده».
حضرت زهرا «علیها السلام» به عنوان سیدة نساءالعالمین همچون انبیاء اولوالعزم صاحب عزمی ستودنی و حیرت انگیز است به شکلی که با عمری به کوتاهی گل [12]  موفقیتهای عالی معنوی، تربیتی، خانوادگی و اجتماعی را احراز نموده و به برترین حدّ ممکن کمال برای یک انسان نائل شده است.
اراده که همان نیروی درونی انسان برای اجرای منویات و احکام عقل و یا شرع است و نقش تعادل بخشیدن بین احساسات و تمایلات گوناگون را برعهده دارد در شئون گوناگون زندگی موردنیاز انسان است. در خودسازی، جامعه سازی، مبارزه با نفس، ارتباط با دوستان، حفظ و عمل به پیمان ها، محیط خانواده و بالاخره در ارتباط با خدا از آن جمله اند.
با نگاهی گذرا به زندگی حضرت زهرا «علیها السلام» به دلائل گوناگونی مبنی بر وجود عزمی قوی و اراده ای فوق العاده برمی خوریم به شکلی که در ابعاد گوناگون زندگی ایشان آثار و نشانه این قوت اراده به چشم می خورد.
شاید نقل چند نمونه و نشانه از مظاهر قوت اراده حضرت زهرا «علیها السلام» در اینجا بی مناسبت نباشد.
اراده فاطمه زهرا در حفظ میثاقها
یکی از صفات مهم بزرگواران و کریمان حفظ میثاق ها و وفای به پیمان ها می باشد.
امام علی «علیه السلام»:
«سُنَّةُ الکرام الوفاء بالعهد» «شیوه و روش بزرگواران عمل به تعهدات می باشد» [13] 
امّا وفای به عهد مخصوصاً تعهدات سنگین و پیمان های بزرگ و معنوی کاری دشوار و مشقت آور است که فقط صاحب اراده های فولادین توان عمل آن را دارند و به همین دلیل با اینکه پیمان ها و پیمان سپاران زیاد هستند امّا وفاداران و کسانی که این پیمان ها را به انجام برسانند زیاد نیستند.
انواع گوناگون میثاق در زندگی انسان
اشاره
1- پیمان ها و تعهدات الهی با انسان. «الم اعهد الیکم یا بنی آدم الاّ تعبدوا الشیطان انه لکم عدو مبین»[14] 
2- پیمان ها و تعهدات انسان با خدا، مانند نذر، قسم
3- پیمان ها و تعهدات انسان با خود، مانند پیمان های اخلاقی
4- پیمان ها و تعهدات خانوادگی، ازدواج و تعهدات متعاقب آن نسبت به اهل خانواده و حقوق طرفین
5- پیمان ها و تعهدات نسبت به رسول خدا و ائمه معصومین، فرمانبری از رسول خدا و ائمه طاهرین و وفای در محبت آنان
6- پیمان های گوناگون با مردم، با زیردستان، همسایگان، شاگردان، همکاران، بیگانگان (کفار و...)، عقد اخوت
7- پیمان های اقتصادی، سیاسی. این پیمان ها در نتیجه معاملات اقتصادی یا قراردادهای سیاسی برای صلح و مانند آن حاصل می شود مثلاً در صدر اسلام صلح حدیبه.
با ذکر این مقدمه کوتاه به فهرستی از مصادیق همت والای حضرت زهرا «علیها السلام» در حفظ پیمان ها دقت کنید:
وفای به عهد الهی در زندگی حضرت زهرا
در کلامی خلاصه عهدهای الهی همان قوانین و آداب دینی است که پای بندی به آن اصول و مقررات و گریز از وسوسه ها و دامهای شیطانی، وفای به عهد الهی می باشد.
حضرت زهرا «علیها السلام» در این زمینه به بلندترین مرتبه وفای به عهد الهی نائل آمده است و مدال عصمت آنهم عصمت کبری را بر سینه دارد. نماز او، حج او، صیام او، بالآخره التزام حضرت به همه قوانین دین و پرهیز کامل از معصیت خدا دلالت بر آن دارد که او بانویی است ممتحنه یعنی امتحان پس داده که ابتدای زیارت حضرت زهرا «علیها السلام» شاهد آن است.
یا ممتحنة امتحنک الله الذی خلقک قبل ان یخلقک فوجدک لما امتحنک صابرة....
