مصحف فاطمه (سلام الله علیها) از نگاه امامان

فاطمه (سلام الله علیها) خود سری از اسرار الهی است و دسترسی و شناخت مقام بلندش برای ما انسانهای خاکی به سادگی ممکن نیست، بالاتر از آن، گوشه  های بسیاری از زندگانی  اش چون در در صدف مخفی و پنهان باقی مانده است.
مصحف فاطمه (سلام الله علیها)، سرچشمه جوشان معنویت و دانشها که از طریق وحی بر او نازل گشته مانند قبر مطهرش رازی است که در پرده مانده و در اختیار ما خاکیان نیست. به راستی مصحف فاطمه (سلام الله علیها) چیست؟ چه زمانی به وجود آمد؟ چه مطالبی را در بر دارد؟ و اکنون کجاست و در اختیار کیست؟ و ... پرسش هایی است که تا حدودی پاسخ آنها در این نوشتار مختصر روشن می گردد.
محدثه
از نامهای معروف فاطمه زهرا (سلام الله علیها) محدثه است که امام صادق (علیه السلام) در سبب نامگذاری مادرش فاطمه به محدثه چنین می فرماید:
انما سمیت فاطمة محدثة لان الملائکة کانت تهبط من السماء فتنادیها کما تنادی مریم بنت عمران (1) اینکه فاطمه (سلام الله علیها) به محدثه  نامگذاری شد چون فرشتگان پیوسته از آسمان فرود می آمدند و به فاطمه (سلام الله علیها) خبر می دادند همانطور که به مریم دختر عمران خبر می دادند.
فرشتگان خطاب به فاطمه (سلام الله علیها) این آیات را تلاوت می  کردند: - یا فاطمة - ان الله اصطفیک و طهرک و اصطفیک علی نساء العالمین - یا فاطمة - اقنتی لربک واسجدی وارکعی مع الراکعین. (2)
فاطمه (سلام الله علیها) به فرشتگان خبر می داد و آنان به او خبر می دادند و سخنانی با یکدیگر داشتند که در یکی از شبها فاطمه به آنها گفت: آیا مریم دختر عمران بر زنان عالم برتری ندارد؟
گفتند: مریم در روزگار خویش بانوی بزرگ زنان بود ولی خداوند عز و جل تو را در عصر خویش و در عصر او بزرگ بانوی زنان قرار داده است و تو «سیدة نساء الاولین و الآخرین » هستی. (3)
گر چه فرشتگان با کسی جز انبیاء الهی گفتگو نداشتند ولی چهار بانوی بزرگ در تاریخ انبیاء بودند که پیامبر نبودند و در عین حال فرشتگان با آنان سخن می گفتند:
الف) مریم، مادر حضرت عیسی (علیه السلام)
ب) همسر عمران مادر حضرت موسی و مریم(علیهماالسلام)
ج) ساره، مادر حضرت اسحاق و یعقوب(علیهما السلام)
د) فاطمه زهرا (سلام الله علیها). (4)
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در بستر بیماری از هوش رفته بود که در خانه کوبیده شد. فاطمه (سلام الله علیها) فرمود: کوبنده در کیست؟ عرض کرد: مرد غریبی هستم و پرسشی از رسول خدا دارم اجازه ورود می  دهید؟ فاطمه پاسخ داد: برگرد خدا تو را رحمت کند! حال رسول الله مساعد نیست.
رفت و سپس برگشت و در را زد و گفت: غریبی است که از رسول خدا اجازه می گیرد آیا به غریبان اجازه ورود می دهند؟ ناگاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به هوش آمد و فرمود: ای فاطمه! آیا می دانی چه کسی است؟ عرض کرد: خیر یا رسول الله! فرمود: این همان است که جماعت ها را بهم می زند و لذتهای دنیوی را از بین می برد او فرشته مرگ است! به خدا قسم پیش از من از احدی اجازه نگرفت و پس از من از کسی اجازه نخواهد گرفت و به سبب بزرگواری و کرامتی که در پیشگاه خداوند دارم تنها از من اجازه می گیرد به او اجازه ورود بده!
