قرآن و عترت، دو ظهور از یک حقیقت

قرآن کریم و امام معصوم (علیه السلام)، دو چهره ی یک واقعیت و دو ظهور یک حقیقتند که تفکیک و جدایی آنها از هم، فرض صحیحی ندارد. انسان کامل، قرآن ممثّل است و قرآن کریم، انسان کامل مدوَّن. امام معصوم، قرآنِ ناطق است و قرآن، امامِ صامت. نه قرآن بدون امام، قرآن حقیقی است و نه امام بدون قرآن، امام واقعی است. اتحاد و یگانگی میان قرآن کریم و امام معصوم، که مستفاد از حدیث معروف ثقلین «إنی تارک فیکم الثقلین ما إن تمسکتم بهما لن تضلوا بعدی... لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض» است، بدین  معناست که تمام مردم تا روز قیامت، نیازمند رهبری و رهنمود قرآن و عترت پیامبر هستند. این اتحاد و یگانگی، مستلزم وجود یک سلسله صفات مشترک میان آن دو می باشد. در آستانه ولادت حضرت جوادالائمه امام محمد
تقی (علیه السلام)، با نیم نگاهی به زیارتنامه آن حضرت، به برخی از این اوصاف و ویژگی های مشترک اشاره می نماییم.
1- نور:
خداوند متعال در برخی از آیات کریمه، قرآن را نور و کتابِ روشن معرفی کرده است: «قد جائکم من الله نور و کتاب مبین* یهدی به الله من اتبع رضوانه سبل السلام و یخرجهم من الظلمات إلی النور بإذنه؛ (فرستاده ما) از ناحیه خدا برایتان نوری و کتابی روشن گر آورده است. نور و کتابی که خدا بوسیله آن پیروان خویش را به طرق سلامت، هدایت می کند و آنان را به اذن خود از ظلمت ها به سوی نور خارج ساخته و به سوی صراط مستقیم هدایت می کند»(مائده/15 و16). در آیه دیگری می فرماید: «و أنزلنا إلیکم نوراً مبیناً؛ ما نور مبین و روشن کننده ای برای شما نازل کردیم»(نساء/174). خصوصیت نور آن است که در ذات و گوهر خود ظاهر و روشن باشد و از نظر اثر بیرونی هم، مُظهِر و روشن کننده غیرش باشد. قرآن کریم نوری است که انسان را از ظلمات طبیعت و انیّت بیرون می آورد و به سوی نور پروردگارش هدایت می کند. ائمه معصومین (علیهم السلام) نیز همانند قرآن، نورند که در پرتو روشنگری و نورانیت آنها می توان مسیر سعادت ابدی را پیمود. در زیارتنامه امام جواد (علیه السلام) نیز به این ویژگی اشاره شده است: «السلام علیک یا نور الله فی ظلمات الأرض»، «السلام علیک أیها النور الساطع»، «نوراً تخرق به الظلم؛ نوری که با آن تاریکیها و ظلمات از بین رود».
2- هدایت:
خدای سبحان در آیات بسیاری، قرآن کریم را کتاب هدایت معرفی کرده است. در برخی آیات، قرآن به عنوان کتاب هدایت همه مردم معرفی شده است: «هدی للناس»(بقره/185) در کنار این آیات، دسته ای دیگر از آیات وجود دارد که قرآن را کتاب هدایت برخی از مردم معرفی کرده است. در آیه ای آن را اختصاص به مسلمین می دهد: «و نزلنا علیک الکتاب تبیاناً لکل شی ء و هدی و رحمه و بشری للمسلمین»(نحل/89) در آیه دیگری آن را برای مومنین «و انّه لهدی و رحمه للمومنین» و در مواردی آن را برای متقین معرفی می کند: «ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین»(بقره/ 2). سرّ تفاوت این آیات، در تعدد هدایت قرآن یا انحای آن است، بدین معنا که هدایت تشریعی قرآن برای همه مردم است و هدایت تکوینی آن برای مومنین، مسلمین و متقین. در زیارتنامه امام جواد (علیه السلام) هنگام صلوات بر آن حضرت، این ویژگی با عنوان «هادی الأمه؛ هدایت کننده امت» ذکر شده است: «اللهم صلّ علی محمد بن علی الزکی التقی ... هادی الأمه و وارث الأئمه». در فراز دیگری، پیروان آن امام همام، سالک طریق حق و هدایت، و مخالفان ایشان، بر سبیل ضلالت و هلاکت، معرفی شده اند: «أشهد أنّ من اتبعک علی الحق و الهدی و أنّ مَن أنکرک و نصبَ لک العداوه علی الضلاله و الرّدی؛ گواهی می دهم هر که از تو پیروی کند بر حق و هدایت است، و هر که تو را انکار کرده و با تو طرح دشمنی افکند، بر گمراهی و هلاکت است». همچنین درباره آن حضرت آمده است: «قدوه تدرک بها الهدایه»یعنی: مقتدا و پیشوایی که هدایت بواسطه او بدست آید.