عمل به تعهدات خود در ارتباط با خدا
از مصادیق این تعهدات نذر، قسم و عهد است که این وفای به تعهد هم در سیره حضرت نقطه اوجی زیبا و عالی دارد که آیات سوره دهر شاهد بر آن است.«یُوفُونَ بِالنَّذْرِ».
پیمان شخصی حضرت زهرا با خود
در زندگی اولیاء خدا قانون محاسبه یا به تعبیر علمای اخلاق مرابطة النفس شدیداً اعمال می گردد. قانون مرابطه نوعی نظارت بر خویش بر اساس یک سلسله تعهدات و پیمان های شخصی می باشد که در هر 24 ساعت و یا در روزهای طولانی تر فرد بر خود اعمال می کند.
در این مورد زندگی حضرت زهرا«علیها السلام» مملّو از تعهدات و الزامات شخصی است که در زندگی خود داشته است. این تعهدات گاهی رنگ عبادی دارد و در ارتباط با خداست، گاهی رنگ سیاسی دارد و گاهی رنگ اجتماعی و در ارتباط با مردم.
تعهدات خانوادگی حضرت زهرا
پس از تقسیم کار زندگی حضرت زهرا و علی علیهما السلام توسط پیامبر اکرم و عهده داری کار داخل خانه از حضرت زهرا «علیها السلام»، مسئولیت پذیری حضرتش بهترین عامل برای رونق به خانه و پیشبرد اهداف تشکیل خانواده می باشد که برخی از جلوه ها و مصادیق آن عبارت است از:
1- سخت کوشی و کار شبانه روزی در خانه.
2- قبول و انجام معمولی ترین امور خانه داری همچون خانه روبی، تهیه آرد، پخت نان، کار در مطبخ و....
3- تلاش در امر تحصیل رضایت خاطر شوهر در همه زمینه ها.
4- تحمل مشکلات زندگی پُر مشکل علی «علیه السلام». چرا که او مجاهدی همیشه مهاجر بود و فقری عجیب بر زندگیش حاکم بود.
5- تحمل مشکلات فرزندداری و تربیت آنان و حتی بازی نمودن با آنان.
6- کمک به اقتصاد خانه.
7- عمل کردن به توصیه رسول خدا مبنی بر آزاد گزاردن علی «علیه السلام» در تنظیم زندگی و عدم تقاضا و خواهش داشتن از علی «علیه السلام». [15] 
8- معطر بودن و رعایت جنبه های بهداشتی و آرایش و آراستگی برای شوهر در خانه.
9- اندوه بری و شادمان نمودن شوهر و درخشش برای او.
ابان بن تغلب می گوید: از امام صادق علت نام گذاری حضرت به زهرا «علیها السلام» را جویا شدم. حضرت فرمودند: زیرا او در هر روز سه بار برای امیرالمؤمنین نورافشانی می نمود. [16] 
10- نورانی نمودن فضا و محیط خانواده به عبادت و تلاوت قرآن.
پیامبر «صلی الله علیه و آله و سلم» فرموند: 
«نورّوا بیوتکم بتلاوة القرآن» «خانه های خود را به نور قرآن نورانی کنید»
پیمان نسبت به ولایت علی
با مراجعه به تاریخ معلوم می شود که یکی از سخت ترین عهدها و پیمان ها عهد و پیمان مربوط به ولایت و امامت ائمه معصومین با همه مراتب آن می باشد این پیمان و تعهد که جلوه آشکار آن در غدیرخم متجلی شده سره را از ناسره جدا می سازد و جوهره زنان و مردان را می نمایاند.
پس از رسول خدا سخت ترین فتنه ها برخواست و از بین هزاران هزار مسلمان عده ای قلیل بر میثاق ولایت و امامت و بر تعهد و پیام غدیر پایداری نموده و وفاء نشان دادند و در رأس همه آنان حضرت زهرا «علیها السلام» بعنوان متعهدترین فرد بر میثاق با ولایت و امامت امیرالمؤمنین پافشاری نمود و در این جهت بهای گزافی نیز پرداخت نمود چرا که در نهایت خود و فرزندش به شهادت رسیدند.
در این بین حضرت زهرا«علیها السلام» نه تنها خود بلکه فعالیتی گسترده برای روشنگری مردم و جلوگیری از عقب گرد مردم و پیروزی منافقین نمود امّا متأسفانه در آن زمان بی تعهدی مردم تلاشهای حضرت را بی ثمر نمود.