فاطمه فرمود: داخل شو خداوند تو را رحمت کند!
فرشته مرگ چون نسیم ملایمی وارد شد و فرمود: السلام علی اهل بیت رسول الله (5)
این جریان ناگوار از نوع سخنانی است که فاطمه زهرا (سلام الله علیها) با فرشته داشته است و به راستی که فاطمه محدثه است.
پیدایش مصحف فاطمه (سلام الله علیها)
زهرا (سلام الله علیها) پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) 75 یا 95 روز، در جهان زندگی کرد. در این مدت بسیار کوتاه که دوره صبر و استقامت، حمایت از حریم ولایت و در عین حال حزن و اندوه زهرای مرضیه بود; جبرئبل امین - فرشته وحی - بر او فرود آمد و با گزارشهایی که از منزلت پدر بزرگوارش در نزد خدا و نیز آینده تاریخ اسلام و تشیع الهام می کرد کتاب ارزشمندی به نام «مصحف فاطمه (سلام الله علیها)» برای امامان معصوم (علیهم السلام) به یادگار ماند.
امام صادق (علیه السلام) در پاسخ به محدثانی که در باره مصحف فاطمه (سلام الله علیها) سؤال کردند مدت طولانی سکوت کرد. ... ثم قال: انکم لتبحثون عما تریدون و عما لا تریدون ان فاطمة مکثت بعد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) خمسة و سبعین یوما و کان دخلها حزن شدید علی ابیها و کان جبرئیل(علیه السلام) یاتیها فیحسن عزاءها علی ابیها و یطیب نفسها و یخبرها عن ابیها و مکانه و یخبرها بما یکون بعدها فی ذریتها و کان علی (علیه السلام) یکتب ذلک فهذا مصحف فاطمة (سلام الله علیها) (6)
سپس فرمود: شما در باره چیزهایی که چه لازم دارید و یا لازم ندارید جستجو و تحقیق می  کنید. فاطمه (سلام الله علیها) پس از رسول خدا هفتاد و پنج روز حیات داشت و بر اثر رحلت پدرش اندوه فراوان بر او وارد گشت. جبرئیل - فرشته وحی - پیوسته بر او فرود می آمد و ناگواریها و اندوه جدایی پدر را به خوبیها جلوه می داد و به جانش آرامش می بخشید. به او از پدر و جایگاه بلندش در نزد پروردگار خبر می داد و نیز از حوادث آینده که بعد از فاطمه (سلام الله علیها) نسبت به فرزندانش واقع خواهد شد گزارش می داد. علی (علیه السلام) تمام آن گزارشها و اخبار را می نوشت که همین مصحف فاطمه (سلام الله علیها) را شکل داد.
در حدیث دیگری امام صادق (علیه السلام) در پاسخ محدثی که سؤال کرد: مصحف فاطمه چیست؟ چنین فرمود: خداوند متعال زمانی که پیامبر را قبض روح کرد،بر فاطمه (سلام الله علیها) از اثر رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اندوهی وارد شد که جز خدای عز و جل کسی نمی داند چه حزنی بود. لذا خداوند فرشته ای را به سوی او فرستاد تا غم و اندوهش را برطرف نماید و با او سخن گوید. فاطمه (سلام الله علیها) جریان را به امیرالمؤمنین گزارش داد و علی (علیه السلام) فرمود: هر وقت ورود فرشته را احساس کردی و صدایش را شنیدی به من بگو و مرا از سخنانش آگاه کن. بنابراین امیرالمؤمنین (علیه السلام) آنچه را که می شنید می نوشت تا آنکه از سخنان و گزارشهای نوشته شده مصحفی به وجود آمد. (7)
با دقت در این دو حدیث شریف می توان گفت:
الف: مصحف فاطمه (سلام الله علیها) در فاصله زمانی پس از رحلت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) تا شهادت صدیقه طاهره (سلام الله علیها) به وجود آمده است.