3- مطهّر:
خداوند، قرآن کریم را با وصف مطهَّر و پاکیزه و بدور از انحراف و گرایش به باطل معرفی کرده است: «رسول من الله یتلوا صحفاً مطهّره؛ پیامبر، فرستاده ای از طرف خداست که صحف مطهر و پاکیزه را تلاوت می کند»(بیّنه/2) و نیز می فرماید: «قرآناً عربیاً غیر ذی عوج؛ قرآنی عربی است که اصلاً کژی و انحراف در آن وجود ندارد»(زمر/28). در زیارتنامه امام جواد (علیه السلام) نیز چنین آمده است: «السلام علیک أیها الطیّب من الطیبین، السلام علیک أیها الطاهر من المطهرین، السلام علیک أیها المُطهَّر من الزلات». با توجه به آیه تطهیر: «إنّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یُطهِّرکم تطهیراً»(احزاب/33) که در شأن اهل بیت (علیهم السلام) نازل شده و دلالت بر استمرار اراده الهی بر تطهیر حضرات معصومین (علیهم السلام) دارد (به قرینه فعل مضارع یرید و یطهر)، مراد از عبارت «الطاهر من المطهرین» و «المطهَّر من الزلات؛ پاکیزه شده از لغزش ها»، کاملاً روشن و واضح می شود. 
4- رحمت:
خدای سبحان، قرآن کریم را کتاب رحمت معرفی نموده است: «ننزّل من القرآن ما هو شفاء و رحمه للمومنین؛ نازل می کنیم از قرآن، چیزی را که برای مومنان، شفا و رحمت است»(اسراء/82) که از جانب خدای رحمان و رحیم، نازل می شود: «تنزیل من الرحمن الرحیم»(فصّلت/2) و معلّم آن، خدای رحمان است: «الرحمن* علّم القرآن»(الرحمن/1 و2). در زیارتنامه امام جواد (علیه السلام)، آن حضرت نیز، با همین وصف، ستوده شده است: «السلام علیک یا رحمه الله»، «خازن الرحمه؛ خزانه دار رحمت».
5- حکمت: 
قرآن کریم از مبداء حکیم تنزّل یافته است: «تنزیل من حکیم حمید»(فصّلت/42) بدین لحاظ از چنان حکمت و استحکامی برخوردار است که تندباد و طوفان هیچ شبهه و مناقشه ای آن را از پا درنمی آورد: «یس* و القرآن الحکیم»(یس/1 و2) «کتابٌ أحکمت آیاته»(هود/1). عنوان «ینبوع الحکمه؛ چشمه جوشان حکمت» که در زیارتنامه امام
جواد (علیه السلام) آمده است، اشاره به همین وصف دارد.
6-  بیان:
قرآن کریم، چون تبیین کننده احکام و حدود الهی است، «بیان» نامیده شده است: «هذا بیانٌ للناس»(آل عمران/138) ، «فقد جائکم بیّنه من ربکم؛ همانا بیّنه ای از جانب خدا برای شما آمد»(انعام/157). ائمه اطهار (علیهم السلام) نیز، تبیین کننده احکام الهی هستند: «بیّنتم فرائضه؛ شما واجبات الهی را بیان کردید». «السلام علی ... المظهرین لأمر الله و نهیه؛ سلام بر آشکارکنندگان امر و نهی خدا». در زیارتنامه امام جواد (علیه السلام) آمده است: «أشهد أنک قد أقمت الصلوه و آتیت الزکاه و أمرت بالمعروف و نهیت عن المنکر و تلوت الکتاب حق تلاوته و جاهدت فی الله حق جهاده». روشن است که مراد از «امر به معروف و نهی از منکر» و «تلاوت کتاب خدا»، تبیین احکام و دستورات الهی و نمایاندن اوامر و نواهی حق تعالی است.
7-  شفاعت
در قرآن کریم آمده است: «و هدی و رحمه و بشری للمسلمین؛ قرآن هدایت و رحمت و بشارت است برای مسلمانان»(نحل/86) مطابق این آیه شریفه، قرآن کتاب رحمت است و هر کس با قرآن باشد و به قرآن عمل کند، مورد رحمت خدا قرار می گیرد. از طرف دیگر، در قرآن آمده است: «یوم لا یغنی مولی عن مولی شیئاً و لا هم ینصرون* الا من رحم الله؛ روز قیامت روزی است که هیچ صاحب آشنایی و دوستی نمی تواند از آشنا و دوست خود دستگیری نماید و ابداً آنان مورد کمک و نصرت واقع نمی شوند، مگر کسی که مشمول رحمت خدا باشد» (دخان/41 و42). از این آیه معلوم می شود که کسی را که خداوند مورد رحمت خود قرار دهد، مورد شفاعت قرار می گیرد. از ضمیمه نمودن آیه اول به این آیه، بدست می آید که: قرآن رحمت است و برای عاملین به آن، شفیع و دستگیر در روز قیامت است. در زیارتنامه امام جواد (علیه السلام) نیز از آن حضرت با عنوان «شفیع» یاد شده است: «و شفیعاً تنال به الجنه؛ شفاعت کننده ای که با واسطه او می توان به بهشت رسید». 
باید توجه داشت که این ویژگی ها درباره همه ائمه (علیهم السلام) قابل انطباق است؛ چراکه «کلهم نور واحد». در زیارت جامعه کبیره به این اوصاف اشاره شده است.
منابع:
آیت الله محمد حسین حسینی طهرانی، معادشناسی، مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، ج9
آیت الله جوادی آملی، ادب فنای مقربان، قم، نشر اسراء، ج 2
همان، قرآن در قرآن، قم، نشر اسراء