حضرت زهرا «علیها السلام» در یک کلام در جهت دفاع همه جانبه از ولایت مخصوصاً ولاء زعامت یعنی حاکمیت بخشیدن به امام امیرالمؤمنین «علیه السلام» تا پای جان ایستاد و با برخورداری مرحله بندی شده و غیورانه سخت از آن دفاع کرد و حتّی مبارزه و افشاگری بر علیه منافقین را با کیفیتی که در وصیت خود داشت تاریخی و جاودانه نمود و خود وفای به عهد ولایت نمود و با عهدشکنان با خدا و رسول و مقام ولایت جنگید و فرمود:
«لا تُصَلِّی عَلَیَّ اُمَةٌ نَقَضَتْ عَهْدَ اللَّهِ وَ عَهْدَ اَبی رَسُولِ اللَّهِ «صلی الله علیه وآله و سلم» فی اَمیرِ الْمؤْمِنینَ عَلِیّ «علیه السلام» وَ ظَلَمُوا لِی حَقّی وَ أَخَذُوا إِرْثی وَ حَرَّقُوا صَحیفَتِیَ اللَّتی کَتَبَها لی اَبی بِمُلْکِ فَدَکٍ».
«امتی که عهد و پیمان خدا و پیامبرش را در ولایت و رهبری علی علیه السلام» شکستند و نادیده گرفتند، حق ندارند بر پیکر من نماز بگذارند، آنها نسبت به حق ما ظلم روا داشتند، و ارث مرا غاصبانه تصرف کردند، و سند مالکیت فدک را از دست من ربودند و به آتش کشیدند....» [17]
فاطمه زهرا در برخورد با پیمان ها و قراردادهای اجتماعی
اشاره
هدایت و تربیت مردم، بیان حقائق و جهل زدائی از آنان، رعایت حقوق اقتصادی، رفع نیازمندیهای طبقات ضعیف، احترام و حفظ شئونات افراد با ایمان، افشاگری منافقین و مبارزه با آنان، شرکت در صحنه های اجتماعی و حضور در عرصه های گوناگون از جمله پیمان های اجتماعی بوده که فاطمه زهرا «علیها السلام» با جدّیت بر وفاداری نسبت به آنها اصرار داشته و صاحب افتخارات گوناگون می باشد. علاوه بر عزم فوق العاده حضرت زهرا «علیها السلام» بر حفظ پیمان ها که به خاطر اهمیت آن پیرامون اقسام آن به تفصیل مطالبی را بیان نمودیم وجود مقدس او در سائر امور هم بانوئی صاحب اراده و مصمّم و جدّی بوده است که به بیان برخی از این امور در حدّ اشاره کفایت می کنیم.
عزم عبادی حضرت زهرا
طولانی ترین مدت عبادت فراهم کردن شرائط و ابزار عبادت و نشان جسمی از عبادت گرفتن بخشی از نشانه های عزم عبادی حضرت فاطمه «علیها السلام» است.
گریه های طولانی و مدت دار حضرت.، عبادت تمام شب حضرت در لیالی جمعه، اذکار و دعاهای متعدّد، داشتن محراب عبادت در خانه، ساختن تسبیح برای ذکر و متورم شدن پاها، از کثرت عبادت همه و همه در زندگی حضرت زهرا «علیها السلام» وجود دارد و اینها همه نشان عزم عبادی این بانوی بزرگوار می باشد.
عزم مبارزاتی حضرت زهرا
عزم مبارزاتی و اراده جهادی حضرت فاطمه «علیها السلام» یکی از مهمترین نشانه ها و دلائل برای اثبات قوت اراده حضرت زهرا «علیها السلام» می باشد.
شروع مبارزه، بکارگیری شیوه های گوناگون مبارزاتی، ادامه مبارزه تا لحظه پایان عمر با وجود ناگواری های بسیار، فدائی دادن و آزار جسمی دیدن در این مسیر از نشانه های عزم مبارزاتی یک فرد می باشد.
حضرت زهرا «علیها السلام» در دفاع از حکومت امیرالمؤمنین دو نکته را لحاظ کرد. اول آنکه ساکت نماند و دست به مبارزه زد و دوم اینکه شیوه های گوناگون مبارزه بیانی (برهان، خطابه، جدال احسن) را بکار گرفت و به علاوه از مبارزه منفی یعنی گریه، سکوت، اعلام عدم رضایت از خلیفه و بعضاً از مبارزه و درگیری فیزیکی با عمر استفاده نموده اند.