ب: مصحف فاطمه (سلام الله علیها) سخن وحی است که توسط جبرئیل امین (علیه السلام) به فاطمه زهرا (سلام الله علیها) الهام شده است.
ج: مصحف فاطمه (سلام الله علیها) به دست مبارک مولا علی (علیه السلام) نوشته شده است.
زمینه  های مصحف در زمان پیامبر
گرچه پیدایش و اتمام مصحف فاطمه (سلام الله علیها) پس از رحلت رسول خدا انجام گرفت و از جانب خداوند به او الهام گشت که احادیث زیادی بر این دلالت دارد; ولی در برخی از روایات زمینه های پیدایش آن را از زمان حیات رسول الله می  داند.
از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: مصحف فاطمه (سلام الله علیها) به املاء رسول الله و خط علی (علیه السلام) شکل گرفت. (8)
چنین مصحفی در چندین حدیث با اسناد مختلف از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است و اینکه رسول خدا املا کرد و علی (علیه السلام) با دست مبارکش نوشت این نظریه را اثبات می کند که مصحف فاطمه (سلام الله علیها) در زمان پدرش بوجود آمد.
البته برخی قائل اند که جمله «رسول الله » در این احادیث منظور پیامبر اسلام نیست، بلکه همان فرستاده خدا فرشته وحی است که اخبار و گزارشها را املا کرد و علی (علیه السلام) آنها را نوشت. (9)
شاهدی که سخن این گوینده را تایید می کند حدیثی است که ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده و در آن کلمه رسول نیست. «انما هو شی ء املاه الله علیها و اوحی الیها» (10) همانا - مصحف فاطمه (سلام الله علیها) - چیزی است که خداوند آن را بر فاطمه (سلام الله علیها) املاء و به  سوی او وحی کرد. و روشن است که املاء خدا به واسطه فرشته وحی است.
بنابراین مفهوم این احادیث نیز شبیه آن روایاتی می شود که پیش از آن نقل کردیم که در آنها پیدایش مصحف فاطمه را پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می داند.
البته صحیفه  هایی از مصحف فاطمه (سلام الله علیها) که برگها و قسمتهای جزئی از آن مجموعه ارزشمند خدادادی است پیامبر در زمان حیات به فاطمه (سلام الله علیها) ارزانی داد که بعدها کامل گشت و به نام مصحف فاطمه (سلام الله علیها) در اختیار امامان معصوم (علیهم السلام) قرار گرفت. چرا که بخشی از آن مصحف در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در اختیار جابر بن عبدالله انصاری (11) قرار گرفت که هم اکنون همین صحیفه در جوامع حدیثی شیعی در دسترس علاقه مندان است.
امام صادق (علیه السلام) فرمود: پدرم - امام محمدباقر (علیه السلام) - به جابر بن عبدالله انصاری گفت: پرسشی داشتم که هر وقت مناسب شد آن را مطرح کنم. جابر عرض کرد: هر زمان که دوست داشتی در محضرتان خواهم بود. تا آنکه فرصت مناسبی پیش آمد و پدرم خطاب به جابر گفت: ای جابر! به من خبر ده از لوحی که در دست مادرم فاطمه دختر رسول الله (علیهما السلام) دیدی و مادرم از نوشته های آن لوح به تو چه خبر داد؟
جابر عرض کرد: خدای را گواه می گیرم که در حیات رسول خدا برای عرض تبریک ولادت حسین (علیه السلام) بر مادرت فاطمه (سلام الله علیها) وارد شدم که در دستش لوح سبزرنگی چون زمرد درخشش داشت و در آن نوشته سفیدی که چون خورشید نورانیت داشت مشاهده کردم. عرض کردم: پدر و مادرم فدایت ای دختر رسول الله! این لوح چیست؟ فرمود: این لوحی است که خداوند به پیامبرش هدیه داده است و در آن نام پدرم، نام همسرم، نام فرزندانم و نام اوصیاء از فرزندان نوشته شده است که پدرم آن را به من بخشید تا به سبب آن مرا خشنود کند. جابر گفت: مادرت فاطمه (سلام الله علیها) آن را به من عطا کرد و خواندم و از آن رونوشت کردم. پدرم - امام محمدباقر (علیه السلام) - به جابر گفت: آیا ممکن است آن نوشته را بر من عرضه کنی؟ گفت: آری! پدرم همراهش به منزل جابر رفت و پیش از آنکه آن لوح را بیاورد ناگاه صحیفه ای از ورق نازکی که در آن نوشته شده بود درآورد و گفت: ای جابر! نگاه کن در نوشته خودت تا من برایت  بخوانم. جابر هم در نوشته خودش نگاه کرد و پدرم از روی نوشته  ای که داشت  خواند; تا جایی که این دو نوشته حتی در یک حرف هم با یکدیگر تفاوت نداشتند.
