امضای قرارداد نفتی "دارسی" بین ایران و انگلیس (1901م)

در سال 1889م حق استخراج كلیه معادن ایران و از جمله نفت طی امتیازنامه ای به بارون دورویتر بازرگان انگلیسی واگذار شد، اما تأخیر وی در عملی كردن مفاد قرار داد، باعث لغو حق انحصاری وی گردید. در این میان ویلیام ناكْسْ دارسی سرمایه دار انگلیسی، در اواخر قرن نوزدهم از وجود نفت در ایران مطلع گردید و در سال 1901م نمایندگانی جهت امضای قرارداد نفتی و دریافت امتیاز از ایران به تهران گسیل داشت. پس از مخالفت اولیه مظفرالدین شاه با اعطای امتیاز، نمایندگان دارسی با امین السلطان صدراعظم شاه وارد مذاكره شدند و با پرداخت رشوه و نیز سوء استفاده از ساده لوحی مقامات ایران، در نهایتْ قرارداد دارسی در 21 مه 1901م به امضاء دو طرف رسید. براساس این قرارداد، امتیاز استخراج و بهره برداری از نفت در سراسر ایران به استثنای ایالات شمالی شامل گیلان، مازندران، گرگان، خراسان و آذربایجان برای مدت 60 سال به دارسی واگذار گردید. حذف مناطق شمالی ایران از چارچوب قرارداد، برای پیشگیری از عكس العمل و یا مخالفت روس ها انجام شده بود. هم چنین بر اساس این قرارداد، دارسی متعهد گردید ظرف دو سال، شركت و یا شركت هایى برای بهره برداری از این امتیازات تأسیس نماید و سالیانه مبلغ 20 هزار لیره وجه نقد و معادل همین مبلغ از سهام شركت و نیز 16درصد از منافع خالص خود را به دولت ایران بپردازد. شركت نفت دارسی، پس از هفت سال، سرانجام در 26 مه 1908م در منطقه مسجد سلیمان به نفت رسید. با این حال از آن جا كه پس از مشروطه و تدوین قانون اساسی، دادن هرنوع امتیاز، به تصویب مجلس نیاز داشت، مجلس اول مشروطه به بحث درباره قرارداد دارسی پرداخت اما نه امتیاز نفت دارسی را تأیید كرد و نه آن را رد نمود. این امتیازنامه به نوعی دیگر در زمان رضاخان به تصویب مجالس رسید كه البته مفاد آن بیشتر از گذشته، به ضرر ایران بود. موافقت نامه دارسی در سال 1933م (1312ش) جای خود را به قرارداد 26 ماده ای جدیدی داد كه به قرارداد 1933 موسوم گردید. در نهایتْ ملی شدن صنعت نفت در سال 1951م (اسفند 1329ش) كه نتیجه قیام مردمی و رهبری روحانیت آگاه بود به حضور مستقیم استعمارگر انگلستان در اقتصاد و شریان نفتی ایران خاتمه داد.