سوم آنکه تا آخرین لحظه زندگی و حتی پس از شهادت با شیوه خاص، مبارزه را استمرار بخشیده است و لذا با اینکه در این مسیر محسن شهید گشت و خود ضرب دید، آرامش و آسایش خانه به هم ریخت اما در زمان حیات به مبارزه ادامه داد و پس از شهادت هم وصیتی در مورد غسل و دفن و قبر دارد که خود نشانه مبارزه حضرت زهرا «علیها السلام» در طول تاریخ با غاصبین حق ولایت و فدک می باشد.
عزم و اراده در کارهای خانه
یکی از نشانه های قوت اراده، سخت کوشی و تمرکز در کارهاست به شکلی که از کار و تلاش، تأثیرات و نشانه هائی بر بدن و لباس ظاهر گردد و این چنین است که افراد خوش اراده تمام ظرفیت خود را برای انجام اهداف موردنظر خود بکار می گیرند و از کار نشانه می گیرند. البته در همه امور زندگی انسانی این مطلب صادق است در کسب تحصیل و یا عبادت هم این اصل وجود دارد.
در زندگی حضرت زهرا «علیها السلام» نمونه هائی وجود دارد که مبیّن سخت کوشی و تمرکز و تلاش ایشان در کار خانه داری می باشد که با نقل این روایت به عزم کاری ایشان و نشانه های خاص از کار بر جسم مبارکش برخورد می کنیم. دست ایشان تاول زده، آثار مشک آب بر بدنش ظاهر کشته، لباس ها ژولیده و غبارآلود می باشد و اینها همه نشانه های کار و معرف اراده جدی حضرت در این خصوص می باشد.
علی «علیه السلام» به یکی از یارانش فرمود:
«فاطمه «علیها السلام» در خانه من چندان با مشک آب می آورد که آثار مشک بر بدنش دیده می شد. چندان دستاس می کرد که دستهایش تاول زد و آنقدر در تمیز کردن خانه و پختن نان و غذا زحمت می کشید که لباس هایش ژولیده می شد».
باید توجه داشت که در آن زمان آب آشامیدنی مدینه از چند چاه که در مدینه بود تأمین می شد و همانگونه که ذکر شد در تقسیم کارها، آوردن آب و کارهای بیرون منزل به عهده علی «علیه السلام» گذارده شد؛ اما شرکت مداوم او در میدان های جهاد، و مأموریت های پیاپی جنگی موجب می شد که در غیاب علی «علیه السلام» اینگونه کارها نیز عملاً بر دوش فاطمه «علیها السلام» افتد. [18] 
 

منبع: فرهنگ فاطمیه الفبای شخصیتی حضرت زهرا علیهاالسلام , مهدی نیلی پور
-------------------------------
پی نوشت ها:
[1] تعلیم و تربیت/ ص 320.
[2] فلسفه اخلاق/ ص 48.
[3] فلسفه اخلاق/ص 49.
[4]بحارالانوار، ج75، ص81، ح74
[5] احقاف،35.
[6] بحار/ ج 91/ ص 270.
[7] بحار/ دعاء آل یاسین/ ج 94/ ص 37.
[8] میزان الحکمه/ ح 12920.
[9]بحارالانوار، ج53، ص173، ح5.
[10] انسان کامل/ شهید مطهری/ ص 263.
[11] احقاف،35.
[12] غررالحکم.
[13] غررالحکم.
[14] یس/ 60.
[15] روزی حضرت علی «علیه السلام» از فاطمه زهرا«علیها السلام» خواستند غذائی برای خوردن آماده کند. فاطمه زهرا«علیها السلام» فرمودند: به خدا قسم سه روز مقدار کمی غذا در خانه بود که آن مقدار را در اختیار شما قرار دادم. حضرت علی علیه السلام» فرمودند: چرا اطلاع ندادی و فاطمه زهرا «علیها السلام» فرمود: پیامبر به من فرموده اند لا تسألی ابن عمک شیئاً... دخترم از پسرعمویت هیچ چیزی تقاضا مکن.... نهج الحیاة/ ص 296.
[16] بحارالانوار/ ج 92/ ص 200.
[17] نهج الحیاة/ ح 178/ ص 290
[18] زندگانی فاطمه زهرا «علیها السلام»/ محمد قاسم نصیرپور/ ص 55.[19]