آنگاه جابر گفت: خدا را گواه می گیرم نوشته ای که در آن لوح دیدم چنین بود... (12)
نشانه امامت
مصحف فاطمه (سلام الله علیها) به عنوان اسرار رسالت و امامت، تنها در دست ائمه معصومین (علیهم السلام) به یادگار ماند و در بین حجته ای خدا در روی زمین یکی پس از دیگری دست به دست گشت که در اختیار داشتن آن را یکی از نشانه های امامت دانسته  اند.
امام رضا (علیه السلام) وقتی علامت و نشانه های امام معصوم را شمارش کرد فرمود: «و یکون عنده مصحف فاطمة (سلام الله علیها)» (13) مصحف  فاطمه (سلام الله علیها) در نزد او از نشانه  های امامت می  باشد.
روایات بسیاری دلالت دارد بر اینکه «جامعه »، «جفر» و «مصحف فاطمه (سلام الله علیها)» در نزد ائمه است که در فرصت مناسب به آنها مراجعه و مشکلات و نیازهای فکری و علمی انسانها را حل می کردند. تمام این آثار گنجینه  های گرانبهایی از معارف و دانش ها بود که تصور آنها در افکار مادی ذهن بشر نمی  گنجد.
ابوبصیر می گوید: به حضور امام صادق (علیه السلام) رسیدم و عرض کردم: قربانت گردم! از شما سؤالی داردم، راستی در اینجا کسی - نامحرمی - هست که سخن مرا بشنود؟، امام صادق (علیه السلام) پرده ای را که میان آنجا و حجره دیگر بود بالا زد و در آنجا سر کشید سپس فرمود: ای ابا محمد! هر چه می خواهی بپرس.
... آنگاه فرمود: ای ابا محمد! همانا «جامعه » نزد ما است و مردم چه می دانند «جامعه » چیست؟ عرض کردم: قربانت  شوم! جامعه چیست؟ فرمود: طوماری است به طول هفتاد ذراع با املاء رسول خدا و دستخط علی (علیه السلام) که تمام حلال و حرام و همه نیازهای مردم در آن موجود است  حتی جریمه خراش.
... آنگاه فرمود: همانا «جفر» در نزد ما است و مردم چه می دانند «جفر» چیست؟
عرض کردم: جفر چیست؟ فرمود: مخزنی از چرم است که علم پیامبران و اوصیاء و دانشمندان گذشته بنی اسرائیل در آن وجود دارد.
... آنگاه فرمود: و ان عندنا لمصحف فاطمه (سلام الله علیها) و ما یدریهم ما مصحف فاطمه (سلام الله علیها)؟ (14) همانا مصحف فاطمه (سلام الله علیها) در نزد ما است و مردم چه می دانند که مصحف فاطمه (سلام الله علیها) چیست؟
ابوعبیده حذاء می گوید: ابوجعفر - امام محمدباقر (علیه السلام) - خطاب به من فرمود: ای ابا عبیده! کسی که نزد او شمشیر رسول الله، زره، پرچم برافراشته  اش و مصحف فاطمه (سلام الله علیها) باشد، چشم روشنی دارد.
راوی نقل می  کند در محضر امام صادق (علیه السلام) بودم که جمعی از محدثان نیز در مجلس حضور داشتند یکی از محدثان (15) خطاب به امام عرض کرد: قربانت گردم! عبدالله بن  حسن (16) درباره امامت و خلافت می  گوید: این منصب از آن ماست و به دیگران نخواهد رسید! امام صادق (علیه السلام) پس از سخنانی فرمود: چه شگفت  انگیز است از عبدالله! می  پندارد که پدرش علی (علیه السلام) امام نبوده؟ ولکن به خدا قسم (در حالی که با دست به سینه  اش اشاره می  کرد) اسرار نبوت و نیز شمشیر و زره رسول الله در نزد ما است. «و عندنا و الله مصحف فاطمة » به خدا قسم مصحف فاطمه (سلام الله علیها) در نزد ما است. (17)
مصحف فاطمه (سلام الله علیها) قرآن نیست
برخی از نا اهلان و یا مغرضان بر شیعه خرده گرفته  اند که شیعیان قرآن دیگری تراشیده  اند! و ممکن است در عصر حاضر نیز چنین اتهاماتی را وارد کنند و ناآگاهانه به باد انتقاد بگیرند. این انتقادهای نابخردانه و اهانت های ناروا ممکن است از چند چیز نشات گیرد:
الف: عدم رجوع به متون و منابع حدیثی و جوامع روایی شیعی و نا آگاهی و عدم اطلاع از اینکه تشیع که قائل است زهرای مرضیه (سلام الله علیها) دارای کتاب و مصحف بوده است مقصود چیست؟
ب: عناد و لجاجت  با اندیشه  های اسلام ناب و باورهای اعتقادی و معارف که از طریق امامان معصوم (علیهم السلام) این حجت های خدا در روی زمین در اختیار انسانها گذارده شد.
ج: ذهنیت و تصوری که پس از رحلت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در اذهان مسلمانان حتی اصحاب و یاران پیامبر از کلمه «مصحف » بود. چرا که «مصحف » بیشتر به نوشته  هایی از آیات قرآن اطلاق می  شد و در آن زمان مصحفهای متعددی وجود داشت و شخصیتی که دارای مصحف بود به همو نسبت می دادند مثل اینکه می  گفتند مصحف علی (علیه السلام) به اعتبار اینکه مولا علی (علیه السلام) دارای مصحف بود. البته هم  اکنون نیز تعبیر «مصحف شریف » به قرآن مجید شهرت بسیار دارد.
گرچه چنین استعمالی در آن زمان شهرت فراوان داشت ولی این طور نبوده که مصحف تنها به نوشته  های آیات قرآن گفته شود بلکه نظرشان به معنای لغوی مصحف بوده چرا که به مجموعه صحیفه  های نوشته شده بین دو جلد که به صورت کتاب درآمده باشد مصحف یا مصحف می  گویند. (18)
بنابراین به مجموعه صحیفه  ها و نوشته  هایی که در موضوعات و مطالبی غیر از آیات قرآن نوشته شده باشد مصحف اطلاق می  گردد و مصحف فاطمه (سلام الله علیها) به همین اعتبار است.
ابوبصیر می گوید: در محضر امام صادق (علیه السلام) بودم و پرسیدم:
و ما مصحف فاطمه؟ قال: مصحف فیه مثل قرآنکم ثلاث مرات، و الله ما فیه من قرآنکم حرف واحد. (19)
مصحف فاطمه چیست؟ فرمود: مصحفی است سه برابر قرآن که در دست شما است، ولی به خدا قسم حتی یک حرف از قرآن شما هم در آن نیست.
این حدیث آشکار می سازد که مصحف فاطمه (سلام الله علیها) از نظر کمیت و حجم سه برابر قرآن است ولی از نظر محتوا و مطالب حتی یک حرف از ظاهر قرآن هم در آن وجود ندارد.
علامه مجلسی در توضیح این حدیث می نویسد: ممکن است کسی این شبهه را کند که در احادیث بسیاری وارد شده قرآن همه احکام را در بردارد و نیز مشتمل بر حوادث و گزارشهای حال و آینده تاریخ است. پس مصحف فاطمه در پی چه چیزی است و این حدیث چگونه معنا می شود؟
در پاسخ شبهه می گوید: آری قرآن چنین است ولی ممکن است منظور از مصحف معانی و تاویلاتی باشد که ما از قرآن نمی  فهمیم نه معنای ظاهری که از الفاظ درک می کنیم و می  فهمیم. لذا مقصود از قرآن شما همان الفاظ ظاهری قرآن است که در مصحف فاطمه (سلام الله علیها) وجود ندارد. (20)
البته احادیثی که در آینده ذکر خواهد شد مطالب و موضوعات موجود در مصحف فاطمه را تا حدودی روشن می  سازد.
محمد بن  مسلم از امام باقر و یا از امام صادق (علیه السلام) چنین نقل کرده است: «و خلفت فاطمة مصحفا ما هو قرآن ولکنه کلام من کلام الله انزل علیها.» (21)
فاطمه (سلام الله علیها) مصحفی را به یادگار گذاشت که آن مصحف قرآن نیست ولی سخنی از سخن خداست که بر فاطمه (سلام الله علیها) نازل کرده است.
حسین بن  ابی  العلاء می گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که فرمود: «ان عندی ... مصحف فاطمة ما ازعم ان فیه قرآنا» (22)
نزد من، مصحف فاطمه (سلام الله علیها) است. البته تصور نکن که در آن آیات قرآن باشد.
ابی  حمزه می  گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: «مصحف فاطمة (سلام الله علیها) ما فیه شی ء من کتاب الله و انما هو شی ء القی علیها بعد موت ابیها» (23)
در مصحف فاطمه (سلام الله علیها) چیزی از کتاب خدا - قرآن مجید - نیست و تنها مصحف چیزی است که بر فاطمه (سلام الله علیها) پس از رحلت پدرش الهام گشته است.
روایات دیگری نیز وجود دارد که دلالت می کنند مصحف فاطمه (سلام الله علیها) قرآن نیست و موضوعات و مطالب آن غیر از آیات قرآن است. (24) 

---------------------
پی  نوشت ها:
1- عوالم العلوم و المعارف والاحوال، علامه بحرانی، ص 36.
2- آل عمران،3 / 42 ،43 آیات خطاب به مریم است و اذا قالت الملائکة یا مریم ... و چون فرشتگان همین آیات را خطاب به فاطمه زهرا (سلام الله علیها) تلاوت کرده اند به جای یا مریم یا فاطمه گفته اند.
3- عوالم العلوم و المعارف و الاحوال، ص 36.
4- مناقب ابن شهر آشوب، انتشارات علامه، ح 3، ص 336.
5- همان مدرک.
6- اصول کافی، ج 1، ص 241 و 458; بصائر الدرجات، ابوجعفر محمد بن حسن صفار، ص 153; مسند فاطمة الزهراء، عزیزالله عطاردی، چاپ اول، ص 281; بحارالانوار، ج 22، ص 545 و ج 43، ص 79.
7- اصول کافی، ج 1، ص 240; بصائر الدرجات، ص 157; مسند فاطمة الزهراء، ص 282; بحارالانوار، ج 43، ص 80 و ج 26، ص 44 و ج 47، ص 65.
8- بصائر الدرجات، ص 156،157، 161; بحارالانوار، ج 26، ص 40 و46 و 48; ج 47، ص 271.
9- بحارالانوار، ج 26، ص 42.
10- بحارالانوار، ج 26، ص 39.
11- جابر بن عبدالله پانزده سال پیش از هجرت در مدینه به دنیا آمد، از طایفه خزرجیان بود. او و پدرش عبدالله بن حرام از پیشتازان اسلام بودند. پدرش در جنگ احد به شهادت رسید. جابر از مسلمانان پیش از هجرت و از اصحاب با فضیلت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود که در19 غزوه، از جمله جنگ بدر در رکاب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) حضور داشت و در جنگ صفین نیز در رکاب علی (علیه السلام) جنگید. این محدث بزرگ شیعه در اواخر عمر نابینا شد و با همان حال، همراه عطیه عوفی در اولین اربعین به زیارت کربلا آمد. وی آخرین فردی بود که از حاضران پیمان عقبه بود. بدن او را به جرم دوستی اهل بیت، در زمان حجاج داغ نهادند و سرانجام در سال 78 هجری قمری، در سن نود و چند سالگی در حالی که نابینا بود از دنیا رفت و در بقیع به خاک سپرده شده. (فرهنگ عاشورا، جواد محدثی، ص 127).
12- رک: اصول کافی، ج 1، ص 527; الاختصاص، شیخ مفید، ص 210; مسند فاطمة الزهراء، ص 286.
13- بحارالانوار، ج 25، ص 117.
14- حدیث با تلخیص نقل شده. اصول کافی، ج 1، ص 239; بصائر الدرجات، ص 151; بحارالانوار، ج 26، ص 38.
15- بحارالانوار، ج 26، ص 211.
16- امام حسن مجتبی(ع) پسری داشت که نام او هم حسن بود و به همین سبب به او «حسن مثنی » می گفتند. حسن مثنی در کربلا در خدمت امام حسین (علیه السلام) بود. مجروح شد و در میان مجروحین افتاده بود. بعد که به سراغ مجروحین آمدند، یک کسی که با او خویشاوندی مادری داشت واسطه شد و متعرضش نشدند، خودش را معالجه کرد و خوب شد. بعدها با فاطمه دختر امام حسین (علیه السلام) ازدواج کرد و از این ازدواج فرزندانی به وجود آمد که یکی از آنها همین عبدالله است. عبدالله از طرف مادر نوه امام حسین (علیه السلام) از طرف پدر نوه امام حسن(ع) است. به همین جهت افتخار می کرد و می گفت من از دو طریق فرزند پیغمبرم و از دو راه فرزند فاطمه (سلام الله علیها) هستم. لذا به او «عبدالله محض » می گفتند یعنی خالص از اولاد پیغمبر. عبدالله در زمان امام صادق (علیه السلام) رئیس اولاد امام حسن(ع) بود چنانکه امام صادق (علیه السلام) رئیس و بزرگتر بنی الحسین بود. در جریانات سیاسی که در عصر امام صادق (علیه السلام) پیش آمد و عباسیان روی کار آمدند. در آغاز عبدالله بن حسن راه دیگری رفت و گوش به سخن امام صادق (علیه السلام) نداد و پندها و سخنان امام را به حسادت حمل می کرد! تا آنکه از بنی عباس و دیگران برای فرزندش بیعت گرفت و بنی عباس هم چون در ابتدا زمینه را برای خودشان فراهم نمی دیدند از وجاهت و موقعیت آل علی استفاده کردند و با محمد پسر عبدالله به عنوان مهدی امت بیعت کردند. خواستند از امام صادق (علیه السلام) بیعت بگیرند ولی امام(ع) مخالفت کرد که مساله مهدی فعلا وقتش نیست، دروغ است. مهدی امت این نیست ولی تحت عنوان امر به معروف و نهی از منکر و مبارزه با ظلم حاضرم همکاری و بیعت کنم. (برای آگاهی بیشتر مراجعه کنید به سیری در سیره ائمه اطهار، شهید مطهری، از ص 124 به بعد).
17- بصائر الدرجات، ص 153; بحارالانوار، ج 26، ص 40.
18- رک، لسان العرب، ج 10، کلمه صحف و مفردات راغب.
19- حدیث قسمتی از حدیثی است که در پاورقی 14 منابع آن ذکر گردیده است.
20- بحارالانوار، ج 26، ص 40.
21- بصائر الدرجات، ص 156.
22- اصول کافی، ج 1، ص 240; بصائر الدرجات، ص 150 و 154; بحارالانوار، ج 26، ص 37.
23- بصائر الدرجات، ص 159; مسند فاطمة الزهراء (سلام الله علیها)، ص 292; بحار، ج 26، ص 47.
24- بصائر الدرجات، ص 154 و 160; بحار، ج 26، ص 46.